W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ
1Gwałtowne pogorszenie się wewnętrznych i zewnętrznych warunków roz-woju Unii Europejskiej, które dokonało się – m .in . z powodu kryzysu finan-sowo-ekonomicznego, migracyjnego, brexitu i związanych z nim napięć – już po akcesji naszego kraju, wywarło znaczący wpływ na postrzeganie samej Unii przez społeczeństwa państw członkowskich . Badania Kantar Public wskazują, że Europejczycy obawiają się osłabienia w przyszłości znaczenia Unii w świecie, mimo iż ciągle jeszcze przeważają wśród nich opinie, że ma ona do zaoferowania szczególne wartości . Za najbardziej cenione uchodzą w opinii badanych społe-czeństw: poczucie stabilności (2/3 ankietowanych), pokój i wolność wypowiedzi (57%), tolerancja i otwartość na innych (52%) . Jednocześnie jednak zaledwie 1/3 ankietowanych dostrzega wśród tych wartości np . postęp i innowacje . Ta ostatnia informacja wskazuje zatem na przywiązywanie znacząco większej wagi
* Dr Józef Biskup – współpracownik Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, e-mail:
jozef .biskup@sgh .waw .pl .
1 Opracowano na podstawie raportów Kantar Public (d . Zespół Badań Społecznych TNS Polska): E . Lecerf et al ., Europa – wartości i wpływy, Centre Kantar sur le Futur de L'Europe, luty 2017; E . Rivière, E . Vautrin-Dumaine, A . Bull, Wizerunek Brexitu w Europie, Centre Kan-tar sur le Futur de L'Europe, październik 2019 .
w przestrzeni społecznej do wartości o charakterze ogólnym i emocjonalnym niż do twardych wartości związanych z materialnymi podstawami rozwoju Unii Europejskiej i wzrostem dobrobytu jej mieszkańców w długookresowej perspektywie globalnej konkurencji .
Zarysowany wyżej rozdźwięk w społecznych ocenach wartości realizowa-nych przez Unię Europejską przejawia się pośrednio w postrzeganiu jej roli na arenie światowej w kontekście wpływów obecnych i rosnących potęg poli-tyczno-gospodarczych o globalnym zasięgu . Co interesujące, w oczach samych Europejczyków Unia Europejska pozostaje podmiotem o średniej sile mię-dzynarodowego oddziaływania politycznego . Aż prawie 70% badanych było zdania, że wpływy polityczne Unii są mniejsze niż wpływy USA (przy 22%
opinii przeciwnych), a nawet mniejsze niż Rosji (52% wobec 35% wypowie-dzi przeciwnych) czy Chin (odpowiednio 53% oraz 34%) .
Zdaniem badanych, szczególnie właśnie Chiny oraz Japonia ciągle wzmac-niają swoją międzynarodową pozycję polityczną wobec Unii Europejskiej . Spośród największych państw jedynie Indie i Brazylia są, w przekonaniu Euro-pejczyków, potęgami o mniejszym znaczeniu i wpływach politycznych niż Unia (twierdziło tak odpowiednio 62% i 64% respondentów) . Pytani o ewentualne zmiany wśród głównych graczy politycznych w perspektywie 2030 r . badani podkreślali, że USA, Chiny i Rosja nadal będą dominować w polityce świa-towej, przy jednoczesnym wzroście znaczenia Indii i Brazylii . Unia pozosta-nie zaś podmiotem o średnim znaczeniu w polityce światowej . Należy w tym miejscu podkreślić, że wyraźnie topnieje wśród poddanych badaniom Euro-pejczyków optymizm co do przyszłości Unii . Jeszcze w okresie poprzedzają-cym wybuch światowego kryzysu finansowo-ekonomicznego (w 2007 r .) aż 69% ankietowanych pozytywnie oceniało przyszłość Unii Europejskiej, pod-czas gdy po upływie dekady odsetek ten wyniósł zaledwie 50%, udział pesy-mistów w tej kwestii zaś wzrósł aż do 44% .
Wśród głównych problemów Unii Europejskiej wskazywanych w bada-niach są: nierozwiązane kwestie migracyjne (45% wypowiedzi), terroryzm (32%) i niezadowalająca sytuacja gospodarcza (20%) . Natomiast potrzeba wzmocnienia wpływu politycznego Unii Europejskiej na arenie światowej
(zaledwie 10% wskazań) wydaje się Europejczykom kwestią bardziej odległą, niż wynikałoby to z opinii euroentuzjastycznie nastawionej części klasy poli-tycznej i opinii społecznej w krajach członkowskich .
Co interesujące, pozytywna ocena znaczenia politycznego Unii Europejskiej w świecie jest wyraźnie uwarunkowana oceną skuteczności reprezentowania interesów danego kraju na forum Unii . Im silniejsze jest odczucie, że interesy własnego kraju są właściwie reprezentowane w Unii, tym bardziej optymi-styczna jest ocena jej globalnego znaczenia politycznego . Najwyższy poziom obu tych ocen odnotowano w kolejności rosnącej w Niderlandach, Belgii, Pol-sce, Danii, Szwecji, na Litwie, Malcie, w Irlandii, Niemczech i Luksemburgu . Na przeciwnym biegunie znalazły się natomiast takie kraje, jak Grecja, Cypr, Czechy, Włochy i Słowacja, gdzie obie oceny były najniższe w całej Unii . Spo-łeczeństwa pozostałych państw stosunkowo nisko oceniły skuteczność repre-zentowania interesów ich krajów w ramach Unii Europejskiej, relatywnie wyżej natomiast – wagę głosu politycznego Unii Europejskiej na forum światowym .
Wśród mieszkańców największych krajów unijnych najbardziej pesymi-styczne nastawienie do zmiany roli politycznej Unii Europejskiej w świecie mają Francuzi . Rzadziej niż inne społeczeństwa oczekują oni, iż ta rola wzro-śnie w obecnej dekadzie, nawet w odniesieniu do takich krajów jak Indie czy Brazylia . Aż 80% Francuzów uważa, że Unia Europejska ma mniejsze wpływy polityczne niż USA (średnio w Unii – prawie 70%) . Z kolei 1/3 Europejczyków uważa, że Unia ma silniejszą pozycję polityczną niż Chiny, wśród Francuzów zaś wskaźnik ten wyniósł jedynie 18% . Ocenom tym towarzyszy pogłębiający się pesymizm (52% negatywnych opinii) co do właściwego reprezentowania inte-resów Francji w Unii Europejskiej . Podobne zjawiska odnotowano w odniesie-niu do Włoch . Na przeciwnym biegunie znajdują się natomiast Niemcy, gdzie aż 2/3 badanych było przekonanych o dobrym reprezentowaniu ich interesów w Unii, 72% zaś uważało, że jej głos liczy się w świecie . Niemcy częściej niż inni Europejczycy są też skłonni twierdzić, że Unia jest podmiotem o silniej-szym wpływie politycznym niż inne podmioty globalne (USA, Rosja, Chiny) zarówno obecnie, jak i w perspektywie 2030 r . Zaledwie 17% Niemców uważa, że ich kraj mógłby sobie radzić lepiej poza Unią, podczas gdy we Francji takie
opinie stanowiły ok . 1/3 odpowiedzi, w Polsce – 37%, we Włoszech – 45%, a w Wielkiej Brytanii z oczywistych względów (brexit) – 48% .
Do najistotniejszych unijnych wartości Niemcy zaliczają swobodę podró-żowania, edukacji i pracy (56% wskazań), wspólną walutę europejską (49%) oraz utrzymanie pokoju (48%), z kolei do problemów – biurokrację (39%
wskazań), transfery pieniężne (34%) oraz przestępczość (29%) . W rezultacie, mimo stosunkowo pozytywnych ocen obecności Niemiec w Unii Europejskiej, jedynie co piąty obywatel tego kraju jest zdania, że sprawy w Unii toczą się w dobrym kierunku . Ten swoisty rozdźwięk opinii uwidocznił się po brytyj-skim głosowaniu w sprawie brexitu, na który Niemcy zareagowali zwiększoną aprobatą Unii Europejskiej (jednocześnie obawiają się jednak o jej przyszłość) .
Swoisty euroentuzjazm utrzymuje się też na dość wysokim poziomie w Pol-sce . Z raportu Kantar Public z lutego 2017 r . wynika, że ponad połowa Pola-ków uważała członkostwo w Unii za coś dobrego (średnia europejska – 35%) . Co interesujące, znacznie częściej niż inne społeczeństwa unijne Polacy utoż-samiali akcesję z postępem oraz innowacjami (43% badanych, przy śred-niej europejskiej – 33%) . Z kolei w kontekście ostrych sporów politycznych w Polsce i wynikających stąd głębokich podziałów opinii społecznej wyraźnie słabnie w naszym kraju utożsamianie Unii Europejskiej z takimi wartościami, jak: gwarancja pokoju, wolność wypowiedzi czy też szacunek wobec historii . Wartości te wraz z pozytywną oceną polskiej gospodarki oraz materialnych warunków życia nie są już wiązane wyłącznie, czy w decydującej mierze, z ist-nieniem samej Unii .
Na postrzeganie Unii Europejskiej w ostatnich latach duży wpływ miał przeciągający się proces brexitu . Jak wskazują badania opinii społecznej prze-prowadzone przez pracownię Kantar Public jesienią 2019 r . w kilku krajach Unii Europejskiej (Francji, Hiszpanii, Holandii, Irlandii, Niemczech i Polsce), bardzo zróżnicowany jest tam stosunek do brexitu . W końcu września 2019 r . najbardziej negatywnie o nim wyrażali się Niemcy i Irlandczycy – aż ok . 3/4 badanych określiło go jako zły bądź bardzo zły (wobec 68% w Hiszpanii, 58%
w Holandii, 55% w Polsce i jedynie 40% we Francji) . Z kolei największe zro-zumienie dla tej decyzji Brytyjczyków i jej pozytywne postrzeganie widoczne
są we Francji – 20% ocen dobrych i bardzo dobrych (w Polsce – 16%, Irlan-dii i Hiszpanii – ok . 10%, Niemczech – 8%, HolanIrlan-dii – 6%) . Przeważająca część biorących udział w badaniach wyraziła przekonanie, że brexit pogorszy sytuację w Wielkiej Brytanii . Twierdziło tak aż 82% Niemców, ok . 3/4 Hisz-panów i Irlandczyków, ponad 70% Holendrów oraz ok . 60% Polaków i Fran-cuzów . Przeciwną opinię formułowali głównie Polacy (16%) oraz Irlandczycy i Francuzi (10%) .
Interesująco przedstawia się rozkład opinii w sprawie skutków brexitu dla Unii Europejskiej jako całości: Hiszpanie (68%) oraz Polacy (61%) najczęściej spośród badanych społeczeństw byli zdania, że sytuacja wówczas w całej Unii się pogorszy . Ocena taka przeważała też (ponad 50% odpowiedzi) w przypadku Niemiec i Holandii . W najmniejszym stopniu pogorszenia sytuacji Unii Euro-pejskiej po brexicie obawiają się Francuzi (38% badanych) oraz Irlandczycy (46%) . Co interesujące, ci ostatni wyrażali również najczęściej opinię, że wyj-ście Wielkiej Brytanii przyczyni się nawet do poprawy sytuacji w całej Unii Europejskiej . Z kolei aż 61% Polaków było przekonanych, że brexit będzie neu-tralny, jeśli chodzi o skutki dla Unii . Podobnie uważa 1/3 badanych we Francji . Większość społeczeństw analizowanych krajów jest jednak zdania, że nawet w przypadku bezumownego brexitu nie zmieniłaby się ich sytuacja osobi-sta – dotyczyło to prawie 2/3 Francuzów, Niemców i Polaków, ok . połowy Holendrów i Hiszpanów . Najbardziej pesymistyczni, co zrozumiałe, są w tej kwestii Irlandczycy, z których aż połowa spodziewa się, że po brexicie ich sytu-acja osobista ulegnie pogorszeniu . Obawy osób poddanych badaniom widać wyraźnie także w ocenie wpływu brexitu na sytuację ich ojczystego kraju . Aż 71% Irlandczyków obawia się pogorszenia sytuacji w ich ojczyźnie . Wysoki odsetek pesymistów w tej sprawie uwidocznił się też w Hiszpanii i Holandii (trzech na pięciu respondentów obawia się pogorszenia sytuacji w ich kraju) oraz Polsce (52%) . Najmniej obaw wyrażają Francuzi (33%) oraz Niemcy (48%) . Tylko od 4% badanych (Holandia) do 11% (Francja) jest zdania prze-ciwnego, a więc uważa, że brexit przyniesie dla ich krajów pozytywne skutki . Neutralne oceny skutków brexitu dla poszczególnych krajów wyrażają przede wszystkim Francuzi (aż 39% odpowiedzi) oraz Niemcy (32%) i Polacy (29%) .
Na przeciwnym biegunie znaleźli się Irlandczycy (tylko 9% respondentów wyraziło przekonanie, że brexit nie zmieni sytuacji w ich kraju) oraz Hiszpa-nie i Holendrzy (ok . 18%) .
W kontekście toczących się dyskusji w sprawie przyszłości Unii Europej-skiej po brexicie niezwykle interesująco przedstawiają się wyniki badań doty-czących opinii społecznej we Francji, Hiszpanii, Holandii, Irlandii, Niemczech i Polsce na temat jego wpływu na kierunek rozwoju integracji europejskiej . Na pytanie: „Czy Twoim zdaniem w wyniku brexitu państwa członkowie UE powinny być bardziej niezależne, czy też bardziej zintegrowane z innymi kra-jami unijnymi?” aż 34% Irlandczyków twierdziło, że powinny być one bardziej niezależne, a jedynie 20% – że bardziej zintegrowane (w tym jedynie 6% – zde-cydowanie bardziej zintegrowane) . To bardzo ciekawy rozkład opinii w kraju szczególnie blisko związanym burzliwą historią z Wielką Brytanią i osiągającym niewątpliwie znaczące korzyści z członkostwa w Unii Europejskiej . Wyraźną przewagę zwolenników większej niezależności krajów członkowskich nad oso-bami deklarującymi potrzebę większej integracji w ramach Unii widać również w przypadku Holandii (odpowiednio 27% i 15% respondentów) oraz Francji (16% i 9%) . W przypadku Niemiec (odpowiednio 22% i 26%), Hiszpanii (30% i 33%) oraz Polski (31% i 33%) odsetek osób deklarujących potrzebę większego stopnia zintegrowania krajów unijnych oraz odsetek osób będących przeciwnego zdania są zbliżone, z niewielką przewagą zwolenników głębszej integracji . W świetle przedstawionych danych dość zaskakujący jest wysoki udział osób oczekujących wzrostu niezależności badanych krajów członkow-skich w ramach Unii Europejskiej, co nie pokrywa się w pełni z dążeniami unijnych ośrodków politycznych oraz instytucji działających w kierunku pogłę-bienia integracji . Wydaje się, że w Polsce przyczyn tego zróżnicowania należa-łoby poszukiwać m .in . w stopniowym wyczerpywaniu się wyidealizowanego wizerunku Unii Europejskiej, który niewątpliwie pojawił się w naszym kraju jeszcze w okresie przedakcesyjnym i następnie oddziaływał na toczące się od wielu lat ostre spory polityczne wokół kwestii zwiększenia podmiotowości decyzyjnej i wpływu Polski na bieg wydarzeń w Unii Europejskiej . W odczu-ciu znaczącej części naszego społeczeństwa pojawiła się obecnie wyraźna luka
między osiągniętym potencjałem gospodarczym Polski a jej rzeczywistym wpływem na szeroko pojętą politykę unijną .
Na przeciwnym biegunie odczuć społecznych są oceny Niemców i Fran-cuzów, którzy bez wątpienia mają największy wpływ na decyzje całej Unii Europejskiej . Stąd nie powinno dziwić ich wyraźne zadowolenie z istniejącego stanu rzeczy, które potwierdzają przeprowadzone badania (aż 46% Francu-zów i 37% Niemców było zdania, że po brexicie nie oczekują ani zwiększenia niezależności swoich krajów w Unii Europejskiej, ani też zwiększenia stopnia zintegrowania państw członkowskich) .
W kontekście meandrów procesu brexitowego zaskakujące są postawy społeczne w badanych krajach w odniesieniu do ewentualnego zorganizowa-nia w nich referendum dotyczącego dalszego członkostwa w Unii Europej-skiej . Najbardziej przeciwni organizacji takiego referendum byliby Polacy . Aż 45% badanych głosowałoby przeciw, jednocześnie jednak stosunkowo dużo (bo 31%) naszych rodaków poparłoby przeprowadzenie referendum . Opinie przeciwko jego organizowaniu przeważały również w Irlandii (42% wobec 31% za jego przeprowadzeniem) oraz w Holandii (33% wobec 30%) . Za zor-ganizowaniem referendum głosowaliby głównie Niemcy (aż 45% wobec 1/3 opinii przeciwnych) .
W przypadku właściwie wszystkich badanych krajów należy podkreślić, że stosunkowo wysokie poparcie dla przeprowadzenia ewentualnego referen-dum wynika nie tyle z wątpliwości obywateli co do sensu podtrzymywania swej obecności w Unii Europejskiej, ile z przekonania o konieczności ostatecz-nego potwierdzenia tego członkostwa . Wnioskowanie takie potwierdzają opinie badanych co do tego, jak ewentualnie głosowaliby w takim referendum . Otóż aż 3/4 Niemców i Polaków głosowałoby za pozostaniem w Unii Europejskiej, podobnie jak 73% Irlandczyków i Hiszpanów oraz 60% Holendrów . Jedynie we Francji odsetek ten był stosunkowo niski (52%), co czwarty zaś obywa-tel tego kraju zagłosowałby za franxitem . Opuszczenie Unii poparłoby 25%
Holendrów, 17% Niemców oraz ok . 13% Polaków, Irlandczyków i Hiszpa-nów . Na podstawie zaprezentowanych danych można przypuszczać, że mimo wielu problemów trapiących Unię większość mieszkańców badanych krajów
docenia korzyści, które ona stwarza, i nie widzi swojej przyszłości poza tym ugrupowaniem . Podkreślane zatem w sporach politycznych, szczególnie w Pol-sce, zagrożenie możliwymi kolejnymi „exitami” nie znajduje potwierdzenia w odczuciach społecznych żadnego z badanych krajów .
Wśród negatywnych skutków brexitu najwięcej obaw budzą:
§ trudności dotyczące cudzoziemców, którzy chcą podjąć pracę w Wielkiej Brytanii (spodziewa się ich od 29% badanych Polaków do ok . 45% Hisz-panów i Niemców);
§ trudności dotyczące cudzoziemców już pracujących w Wielkiej Brytanii (od 29% respondentów w Polsce i 25% w Holandii do 45% i 49% odpo-wiednio w Niemczech i Hiszpanii);
§ trudniejszy dostęp i wyższe ceny produktów brytyjskich na rynku unijnym (twierdzi tak od 18% Polaków do nawet 62% Irlandczyków, dla których jest to najboleśniejszy spodziewany negatywny skutek brexitu); należy jednak podkreślić, że wysoki stopień obaw w tej kwestii daje się również zauważyć w pozostałych badanych krajach – od 31% respondentów we Francji do 38% w Niemczech;
§ negatywne konsekwencje dla gospodarki i handlu unijnego (czynnik ten podkreślało od 1/3 badanych Polaków do 55–59% Hiszpanów, Holen-drów i Niemców)2 .
Wśród wskazywanych najbardziej negatywnych skutków brexitu są – oprócz kwestii ekonomicznych – również obawy o:
§ ewentualny dalszy rozpad Unii Europejskiej w wyniku opuszczenia jej przez inne kraje – niebezpieczeństwo takie dostrzega od 22% badanych Francuzów i Polaków do 51% Niemców (zdecydowanie najbardziej pesy-mistycznych w tej kwestii);
§ wzrost napięć politycznych między Unią Europejską a Wielką Brytanią (niebezpieczeństwo to podkreśla od niespełna 1/4 Holendrów i Polaków do 40–44% Niemców, Hiszpanów i Irlandczyków);
2 Dane procentowe nie sumują się do 100, ponieważ respondenci mogli wybierać więcej niż jedną odpowiedź .
§ przyszłą współpracę oraz wkład Wielkiej Brytanii w rozwój bezpieczeń-stwa i obrony w Europie; takie skutki przewiduje od 13% ankietowanych Polaków do 26–30% Irlandczyków, Hiszpanów i Niemców;
§ utratę przez Unię wpływów na arenie światowej, szczególnie w odniesie-niu do Stanów Zjednoczonych i Chin; te skutki wskazują głównie Niemcy i Hiszpanie (ponad 30%), a także co czwarty Holender; nie obawiają się natomiast tego głównie Polacy (jedynie 13% badanych), Francuzi (15%) i Irlandczycy (16%) .
W świetle wymienionych obaw nie powinien dziwić wysoki odsetek pozy-tywnych opinii (52% ankietowanych) wobec zaproponowania Wielkiej Brytanii przez Unię Europejską możliwości takiego negocjowania umowy brexitowej, by stała się ona łatwiejsza do zaakceptowania przez Brytyjczyków i tym samym zapewniła w przyszłości lepszą współpracę Unii i Wielkiej Brytanii na wszyst-kich płaszczyznach . Za twardym stanowiskiem wobec występującego kraju wypowiada się natomiast ok . 28% badanych .
Ciekawa jest społeczna ocena działań najważniejszych polityków w Unii Europejskiej odnośnie do negocjacji brexitowych . We wszystkich badanych kra-jach najniższym zaufaniem cieszyli się przywódcy Wielkiej Brytanii (zarówno T . May, jak i B . Johnson), po stronie „unijnej” zaś D . Tusk (z wyjątkiem Pol-ski) oraz J .-C . Juncker . Relatywnie najwyższe zaufanie badani mają natomiast do A . Merkel oraz Komisji Europejskiej (jako instytucji) . We wszystkich bada-nych krajach przeważa też opinia, że instytucja ta jest dobrze przygotowana na opuszczenie Unii Europejskiej przez Wielką Brytanię . Odmienne są nato-miast oceny społeczne dotyczące stopnia przygotowania polskiego rządu do brexitu . Blisko połowa badanych rodaków uważa, że nie jest on do tego dobrze przygotowany . Co ciekawe, nasza samoocena w tej kwestii jest znacznie gorsza niż oceny wystawiane nam przez Francuzów, Niemców czy Holendrów, którzy w większości uważają, że polski rząd jest dobrze przygotowywany na wyjście Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej .
Bibliografia
Raporty Kantar Public (d . Zespół Badań Społecznych TNS Polska):
Lecerf E . et al ., Europa – wartości i wpływy, Centre Kantar sur le Futur de L'Europe, luty 2017 .
Rivière E ., Vautrin-Dumaine E ., Bull A ., Wizerunek Brexitu w Europie, Centre Kan-tar sur le Futur de L’Europe, październik 2019 .