dla 22 europejskich krajów OECD w latach: 1999–2017
Andrzej K. Koźmiński, Adam Noga, Katarzyna Piotrowska, Krzysztof Zagórski
*Indeks zrównoważonego rozwoju
Opracowany na ALK Indeks Zrównoważonego Rozwoju wyrasta z popularnego dziś w naukach eko-nomicznych paradygmatu „beyond GDP” („więcej niż PKB”). Różni się jednak zasadniczo od innych wskaź-ników ekonomicznego „dobrostanu” (a nie po prostu
„wzrostu”) takich jak np.: Better Life Index stosowany przez OECD, Human Development Index opracowany przez UNDP czy World Happiness Index przygotowany przez Sustainable Development Solutions Network na podstawie sondaży Gallupa. Najważniejsze cechy charakterystyczne wyróżniające BDI to:
BDI składa się aż z 45 szczegółowych wskaźni-• ków zaciąganych z ogólnie dostępnych między- narodowych baz statystycznych. Jest więc najbar-dziej wszechstronny, łączący w sobie elementy ekonomiczne i społeczne. Wyodrębniamy w tym zbiorze cztery „podgrupy” i cztery wskaźniki
„drugiego stopnia”:
wskaźniki obrazujące funkcjonowanie go-– spodarek narodowych w międzynarodowym
otoczeniu ekonomicznym (np. inwestycje za-graniczne, eksport, import, oprocentowanie obligacji rządowych na międzynarodowym rynku);
wskaźniki obrazujące wewnętrzny mecha-– nizm funkcjonowania gospodarki (np. PKB
i jego dynamika, wskaźnik inflacji, konsump-cja prywatna, stopa akumulacji; produkcja energii elektrycznej);
bieżące warunki społeczne (np. dzietność, – śmiertelność niemowląt, wydatki na zdrowie, współczynniki GINI, przestępczość, zaufanie do rządu);
społeczne oczekiwania na przyszłość (doty-– czące np. ogólnych warunków życia, sytuacji
gospodarczej, rynku pracy zatrudnienia, ak-tywności biznesowej).
Wszystkie wskaźniki mają jednakową wagę.
• Ogólny indeks BDI obliczany jest na podstawie prostego wzoru jako średnia z czterech wymie-nionych powyżej podzbiorów, a każdy z nich jako średnia szczegółowych indeksów.
BDI jest średnią arytmetyczną czterech wskaźników średniego
szczebla Cztery wskaźniki średniego szczebla są wyliczane jako średnie
arytmetyczne standaryzowanych wskaźników prostych należących
do każdej z grup Każda ze zmiennych (każdy ze wskaźników prostych) jest standaryzowany (Wskaźniki, których wysoka wartość wskazuje na negatywną sytuację, są odwracane (mnożone × (–1))
BDI jest jedynym wskaźnikiem, który uwzględ-• nia „na równych prawach” ludzkie oczekiwania i subiektywne odczucia, które współokreślają fazy cyklu koniunkturalnego.
Analiza zależności pomiędzy dynamiką czterech
• składowych części wskaźnika BDI pozwala na określenie poziomu równowagi funkcjonalnej systemu, czyli jego sterowalności.
BDI pozwala więc nie tylko określić jakość funk-cjonowania systemu społeczno ‑gospodarczego, ale także pozwala wyjaśnić jego dynamikę w drodze in- terdyscyplinarnej socjologiczno ‑ekonomicznej ana-lizy. Obnaża w ten sposób ograniczenia wąskiego dyscyplinarnego podejścia. Zarówno ekonomiści, jak i socjologowie są „w pojedynkę” bezbronni wobec dynamiki „pędzącego świata”.
* Akademia Leona Koźmińskiego.
ZĘŚĆ I – X KONGRES EKONOMISTÓW POLSKICHKONOMIŚCI DLA ROZWOJU
Typologia badanych krajów
Całą populację 22 badanych krajów określić można jako rozwinięte gospodarki rynkowe i demokracje.
Na podstawie wyników pomiaru BDI i jego szcze-gółowych wskaźników uporządkowaliśmy badane kraje na dwóch skalowanych osiach: zależności sy-tuacji ekonomicznej od uwarunkowań zewnętrznych
w poprzednim roku (oś niezależności) i korelacji mię-dzy oczekiwaniami społecznymi w poprzednim roku a bieżącą sytuacją ekonomiczną. Skrzyżowanie tych dwóch skalowanych osi pozwoliło na wyodrębnienie czterech grup krajów w różnym stopniu: niezależnych i racjonalnych; niezależnych emocjonalnych; zależ-nych racjonalnych i zależnych emocjonalnych w latach objętych naszym badaniem, czyli 1999–2017.
Zewnętrzne ekonomiczne Społeczne oczekiwania
• Bezpośrednie inwestycje zagraniczne
• Import (per capita)
• Eksport (per capita)
• Zmiana kursu walut w stosunku do dolara (odwrócony)
• Spread (różnica) między oprocentowaniem 10‑letnich obligacji i obligacji RFN (odwrócony);
• Spread między oprocentowaniem 10‑letnich obligacji i obligacji USA (odwrócony).
• Indeks giełdowy
• Społeczne przewidywania zmian własnej sytuacji życiowej („life in general”)
• Społeczne przewidywania zmian sytuacji ekonomicznej w kraju
• Społeczne przewidywania zmian sytuacji finansowej gospodarstwa domowego
• Społeczne przewidywania zmian sytuacji na ryknu pracy
• Społeczne przewidywania zmian sytuacji własnego zatrudnienia.
• Oczekiwania biznesu dotyczące tendencji z zakresu produkcji
• Oczekiwania biznesu w zakresie aktywności w handlu detalicznym
Wewnętrzne ekonomiczne Społeczna sytuacja bieżąca
• PKB
• Produkcja energii elektrycznej
• Wielkość akumulacji w gospodarce (% PKB)
• Stopa inflacji (odwrócona)
• Wielkość spożycia
• Stopa bezrobocia
• Dług publiczny (% PKB)
• Roczny wzrost realnego wynagrodzenia
• Ocena biznesu 1: percepcja bieżącej aktywności i tendencji w produkcji
• Ocena biznesu 2: percepcja bieżącej aktywności i tendencji w handlu detalicznym
• Ocena biznesu 3: percepcja bieżącej aktywności i tendencji w usługach
• Współczynnik urodzeń
• Współczynnik małżeństw
• Odsetek populacji w wieku 0–14 lat
• Śmiertelność niemowląt (na 1000 urodzeń) (odwrócona)
• Wydatki z budżetu na ochronę zdrowia (% PKB)
• Wydatki z budżetu na pomoc społeczną (% PKB) (odwrócone)
• Współczynnik GINIego (odwrócony)
• Zużycie energii ze źródeł odnawialnych (% całego zużycia energii)
• Emisja CO2 (tony metr.na osobę) (odwrócone)
• Zagrożenie ubóstwem (% gospodarstw domowych)
• Dostęp do Internetu (% gospodarstw domowych)
• Badacze R & D (na million osób)
• Bezrobocie młodych (odwrócone)
• Liczba kradzieży (na 100 000 osób) (odwrócone)
• Liczba zabójstw (na 100 000 osób) (odwrócone)
• Zaufanie do rządu
• Społeczne oceny sytuacji ekonomicznej w kraju
• Oceny sytuacji materialnej gospodarstw domowych
• Społeczne oceny sytuacji na rynku pracy
Four types of economies
Omówmy pokrótce grupy krajów wyróżnione we-dług dwóch krzyżujących się kryteriów: niezależności i racjonalności.
Niezależne racjonalne kraje to kraje najbogatsze o najwyższych wartościach wskaźnika BDI umiarko-wanie zmieniających się w badanym okresie zgodnie z wahaniami międzynarodowej koniunktury. W sto- sunkowo mniejszym stopniu doświadczają one wzro-stu radykalizmu politycznego (mierzonego wynikiem wyborczym radykalnych partii lewicowych i prawico-wych, będącego obecnie udziałem całej Europy.
Są to kraje no dobrze rozwiniętej polityce społecz- nej, która chroni przed destabilizującym niezadowo-leniem społecznym. Wiele z nich sytuuje się blisko osi oddzielającej kraje racjonalne od emocjonalnych, co oznacza rozważną wrażliwość na oczekiwania społeczne. Wahania równowagi wynikają z aspiracji społeczeństw, co mogłoby dobrze rokować dla reform takich jak podjęte w Niemczech w latach 1999–2004.
Takie działania bywają jednak blokowane zarówno z prawej, jak i z lewej strony sceny politycznej.
Niezależne emocjonalne kraje charakteryzują się z jednej strony wrażliwością, a nawet nadwrażliwością na społeczne oczekiwania opinii publicznej, a z drugiej niemal obsesyjnym przywiązaniem do własnej nieza-leżności i możliwości samodzielnego kształtowania własnych polityk często wbrew dominującym w świe-cie trendom. Ekstremalnym przykładem takiej polityki jest Brexit, niemniej charakterystycznym holenderska
polityka w sprawach dostępu do narkotyków i eutanazji.
W skład tej grupy w skład tej grupy wchodzą zarówno kraje bogate (Holandia, UK), jak i biedniejsze w tym kilka postkomunistycznych. Ich reakcje na kryzys 2008 roku były zróżnicowane w zależ-ności od stanu świadomości społecznej i dostępnych środ-ków od skrajnie „twardej” na Łotwie do skrajnie „miękkiej”
w Holandii.
Samo pojęcie kraju zależ-nego i emocjonalnego zakłada z jednej strony wysoki poziom uzależnienia od światowej ko-niunktury, dopływu kapitału, importu technologii, eksportu i importu, a z drugiej nadwraż- liwość na społeczne oczekiwa-nia i nastroje wewnątrz kraju.
Kraje te charakteryzują się niskim udziałem inwestycji i wysokim udziałem konsump- cji w PKB. Szczególnie wy-raźnie widać to na przykładzie Grecji. Irlandia, gdzie inwestuje kapitał zagraniczny jest wyjątkiem. Są to gospodarki „słabe”, które silniej od innych odczuły kryzys 2008 roku i dłużej z niego wychodziły. Są też bardziej skłonne do politycznego radykalizmu, co dodatkowo utrudnia procesy sanacji gospodarki, napędzanej nierealistycznymi oczekiwa-niami społecznymi. W przypadku Grecji podwójne uzależnienie od kapitału zagranicznego i społecznych emocji doprowadziło do katastrofalnej terapii, które doprowadziła do efektu „potrójnego 25%”: 25% re- cesji od 2010 roku; 25% bezrobocia i 25% popula-cji poniżej granicy ubóstwa oraz niewyobrażalnego i nigdy niespłacalnego długu w wysokości ponad 360 miliardów dolarów. W Irlandii podobne podwójne uzależnienie doprowadziło do stosunkowo szybkiego wyjścia z kryzysu. Różnica wydaje się tkwić w po-ziomie politycznego radykalizmu i treści dominującej retoryki politycznej.
Jedynym zidentyfikowanym przez nas krajem za-leżnym racjonalnym była w latach 1999–2017 Polska.
Teza o wysokim poziomie uzależnienia od uwarunko-wań zewnętrznych nie budzi wątpliwości. Szczególnie silne i trudne do „podniesienia” są „kotwice” uzależ- nienia finansowego od kapitału zagranicznego, tech-nologicznego od importowanej techniki i handlowego od rynku europejskiego, a zwłaszcza niemieckiego.
Równocześnie niemal przez cały ten okres stosunkowo niższy był poziom uzależnienia polityki gospodar-czej od oczekiwań społecznych. Pozostawała ona
1,80 2,00 2,20 2,40 2,60 2,80
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 independent emotional independent rational dependent emotional
Political radicalism index for three groups of countries.
1,50 1,75 2,00 2,25 2,50 2,75 3,00 3,25 3,50 3,75
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Dependent emotional
Greece Ireland Italy Portugal Slovak Republic Spain 22 EU-OECD
Political radicalism index for dependent emotional countries, 1999–2017.
ZĘŚĆ I – X KONGRES EKONOMISTÓW POLSKICHKONOMIŚCI DLA ROZWOJU pod przemożnym wpływem
ekonomicznej racjonalności, pozwalając na racjonalne z punktu widzenia rozwoju gospodarczego wykorzy-stanie uzależnień od świata zewnętrznego (np. rozwój kooperacji z przemysłem niemieckim, rozsądne wyko-rzystanie międzynarodowego zaplecza kapitałowego itp.
Efektem był bezpreceden-sowy rozwój gospodarczy i postęp cywilizacyjny, który jednak dokonał się kosztem niezaspokojonych ocze-kiwań społecznych, które stanowią najbardziej dyna-miczny element składowy indeksu zrównoważonego rozwoju. Drugim czynnikiem
„wyprzedzającym” były ze-wnętrzne uwarunkowania ekonomiczne.
Towarzyszyła temu narastająca radykalizacja po-lityczna, która ostatecznie zaowocowała wynikiem wyborczym z 2015 roku powtórzonym po czterech latach w 2019.
Zasadnicza reorientacja polityki polega na nadaniu jej znacznie bardziej emocjonalnego charakteru, czyli silniejszego uzależnienia od oczekiwań społecznych.
Innymi słowy Polska wydaje się przesuwać w kie-runku grupy zależnych krajów emocjonalnych.
Dynamika przemian
Polska nie jest jedynym krajem, który zmienia swoją pozycję w naszej typologii czterech rodzajów polityk realizowanych przez kraje.
Po pierwsze, emocjonalne i niezależne kraje prze- suwają się w kierunku większej zależności od uwarun-kowań międzynarodowych
Taka jest cena, którą płacą takie kraje jak Włochy, Portugalia czy Hiszpania za swoje „lekkomyślne”
zachowania ekonomiczne niewspółmierne do ich re-alnego potencjału.
Po drugie, największą stabilnością charakteryzuje się grupa najbogatszych i najbardziej „rozważnych”
niezależnych racjonalnych krajów, która w badanym okresie powiększyła się o Danię.
Po trzecie, najszybciej rosnącą kategorią okazała się grupa emocjonalnych i zależnych do której w 2011 roku zaliczaliśmy wyłącznie Grecję, a w 2017 obej-mowała już 6 krajów: Irlandię, Grecję, Portugalię, Włochy, Hiszpanię i Słowację. Wiele wskazuje na to, że Polska wkrótce dołączy do tej grupy. Ciekawy jest przypadek Irlandii, która po przezwyciężeniu kryzysu zdecydowała się na większą „wrażliwość społeczną”, czyli emocjonalność.
Wiele wskazuje na to, że w przyszłości należy oczekiwać swoistego „pęknięcia” Europy na kraje racjonalne i emocjonalne. Te ostatnie charakteryzują się niskim poziomem inwestycji i wysokimi aspi-racjami konsumpcyjnymi, za których zaspokojenie płacą rosnącym uzależnieniem od międzynarodowych rynków finansowych, które zasilane są w znacznej mierze przez kraje racjonalne i niezależne. Jest to sytuacja trudna do utrzymania na dłuższą metę...
-1,50 -1,00 -0,50 0,00 0,50
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Poland
BDI Internal Economic Index External Economic Index
Current Social Situation Social Expectations
Values of Poland’s BDI and its four components in 1999–2017.
1,89
2,97
3,49 3,12
2,86 3,17
1,50 2,00 2,50 3,00 3,50 4,00
1997 2001 2005 2007 2011 2015
Poland
Poland’s political radicalism index
2011 2014 2017
Zależne emocjonalne
Grecja Grecja, Hiszpania,
Portugalia, Włochy Grecja, Hiszpania, Irlandia, Portugalia, Słowacja, Włochy Zależne
racjonalne Irlandia, Polska Irlandia, Polska Polska
Niezależne emocjonalne
Czechy, Dania, Estonia, Hiszpania, Holandia, Łotwa, Portugalia, Słowacja, Słowenia, Węgry, Wlk. Brytania, Włochy
Czechy, Dania, Estonia, Holandia, Łotwa, Słowacja, Słowenia, Węgry, Wlk. Brytania
Czechy, Estonia, Holandia Łotwa, Słowenia, Wlk. Brytania, Włochy
Niezależne racjonalne
Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Luksemburg, Niemcy, Szwecja
Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Luksemburg, Niemcy, Szwecja
Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Luksemburg, Niemcy, Szwecja