W ciągu ostatnich 30 lat jesteśmy świadkami lawino- wego rozwoju nowych produktów, technologii i zwią-zanych z nimi zmian w otaczającym nas świecie, a także w naszym życiu. Do tych, które już teraz naj-bardziej wpływają na nasze życie należą: technologie informatyczne, masowe udostępnianie i przesyłanie informacji. Oprócz tego rozwijane i doskonalone są takie obszary jak: genetyka, w tym coraz bardziej zaawansowane badania nad genomem ludzkim, ma- gazynowanie energii, pojazdy autonomiczne, anali-tyka wielkich ilości danych, robotyka przemysłowa, sensory i inne urządzenia, które krok po kroku tworzą Internet rzeczy.
I. Technologie i ich pozytywne skutki społeczne i gospodarcze
Dostępne opracowania wskazują na silnie pozy-tywny wpływ na PKB skumulowanego efektu rozwoju nowych technologii. Trend ten może oznaczać, że jako społeczeństwo stajemy się zamożniejsi.
Wpływ technologii na społeczeństwo i gospodarkę jest coraz bardziej odczuwalny w postaci:
wzrostu produktywności przedsiębiorstw,
• zmiany sposobu wykonywania pracy,
• wzmocnienia siły konsumentów,
•
wpływu nowych technologii na środowisko na-• turalne,
zmiany jakości życia,
•
spodziewanego wzrostu wykształcenia społe-• czeństwa.
Jednym z mało zauważanych, i przez to niedoce-nianych skutków zmian dotyczących pracy, staje się istotne podwyższenie poziomu wykształcenia szero- kich grup społecznych. Przejście w XIX i XX w. z go-spodarki opartej głównie na rolnictwie i rzemiośle do
gospodarki opartej na przemyśle, było silnie skorelo- wane ze znacznym podwyższeniem poziomu wykształ-cenia w skali całych społeczeństw. Rozwój przemysłu szybko wymusił rozszerzenie kształcenia na szerokie grupy ludności zasilające rosnący sektor wytwórczy.
Jego pierwszym skutkiem było radykalne zmniejszenie odsetka analfabetów, a kolejnym – rozwój kształcenia w naukach przyrodniczych i technicznych.
Obecne zmiany technologiczne dotyczące już prak-tycznie wszystkich obszarów naszego życia – nie tylko przemysłu i rolnictwa, ale także organizacji czasu wol-nego czy ochrony zdrowia – tworzą także środowisko wymagające masowego kształcenia w wielu nowych specjalnościach. Podobnej ewolucji w kształceniu na-leży się spodziewać wraz z upowszechnianiem takich technologii jak: automatyka i robotyka, data science, pojazdy autonomiczne, magazynowanie energii czy biotechnologia. Każda z tych technologii doprowadzi do redukcji zatrudnienia w wielu obecnych zawodach, ale jednocześnie stworzy zapotrzebowanie na zupeł-nie nowe specjalności – coraz częściej na wyższym poziomie.
W rezultacie powinniśmy nie tyle obawiać się li-kwidacji kolejnych miejsc pracy, ale raczej spodziewać się stopniowego wytworzenia miejsc pracy wymaga-jących coraz bardziej fachowej wiedzy. Konsekwencją tego zjawiska będzie rozwój kształcenia łączącego nauki humanistyczne z przyrodniczo ‑technicznymi, który wypełni popyt wymuszony przez zmiany tech-nologiczne.
Należy dostrzec pewną prawidłowość we wpływie kolejnych rewolucji technologicznych i przemysło-wych na rozwój kształcenia. Każda następna wielka fala nowych technologii przekłada się na generowanie zapotrzebowania na coraz wyższy poziom wykształ-cenia kadr w przemyśle i gospodarce czy medycynie.
O ile pierwsza rewolucja przemysłowa przeniosła całe rzesze ludzi z poziomu analfabetyzmu na po-ziom podstawowych umiejętności z zakresu czytania
* Prezes Zarządu Selena FM SA.
i liczenia, kolejne zmiany technologiczne wytwo-rzyły masowy popyt na wykształcenie zawodowe, a następnie techniczne, o tyle obecna fala innowacji już teraz stwarza popyt na nowe kompetencje pra-cowników z wyższym wykształceniem. Na początku były to rzesze informatyków – to nie przypadek, że programistów, developerów nazywa się nowymi niebieskimi kołnierzykami. Kolejnymi obszarami wymagającymi większej specjalizacji będzie m. in.:
biotechnologia, automatyzacja, komunikacja, data science czy robotyka.
Naturalną konsekwencją zapotrzebowania na bardzo dobrze wykształcone kadry jest wzrost wy-nagrodzeń w skali masowej; dzisiejsze „niebieskie kołnierzyki”, jakimi są informatycy, zarabiają więcej niż „niebieskie kołnierzyki” z fabryk z lat 60.
II. Rosnące obawy
Jednocześnie do pozytywnych konsekwencji roz- woju nowych technologii wysuwany jest szereg wąt-pliwości i obaw pod adresem skutków, które może wywołać ich wprowadzenie.
Należą do nich:
pogłębienie nierówności w rozkładzie podziału
• pożytków płynących z wdrożenia nowych tech-nologii,
zmniejszenie ogólnie dostępnej liczby stanowisk
• pracy,
rozwój nowych chorób cywilizacyjnych,
• negatywny wpływ na środowisko.
• Pojawiają się także obawy i ryzyko zupełnie no-wego typu:
wprowadzenie na większą skalę pojazdów au-• tonomicznych grozi zwiększoną liczbą wypad-ków – zwłaszcza w okresie, kiedy technologie, od których zależą – nie będą jeszcze w pełni doskonałe,
zarówno roboty przemysłowe, jak i te działa-• jące na zapleczu biur i instytucji finansowych grożą potencjalnie utratą znacznej liczby miejsc pracy,
jako ryzyko w dalszej perspektywie postrzegana
• jest też sztuczna inteligencja – pojawiają się obawy, że wraz z jej rozwojem może nastąpić jej oderwanie od człowieka, a następnie zwrócenie się przeciwko niemu.
Oczywiście każde z tych poszczególnych rodza-jów ryzyka należy analizować bardzo szczegółowo, w kontekście konkretnych rozwiązań, uwarunkowań i ich wpływu na powstanie określonych zagrożeń.
Tym niemniej krytyczny obserwator powinien za-uważyć, że:
wpływy negatywne są często przeszacowywane/
• wyolbrzymiane,
powielanie przez media informacji o negatywnym
• wpływie następuje o wiele częściej niż udostęp-nianie rzetelnych informacji,
część obaw nie ma pokrycia w badaniach,
• rzetelne analizy dotyczące pozytywnych skutków
• wprowadzenia nowych technologii nie są tak czę-sto rozpowszechniane jak opinie negatywne.
Zmiany w charakterze pracy
Jednym z ważnych źródeł zmniejszania poczucia bezpieczeństwa w społeczeństwie są zmiany w cha-rakterze pracy. Tradycyjnie w większości zawodów przez lata wypracowane zostały elementy kultury danego zawodu i związany z tym określony etos.
Zjawisko to dotyczyło zarówno zawodów fizycznych (górnik, pracownik budowlany, kolejarz), jak i za-wodów tzw. pracowników umysłowych (księgowy, nauczyciel itd.) Obecnie etos zawodowy i związane z nim poczucie bezpieczeństwa wynikające z pracy na określonym stanowisku ulega szybkiej erozji:
znacznie wzrosła liczba i różnorodność nowych
• zawodów, dlatego trudniej jest tworzyć grupy spo-łeczne mające wspólną tożsamość zawodową,
liczba osób zatrudnionych w tradycyjnych zawo-• dach – kurczy się.
Podobnie jest z zatrudnieniem na konkretnym stanowisku; dotychczas było ono źródłem poczucia bezpieczeństwa. W dobie przemian – już teraz rośnie liczba osób, których poczucie bezpieczeństwa nie wynika z zatrudnienia na danym stanowisku, ale ra-czej z posiadania pakietu umiejętności i możliwości ciągłego doskonalenia się czy przebranżowienia, które dają osobom zatrudnionym pewność popytu na ich pracę/usługi (informatycy, weterynarze, lekarze).
W skali światowej mamy też do czynienia z innym zjawiskiem powstawania niepokojów społecznych opartych głównie na przypuszczeniach. Jest nim obawa o to, że roboty zastąpią nasze miejsca pracy.
Na razie jednak automatyka i robotyka to dwie dzie-dziny Przemysłu 4.0, które generują znacznie więcej nowych stanowisk niż zagrożeń dotyczących wy-eliminowania zasobów ludzkich z danego obszaru.
Jeśli wzrost zapotrzebowania na roboty powiążemy z niezbędnym podniesieniem kwalifikacji na wielu stanowiskach, ze zmianami w charakterze zarządzania, koniecznością zapewnienia serwisu 24h, a także kon-sekwencjami dla wymaganego poziomu wykształcenia kadr, to efekt społeczny masowej robotyzacji wcale nie musi być negatywny.
Jednocześnie należy wziąć pod uwagę zmiany w podziale czasu między pracą a czasem wolnym, które przekładają się na generowanie rosnącego po-pytu na produkty i usługi związane z czasem wolnym.
Podobnie jest ze skutkami poprawy zdrowotności
ZĘŚĆ I – X KONGRES EKONOMISTÓW POLSKICHKONOMIŚCI DLA ROZWOJU społeczeństw i wzrostem długości życia; z jednej
strony są pochodną wprowadzania nowych techno-logii – zwłaszcza w medycynie – a ich skutkiem jest także tworzenie nowych miejsc pracy.
Przeciążenie informacyjne
Zjawiskiem, które dotyczy większości mieszkań-ców naszej planety jest rosnące zagubienie w natłoku informacji, połączonym z obserwowaną rosnącą ilo-ścią zmian w praktycznie wszystkich obszarach życia społeczeństw i gospodarek – w praktyce dotyczy to całej cywilizacji. Coraz częściej mamy do czynienia z przeciążeniem informacyjnym.
Do poszczególnego odbiorcy dociera za dużo ko- munikatów, aby każdy z nich przyswoić i przetwo-rzyć. Mając ograniczoną zdolność do skupienia się, przechowywania informacji w pamięci krótkotrwa- łej, analizowania związków między więcej niż kil-koma czynnikami – nie jesteśmy w stanie zrozumieć wszystkich (lub choćby większości) komunikatów, które do nas docierają, efektywnie przetworzyć te informacje i podjąć na ich podstawie „racjonalnej”
decyzji.
Odbiorca najczęściej szuka konkretnej informacji.
Jednocześnie charakter rzeczywistości sieciowej spra- wia, że bez końca jest wybijany z rytmu tych poszu-kiwań przez informacje zbędne i niepotrzebne, czyli przez szum informacyjny. Przepustowość człowieka (jego zdolność do przyswajania jednostek informa-cji na sekundę) jest względnie stała, jednocześnie szum (tu: informacje zbędne) drastycznie zmniejsza ilość potrzebnej informacji docierającej do czło-wieka. W sytuacji, w której informacji wokół jest zbyt wiele, dochodzimy do pozornie paradoksalnej konkluzji: zbyt wiele informacji redukuje tempo przy-swajania informacji faktycznie potrzebnej – bowiem niemal każda informacja otaczająca człowieka jest szumem.
Zjawisko to ma charakter obiektywny i ma swoje źródła w świecie jak najbardziej rzeczywistym. Wy-nika m. in. z:
zmiany struktury nośników informacji, dzięki
• której nastąpił lawinowy wzrost ilości informacji przekazywanych przez media,
liczby wydarzeń i ich skondensowania w cza-• sie,
ich wielkości i zasięgu, dotyczącego praktycznie
• całego świata.
I nie chodzi tu o to, czy te zmiany mają charakter pozytywny, czy też negatywny. Sama ich kumulacja w takiej ilości, skali i w tak krótkim czasie, powoduje, że ludzie czują się zagubieni i przytłoczeni. Taki stan ich ducha ma wpływ na życie całych społeczeństw i państw.
Nagromadzenie tych zjawisk prowadzi do wielu niekorzystnych skutków:
samo przeciążenie informacyjne można trakto-• wać jako chorobę cywilizacyjną. Objawy so-matyczne to zmęczenie fizyczne, bóle głowy.
Objawy psychiczne to zniechęcenie, poczucie przygnębienia i przytłoczenia, w dłuższej per-spektywie stres. W konsekwencji sytuacja ta długofalowo może sprzyjać występowaniu de-presji i nerwicy;
po czasie następuje spadek produktywności, nie-• umiejętność podjęcia decyzji i skupienia się na jednym temacie bądź jednym, dłuższym tekście.
Jednocześnie przeciążenie informacyjne niesie pozornie pozytywny skutek zwiększenia wielo-zadaniowości, jednak sama wielozadaniowość zmniejsza wydajność („przełączanie” uwagi między różnymi zagadnieniami okupione jest sporym wydatkiem energetycznym);
w rezultacie przeciążenia informacyjnego docho-• dzi do utraty zdolności analizy komunikatu na poziomie logicznym i częściowo racjonalnym, problematyczna staje się analiza zbyt złożonych struktur argumentacyjnych, przy występowa-niu większej podatności na komunikaty proste, odwołujące się do emocji itd. Przeciążenie to zwiększa podatność na manipulację.
III. Rewolucje technologiczne – podobieństwa i analogie
Aby trochę lepiej zrozumieć naturę procesów i zachodzących zmian, warto poszukać analogii w dotychczasowych i przeszłych okresach, kiedy zmiany w technologii i pojawienie się nowych metod produkcji oddziaływały z wielką siłą na życie całych społeczeństw. Należy postawić pytanie, w jakiej fa-zie obecnych zmian technologicznych i społecznych jesteśmy, w którym kierunku zmierzamy i czego mo-żemy się spodziewać w kolejnych latach?
Rewolucja przemysłowa XVIII‑XIX wieku
Począwszy od wynalezienia latającego czółenka w warsztacie tkackim w latach 30. XVIII wieku, po- przez maszynę przędzalniczą, silnik parowy, zasto-sowanie koksu do wytopu surówki i związany z tym dynamiczny rozwój hutnictwa, aż po rozwój komu-nikacji w XIX wieku oraz skokowy wzrost produkcji w coraz większej liczbie sektorów – te wszystkie wynalazki (bo tak wtedy nazywano innowacje) do- prowadziły kumulatywnie do przesunięć we wszyst-kich sektorach gospodarki, we wszystkich grupach społecznych, stosunkach własności itd.
W I połowie XIX wieku skala zmian i ich po-wszechność oraz zasięg urosły do tego stopnia, że
zaczęto je opisywać w sposób bardziej całościowy, a terminem, który spajał różne aspekty i jednocze-śnie nawiązywał do źródeł zmian była: rewolucja przemysłowa.
Kolejność i zasięg reakcji społecznych na zmiany w sposobie produkcji oraz na rozwój przemysłu były zróżnicowane. Sami robotnicy, czyli ci, którzy na co dzień doświadczali zmian, mieli relatywnie niewiele możliwości nazwania i zrozumienia tych zmian, często ograniczali swoje działania do prote-stów przeciwko pojedynczym zjawiskom takim jak:
praca dzieci czy poziom płac. Pierwszymi, którzy potrafili dostrzec korelację między zmianami tech- nologicznymi i produkcyjnymi a zmianami gospo-darczymi, społecznymi i kulturalnymi byli angielscy poeci epoki romantyzmu. To oni wraz z ówczesnymi działaczami społecznymi potrafili opisać rzeczywi-stość. Praca F. Engelsa O położeniu klasy robotniczej w Anglii (1845 r.) została wydana 50 lat później i była poprzedzona wysiłkami dwóch pokoleń działaczy społecznych i robotniczych, usiłujących doprowadzić do zmian prawnych i adaptacji w postawie państwa względem nowej rzeczywistości społecznej.
Regulacje prawne dotyczące spraw związanych z pracą następowały w wyniku ostrych kryzysów społecznych takich jak masowe zachorowania dzieci lub protesty robotnicze. W sposób naturalny pierwsze regulacje nastąpiły w Anglii – najbardziej rozwinię-tym technologicznie i ekonomicznie kraju świata na początku XIX wieku. Na początku dotyczyły tak podstawowych kwestii jak zakaz pracy dzieci czy ograniczenie dnia pracy do 12 godzin. Przy czym ustalenia prywatne – czyli umowy między właścicie-lami fabryk a robotnikami dotyczące wolnej soboty oraz niedzieli wyprzedziły regulacje formalne, które powstały wiele lat później.
Regulacje umożliwiające działalność związków zawodowych nastąpiły dopiero w połowie XIX wieku, czyli w okresie, kiedy rewolucja przemysłowa trwała już ponad 100 lat. Dopiero w XX wieku państwo po-wszechnie przyjęło na siebie obowiązek całościowego regulowania spraw relacji między pracodawcami a pracownikami.
Powyższe fakty wskazują, że początkowa faza rewolucji przemysłowej dość długo przebiegała w warunkach regulacji adekwatnych do poprzed-niej gospodarki folwarczno ‑manufakturowej. Mimo wielu negatywnych zjawisk, rozwój technologiczny pierwszej połowy XIX wieku był podstawą rosnącego optymizmu odnośnie przyszłości ludzkości, wiary w potęgę rozumu, haseł triumfu nauki itd.
Rewolucja informacyjna
Obecnie – analogicznie do początków XIX wieku – wciąż jesteśmy w dość wczesnej fazie wdrażania nie
tylko nowych technologii informacyjnych, ale też zmian w przemyśle, sposobach wytwarzania, orga-nizacji czasu wolnego i konsumpcji itd.
Pierwsze komputery osobiste pojawiły się w la-tach 80. XX wieku. W kolejnych latach rozwinęło się oprogramowanie – zwłaszcza edytory tekstu i arkusze kalkulacyjne oraz Internet, a wraz z nim masowe przesyłanie informacji, bezprzewodowa transmisja danych, wzrost mocy obliczeniowej procesorów, równoległy do niego wzrost pojemności dysków i innych nośników pamięci, a wreszcie – smartfon, miliony aplikacji, nowe funkcjonalności aż po sieci społecznościowe.
Należy na to nałożyć zmiany praktycznie w każdej gałęzi przemysłu; przez ostatnie 10 lat pracownicy większości firm zarówno w krajach rozwiniętych, jak i jeszcze bardziej w krajach rozwijających się prze-szli i przechodzą w swoich zakładach pracy znaczne zmiany technologiczne i organizacyjne – ich miejsce pracy i sposób jej wykonywania podlega wielu mo-dyfikacjom.
Dzięki nowym technologiom powstają także nowe modele biznesowe; owszem – bez trudu można do- szukać się analogii pomiędzy marketplace a staro-żytnym bazarem czy średniowiecznym targiem, tym niemniej technologia marketplace działa w czasie rzeczywistym, w skali globalnej i jednocześnie od-działuje na setki tysięcy, a nawet miliony uczestników jednocześnie. Zmiany wynikające z połączenia tech-nologii z nowymi modelami biznesowymi zachodzą znacznie szybciej niż podczas pierwszej rewolucji przemysłowej i są bardziej rozległe. Nierówności społeczne pogłębia także łatwy i powszechny dostęp do informacji oraz szeroko rozumiana stała walka o poprawę własnego bytu, której wynikiem jest mi-gracja ludności.
Szybkość i rozległość zmian powodują, że pań-stwo, prawo, społeczeństwo i politycy reagują ze znacznym opóźnieniem, a często także nieadekwatnie do zagrożenia. Wciąż mamy problemy z opisaniem części nowych modeli biznesowych, ze zrozumie-niem ich społecznego wpływu jaki wywierają na całe otoczenie: pojedynczych ludzi, rodzinę, szkołę, poszczególne branże itd.
Zmiany w prawie mające być reakcją na skutki upowszechniania nowych technologii ograniczają się na razie do reagowania na zjawiska negatywne – zwłaszcza w zakresie naruszania zasad wolnej konku- rencji i przeciwdziałania praktykom monopolistycz-nym. Pozostałe skutki, takie jak zmiany w organizacji pracy, handel transgraniczny czy nowe formy wytwa-rzania wartości intelektualnej, dzielenia się treściami, pozostają cały czas poza regulacjami.
Te nowe treści (działania) rozwijają się wyko-rzystując starą formę (ram prawnych). Proces ten
ZĘŚĆ I – X KONGRES EKONOMISTÓW POLSKICHKONOMIŚCI DLA ROZWOJU będzie trwał do czasu, kiedy uświadomimy sobie,
że są to nowe odrębne formy, konieczne do opisania w nowy sposób i zastosowania nowych regulacji prawnych.
W dającej się przewidzieć przyszłości oprócz reakcji prawnych na zjawiska negatywne – reszta obszarów będzie regulowana tylko w niewielkim stopniu pozostawiając nowym technologiom pole do swobodnego rozwoju. Przekształcanie rzeczywi-stości, w której żyjemy jest wspierane przez wielkie siły tkwiące w samym człowieku; ciekawość nowego i nadzieję na lepsze jutro.
A jednocześnie nadal nie mamy i nie możemy mieć całościowego oglądu rzeczywistych skutków i konsekwencji wynikających z upowszechnienia nowych technologii:
same te technologie ciągle się rozwijają, a kie-• runki ich rozwoju można przewidzieć tylko w bardzo ograniczony sposób,
skumulowane skutki społeczne są widoczne do-• piero po upływie czasu,
sowa Minerwy wylatuje o zmierzchu.
• Dlatego nie będzie nadużyciem, jeśli tę obecną fazę będzie się nazywać fazą dzikiego albo naiwnego kapitalizmu ery informacyjnej.
Dwa scenariusze
Wiele technologii, jakie dziś zaczynają wpływać na nasze życie znajduje się wciąż w relatywnie wczesnej fazie rozwoju. Ich rozwój i dojrzewanie potrwają jeszcze co najmniej 10–30 lat. Wraz z ich umacnia-niem będzie rosła skala zmian w naszym środowisku społecznym. Jeżeli na to zjawisko nałożymy wielość wchodzących na rynek technologii, to możliwe są dwa scenariusze:
w pierwszym z nich przyspieszenie technolo-• giczne doprowadzi do pojawienia się wielu pozy-tywnych zjawisk: wydłużenia okresu ludzkiego życia, likwidacji części chorób, poprawy jakości życia, zmniejszenia czasu przeznaczonego na pracę;
w drugim scenariuszu liczba i tempo zmian,
• a także narastanie nieuniknionych zjawisk ne-gatywnych doprowadzą do załamania nie tylko procesu rozwoju technologii, ale i do katastrofy cywilizacyjnej, tj. do cofnięcia się cywilizacji do poziomu bardziej prostego.
Kluczem do zrealizowania jednego z tych dwóch scenariuszy wcale nie musi być technologia. Przy-puszczalnie prędzej będzie nim kultura i wynikająca z niej polityka.
Zadaniem elit społecznych – a do takich należą ekonomiści – jest rozumienie zachodzących proce-sów i takie działanie, które przyczyni się do pokoju społecznego.
IV. Konkluzje
Jesteśmy wciąż we wczesnej fazie rozwoju no-wych technologii, które do odpowiedniego poziomu rozwoju, ustabilizowania i osiągnięcia dojrzałości potrzebują jeszcze 10–30 lat. Ich rozwój będzie wy- wierał nieustanną presję na społeczeństwa i prowa- dził do wielu zmian, których charakter dopiero bę-dzie się ujawniał. Liczba i głębokość zmian wynika z olbrzymiego potencjału przemiany, jakie niosą ze sobą te technologie i ich znacznego nagromadze-nia w krótkim okresie rozwoju ludzkości. Czeka nas kolejne 30 lat przemian i związanych z nimi turbulencji.
Wysoka dynamika tych zmian wynika ze znacz-nych korzyści jakie są obserwowane przez każdego człowieka indywidualnie i przez całe społeczeństwa.
Dostępne na rynku raporty1 wskazują na istotny po-tencjał zwiększenia poziomu PKB krajów dzięki rozwojowi i wdrożeniu nowych technologii.
W ciągu ostatnich 30 lat nastąpił znaczny wzrost świadomości społecznej w zakresie wszelkich nega-tywnych zjawisk wynikających z uprzemysłowienia lub z rozwoju technologicznego. Jego skutkiem jest to, że dzisiejsze społeczeństwo jest bardziej przygo-towane do relatywnie szybkiego oceniania wpływu społecznego nowych technologii i proponowanych rozwiązań. Dzięki temu można mieć nadzieję, że jeśli pojawią się rozwiązania, które będą niosły ze sobą negatywne skutki dla środowiska lub społeczeństwa,
W ciągu ostatnich 30 lat nastąpił znaczny wzrost świadomości społecznej w zakresie wszelkich nega-tywnych zjawisk wynikających z uprzemysłowienia lub z rozwoju technologicznego. Jego skutkiem jest to, że dzisiejsze społeczeństwo jest bardziej przygo-towane do relatywnie szybkiego oceniania wpływu społecznego nowych technologii i proponowanych rozwiązań. Dzięki temu można mieć nadzieję, że jeśli pojawią się rozwiązania, które będą niosły ze sobą negatywne skutki dla środowiska lub społeczeństwa,