POLSKA W GLOBALNYCH ŁAŃCUCHACH WARTOŚCI

W OKRESIE CZŁONKOSTWA W UNII EUROPEJSKIEJ

Wstęp

Wejście Polski na ścieżkę transformacji gospodarczej oznaczało jej szer-sze otwarcie na stosunki gospodarcze z zagranicą, zwłaszcza z krajami Europy Zachodniej . Proces umiędzynarodowienia zintensyfikował się w latach bez-pośrednio poprzedzających akcesję do Unii Europejskiej (UE) i w pierwszych latach członkostwa w tym ugrupowaniu . Podstawową jego dźwignią był napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) oraz działalność firm z kapitałem

* Dr Łukasz Ambroziak – Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowy Instytut Badawczy, e-mail: lukasz .ambroziak@ierigz .waw .pl; ORCID: 0000-0001-8708-841X .

** Dr Marzenna Błaszczuk-Zawiła –  Szkoła Główna Handlowa w  Warszawie, e-mail:

mblaszcz@sgh .waw .pl; ORCID: 0000-0002-6612-8205 .

1 Autorzy pragną podziękować Panu Januszowi Chojnie, kierownikowi Zespołu Handlu Zagranicznego w Polskim Instytucie Ekonomicznym, za cenne sugestie i uwagi do niniejszego opracowania .

zagranicznym, które włączyły Polskę w globalne łańcuchy wartości dodanej (global value chains – GVC)² .

Celem tego opracowania jest odpowiedź na pytania, w jaki sposób decyzje inwestycyjne korporacji międzynarodowych i uczestnictwo Polski w global-nych łańcuchach wartości (a więc w procesie fragmentacji produkcji) wpłynęły dotychczas na polski handel oraz jakie mogą być konsekwencje zaangażowania Polski w GVC dla rozwoju jej handlu . Szczególną uwagę zwrócono na kraje UE . Artykuł rozpoczyna krótka charakterystyka napływu BIZ i działalności firm z kapitałem zagranicznym w Polsce . Następnie zaprezentowano znacze-nie krajów UE w globalnych łańcuchach wartości z udziałem Polski . Uwzględ-niono przy tym zarówno powiązania w tył łańcucha wartości (gdy kraje UE są dostawcami wsadu importowego do polskiego eksportu), jak i w przód tego łańcucha (kraje UE jako eksporterzy polskiej wartości dodanej) . Trzecią część poświęcono wybranym skutkom uczestnictwa Polski w globalnych łańcuchach wartości dla polskiego handlu .

Analizą objęto okres poakcesyjny, przy czym jego długość jest ograni-czona dostępnością danych statystycznych . W przypadku BIZ i działalno-ści podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego okres analizy obejmuje lata 2004–2018, natomiast dla udziału Polski w GVC – 2004–2014 . Oceny udziału Polski w globalnych łańcuchach wartości dokonano z wykorzystaniem modelu przepływów międzygałęziowych oraz bazy światowych tablic przepły-wów międzygałęziowych WIOD Release 2016³ . W części trzeciej niniejszego artykułu wykorzystano najnowszy materiał faktograficzny i aktualne dane .

2 Pod pojęciem łańcucha wartości dodanej (value added chain) rozumie się wszelkie etapy działalności gospodarczej, które tworzą kolejne sekwencje produkcji danego wyrobu . Łańcu-chy takie obejmują fazy: przedprodukcyjną (działalność badawczo-rozwojową, projektowanie), produkcyjną i poprodukcyjną (dystrybucję, logistykę, marketing i usługi posprzedażne, np . ser-wis i naprawy) . Pojęcie globalnych łańcuchów wartości (global value chain) odnosi się do łań-cuchów wartości dodanej, w których poszczególne etapy tworzenia produktu są rozlokowane w wielu krajach . Szerzej zob . OECD, Interconnected Economies: Benefiting from Global Value Chains, OECD Publishing, Paris 2013 .

3 Szerzej na temat metody zob . Ł . Ambroziak, Wartość dodana w handlu zagranicznym nowych państw członkowskich Unii Europejskiej, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2018 .

1. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych i działalność firm z kapitałem zagranicznym w Polsce

1.1. Charakterystyka bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce Okres członkostwa Polski w UE charakteryzował się wyraźnym wzrostem zaangażowania kapitału zagranicznego w gospodarkę kraju . Wartość zobowią-zań z tytułu BIZ (tzw . skumulowana wartość inwestycji zagranicznych) zwięk-szyła się z niespełna 46 mld EUR na koniec 2003 r . do blisko 200 mld EUR na koniec 2018 r ., a więc ponad czterokrotnie (wykres 1) .

Wykres 1. Stan zobowiązań z tytułu BIZ w Polsce w latach 2003–2018 (stan na koniec roku, wartość w mln EUR)

0   50 000

  100 000

  150 000

  200 000

  250 000

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 bez podmiotów specjalnego

przeznaczenia łącznie z podmiotami specjalnego przeznaczenia

Źródło: opracowanie własne na podstawie: wiiw FDI Database, http://wiiw .ac .at/fdi-database .html (28 .01 .2020) .

Średnioroczny napływ BIZ w latach 2004–2018 kształtował się na pozio-mie nieco powyżej 10 mld EUR rocznie . Wzrost zaangażowania inwesto-rów zagranicznych nie był jednak inwesto-równomierny/systematyczny (wykres 2) . Obserwowany początkowo skokowy wzrost inwestycji (lata 2004–2007) był

związany bezpośrednio z przystąpieniem Polski do UE – ze zmianą warunków inwestowania i funkcjonowania firm z kapitałem zagranicznym, wynikającą z przekształcenia otoczenia regulacyjnego i poprawy bezpieczeństwa realizacji inwestycji . Korzystny wpływ na napływ BIZ w tym okresie miała też poprawa wewnętrznej i zewnętrznej koniunktury gospodarczej⁴ .

Wykres 2. Napływ BIZ i działalność firm z kapitałem zagranicznym w Polsce w latach 2003–2018 (wartość w mln EUR)

Dane źródłowe wyrażone w złotych przeliczono na euro według średnich kursów NBP .

Źródło: opracowanie własne na podstawie: wiiw FDI Database, http://wiiw .ac .at/fdi-database .html (28 .01 .2020); GUS, Działalność gospodarcza spółek z udziałem kapitału zagranicznego w 2004 roku, Warszawa 2005; GUS, Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2005 roku (…2018 roku), Warszawa 2006 (…2019) .

W kolejnych latach napływ BIZ do Polski wyhamował, najpierw w wyniku światowego kryzysu finansowego i gospodarczego (2008/2009), a następnie na skutek kryzysu zadłużeniowego strefy euro (2013 r .) . Spadek napływu do naszego kraju był stosunkowo silny na tle zarówno krajów UE-15, jak i pozo-stałych nowych państw członkowskich z Europy Środkowo-Wschodniej . Miało to ścisły związek z charakterystycznym dla Polski „europocentryzmem”

4 J . Chojna, Rola sektora zagranicznego w rozwoju gospodarczym Polski w okresie przed- i po- akcesyjnym, w: Dziesięć lat Polski w Unii Europejskiej, red . E . Kaliszuk, Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Warszawa 2014, s . 47 .

struktury geograficznej napływu⁵ . Wśród innych czynników niekorzystnie wpływających w tym okresie na poziom BIZ wymienia się zakończenie pro-cesu prywatyzacji oraz zmianę struktury sektorowej napływu – jego „deindus-trializację”⁶ i wzrost znaczenia inwestycji w sektory usługowe, które cechuje znacznie niższa kapitałochłonność, ale większa pracochłonność . Dostęp do dużych zasobów wykwalifikowanych i relatywnie tanich pracowników zachę-cał do lokalizowania w Polsce m .in . centrów usług nowoczesnych, obsługu-jących zagranicznych zleceniodawców w zakresie procesów biznesowych oraz IT (outsourcing i offshoring usług)⁷ .

Poziom napływu BIZ w okresie pokryzysowym wyraźnie kształtowała działalność podmiotów specjalnego przeznaczenia (PSP)⁸ . Ich oddziaływanie uwidoczniło się zwłaszcza w latach 2012–2013 . Zakończenie działalności nie-których z nich (w tym spółek o największych sumach bilansowych) skutkowało ujemną wartością napływu w formie kapitału udziałowego oraz odpływem kapitału w tranzycie⁹ . Przełożyło się to na gwałtowne zmniejszenie (prezento-wanego w statystykach) napływu BIZ do Polski . Niekorzystne w kontekście wyników napływu było też zmniejszenie zaangażowania niektórych inwesto-rów bezpośrednich z sektora bankowego (np . wycofanie się Grupy Nordea)¹⁰ .

5 Ibidem, s . 46–47 . Według stanu na koniec 2012 r ., na kraje UE przypadało 87,7% ogółu zobowiązań . Na koniec 2018 r . udział ten sięgał już 92,3% . Zjawisko „europocentryzmu”

napływu pogłębiło się więc w okresie członkostwa w UE .

6 Masowa produkcja przemysłowa była w coraz większym stopniu przenoszona do krajów rozwijających się, dysponujących najtańszą siłą roboczą . Ibidem, s . 48 .

7 K . Nowacka-Bandosz, Handel usługami na świecie i w Polsce w latach 2005–2015, „Stu-dia i Prace” WNEIZ US, nr 47/1, Szczecin 2017, s . 205–216 .

8 Czyli podmiotów uczestniczących w transferowaniu kapitału wewnątrz międzynarodo-wych grup kapitałomiędzynarodo-wych . Prowadzą one działalność finansową na rzecz pozostałych przedsię-biorstw z grupy kapitałowej, nie mając wpływu na działalność gospodarczą w kraju goszczącym . Por . NBP, Bilans płatniczy Rzeczypospolitej Polskiej za IV kwartał 2012 r., Warszawa 2013, s . 6, 24 .

9 Kapitał w tranzycie to środki transferowane przez PSP . Ich przepływ skutkuje symetrycz-nymi zapisami po stronie BIZ w Polsce i polskich inwestycji bezpośrednich za granicą, pozo-stając bez wpływu na krajową produkcję i zatrudnienie . Ibidem, s . 39 .

10 Poziom BIZ w Polsce nadal jest na tyle niski, że pojedyncze duże transakcje silnie wpły-wają na ich statystykę . NBP, Bilans płatniczy Rzeczypospolitej Polskiej za IV kwartał 2013 r., War-szawa 2014, s . 32, 34 .

Od czasu akcesji zmieniała się struktura rodzajowa napływu . Stopniowo coraz większego znaczenia nabierały BIZ uzależnione od wyników działalno-ści firm już funkcjonujących w Polsce . Najważniejszą pozycją stały się rein-westowane zyski . Od 2014 r . były one głównym źródłem wzrostu inwestycji bezpośrednich . W latach 2016–2018 łagodziły skutki dezinwestycji (wycofa-nia kapitału przez inwestorów zagranicznych), związanych m .in . z realizacją rządowej strategii repolonizacji/renacjonalizacji polskich przedsiębiorstw np . w: sektorze bankowym (zakup pakietu akcji Banku Pekao przez konsorcjum PZU i Polskiego Funduszu Rozwoju od włoskiego UniCredit), branży elektro-ciepłowniczej i elektrowni (zakup przez PGE akcji francuskiej EdF) czy stocz-niowej (nabycie akcji Stoczni Gdańskiej przez Państwową Agencję Rozwoju Przemysłu od ukraińskiego inwestora S . Taruty) . Wzrosło również znaczenie napływu w postaci kredytów inwestorów .

1.2. Podmioty z kapitałem zagranicznym i ich działalność międzynarodowa

Kapitał, który napłynął do Polski w formie BIZ, przyczynił się do powsta-nia wielu nowych firm i miejsc pracy . W latach 2004–2018 liczba podmio-tów z udziałem kapitału zagranicznego zwiększyła się w naszym kraju o ponad 11 tys ., a osób w nich zatrudnionych o ok . 111 tys . W obu przypadkach wzrost osiągnął ok . 70% . W tym samym okresie zagraniczny kapitał podstawowy spółek wzrósł ponad dwukrotnie (wykres 2) .

Inwestycje realizowane w Polsce były nakierowane nie tylko na zaspokojenie popytu krajowego, ale i na ekspansję zagraniczną . W latach poprzedzających akcesję i w pierwszych latach członkostwa w UE uruchomiono w Polsce duże projekty inwestycyjne nastawione na eksport . Dotyczyły one głównie sektora przetwórstwa przemysłowego (produkcja samochodów osobowych i ich części, elektroniki użytkowej i artykułów gospodarstwa domowego)¹¹ . Był to element strategii korporacji międzynarodowych, które włączały kraje Europy Środkowej

11 J . Chojna, op .cit .

i Wschodniej (o niższych kosztach produkcji) do swoich międzynarodowych sieci produkcji/globalnych łańcuchów wartości . Przez przeniesienie części procesów produkcyjnych do tych krajów uczyniły z ulokowanych tam filii tzw . platformy eksportu – głównie na rynek unijny, ale też np . na rynki wschodnie (głównie do Rosji¹²) . W rezultacie dokonała się zasadnicza zmiana struktury towaro-wej eksportu krajów Europy Środkotowaro-wej i Wschodniej w kierunku zwiększe-nia udziału produktów związanych z GVC . Dzięki takim inwestycjom Polska stała się m .in . liczącym się eksporterem samochodów (Volkswagen, Opel, Fiat, Toyota, Man, Volvo, Isuzu) i części samochodowych¹³ .

W okresie poakcesyjnym odnotowano zwiększenie zaangażowania pod-miotów z kapitałem zagranicznym w wymianę handlową Polski z zagranicą . Wzrost dotyczył zarówno liczby takich podmiotów, jak i ich udziału w ogólnej zbiorowości omawianych spółek . W sumie w latach 2004–2018 liczba spółek eksportujących wzrosła o 38,6% (z 8912 do 12 354), natomiast importujących – prawie dwukrotnie bardziej (o 74%, z 7617 do 13 269) . Jeśli chodzi o udział w zbiorowości ogółem, to sytuacja była mniej jednoznaczna . W przypadku eks-portu zwiększył się on znacząco w roku akcesji (z 34,4% w 2003 r . do 56,3%

w 2004 r ., czyli o ponad 20 pkt proc .), głównie za sprawą skokowego wzrostu liczby eksportujących podmiotów działających w przetwórstwie przemysłowym (prawdopodobnie skutek uruchomienia eksportu firm włączonych w GVC) oraz handlu i naprawach¹⁴ . Po 15 latach członkostwa odsetek firm z kapitałem

12 W . Mroczek, Zmiany w eksporcie nowych państw członkowskich do Rosji po przystąpieniu do UE, „Unia Europejska .pl” 2012, nr 6 (217), s . 4–10 .

13 Ponad 90% produkcji motoryzacyjnej w Polsce jest przeznaczonych na eksport (głównie do Niemiec i Włoch oraz innych krajów UE) i stanowi to najważniejszą pozycję (ponad 16%) w polskim eksporcie przemysłowym . Por . J . J . Michałek, Swobodny przepływ towarów i usług, w: Nasza Europa: 15 lat Polski w Unii Europejskiej, red . P . Kowalski, S . Golinowska, B . Błasz-czyk, CASE, Warszawa 2019, s . 52 .

14 Wynikająca z  akcesji do UE całkowita liberalizacja dostępu polskich produktów do rynku unijnego, a także poprawa dostępu do rynków krajów trzecich były czynnikami sprzy-jającymi rozwojowi działalności handlowej . Dotyczyło to  zwłaszcza produktów rolno-spo-żywczych, które do czasu akcesji były objęte jedynie częściową liberalizacją, a które cechowała wysoka konkurencyjność w porównaniu z podobnymi produktami wytwarzanymi w Europie Zachodniej . W okresie maj–grudzień 2004 r . wartość eksportu polskich produktów rolnych do krajów UE-15 wzrosła o 62,7% w stosunku do analogicznego okresu roku poprzedniego .

zagranicznym, które prowadziły działalność eksportową, zmalał do 46,1%, ale nadal był wyższy niż przed akcesją . Jeśli chodzi o odsetek firm dokonujących zakupu towarów i usług z importu, to również był większy po akcesji (48,1%

w 2004 r . i 49,5% w 2018 r .) niż przed nią (47,1% w 2003 r .), ale nie odno-towano w jego przypadku tak znacznych zmian¹⁵ .

W analizowanym okresie wzrost wartości wyrobów, usług i towarów ekspor-towanych przez spółki z kapitałem zagranicznym (z 37,3 mld EUR w 2004 r . do 127,4 mld EUR w 2018 r ., a więc 3,4 razy) okazał się większy niż warto-ści importu tych spółek (odpowiednio z 44,5 mld EUR do 124,6 mld EUR, czyli 2,8 razy), co można uznać za wynik pozytywny . W działalność z zakresu handlu zagranicznego zaangażowane były przede wszystkim podmioty zaj-mujące się przetwórstwem przemysłowym, a w mniejszym stopniu również handlem i naprawami .

Warto zauważyć, że aż do 2014 r . działalność omawianych podmiotów miała negatywny wpływ na saldo polskiego handlu zagranicznego (wartość importu surowców i materiałów do produkcji, towarów do dalszej odsprzedaży i usług była większa niż eksportu wyrobów, usług oraz towarów i materiałów) . Dopiero od 2015 r . podmioty z kapitałem zagranicznym zaczęły generować nadwyżkę (wykres 2) . W 2017 r . osiągnęła ona rekordowy poziom 9,7 mld EUR, jed-nak już w 2018 r . zmalała do 2,8 mld EUR . Korzystny wpływ na wyniki han-dlu zagranicznego miały przede wszystkim podmioty prowadzące działalność w przetwórstwie przemysłowym, a także w większości sektorów usługowych (głównie w transporcie, informacji i komunikacji oraz działalności profesjo-nalnej, naukowej i technicznej) . Spadek nadwyżki w ostatnim analizowanym roku był natomiast skutkiem zwiększonego (o blisko 20%) importu spółek z sekcji handel i naprawy .

Por . E . Kaliszuk, A . Władyniak, Analiza zmian warunków prowadzenia wymiany z zagranicą, w: Polska w Unii Europejskiej – doświadczenia pierwszego roku członkostwa, red . R . Hykawy, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 2005, s . 218 .

15 GUS, Działalność gospodarcza spółek z  udziałem kapitału zagranicznego w  2003 roku, Warszawa 2004; GUS, Działalność gospodarcza spółek z  udziałem kapitału zagranicznego w 2004 roku, Warszawa 2005; GUS, Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicz-nym w 2018 roku, Warszawa 2019 .

Analiza działalności podmiotów z kapitałem zagranicznym w ostatnich latach wskazuje na malejące znaczenie ich handlu wewnątrzgrupowego (z jed-nostkami macierzystymi i powiązanymi w ramach grupy kapitałowej lub grupy przedsiębiorstw) . Zmiany te nastąpiły mimo wzrostu wartości zarówno eks-portu, jak i importu wewnątrzgrupowego (odpowiednio o ponad 75% i ponad 36% w latach 2009–2018) . Wskazuje to na relatywnie silniejszy wzrost handlu realizowanego bez związku z globalnymi łańcuchami wartości .

W 2018 r . eksport wewnątrzgrupowy stanowił 39,5% łącznego eksportu podmiotów z kapitałem zagranicznym, podczas gdy w 2009 r . (pierwszy rok, dla którego opublikowano dane na ten temat) było to 47,1% . W tę formę eks-portu zaangażowane były głównie spółki sektora przetwórstwa przemysłowego (86,3% w 2009 r . i 76,9% w 2018 r .)¹⁶ . Jeśli chodzi o import wewnątrzgru-powy, to miał on mniejsze znaczenie niż eksport i jego rola również zmalała (36,5% importu ogółem w 2009 r . i 28,2% w 2018 r .) . Realizowały go głów-nie podmioty zajmujące się przetwórstwem przemysłowym, których znacze-nie zmznacze-niejszyło się (53,5% importu wewnątrzgrupowego ogółem w 2009 r . i 48% w 2018 r .), oraz handlem i naprawami, które nabrały większego zna-czenia (odpowiednio 39,7% i 45%) .

Wartość eksportu i importu spółek z kapitałem zagranicznym rosła szyb-ciej niż ich zaangażowanie kapitałowe (wykres 2) .

2. Zaangażowanie Polski w globalnych łańcuchach wartości i znaczenie powiązań z krajami Unii Europejskiej

W celu określenia stopnia zintegrowania polskiego eksportu ze światowym systemem produkcji wykorzystano wskaźnik udziału w globalnych łańcuchach wartości . Jest on relacją sumy wartości wkładu zagranicznego w eksporcie brutto

16 GUS, Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2018…, op .cit ., s . 56 .

danego kraju (foreign value added – FVA)¹⁷ i wartości dodanej danego kraju ponownie eksportowanej przez kraje przeznaczenia eksportu (indirect value added exports – DVX) do wartości eksportu brutto danego kraju . Wskaźnik ten pozwala określić:

§ powiązania danego kraju w tył łańcucha wartości (backward linkages), a więc powiązania z zagranicznymi dostawcami dóbr pośrednich wykorzystywa-nych przez dany kraj do produkcji kierowanej na eksport;

§ powiązania w przód tego łańcucha (forward linkages), czyli powiązania danego kraju z odbiorcami dóbr pośrednich wykorzystywanych przez inne kraje do produkcji przeznaczonej na eksport .

2.1. Polska w globalnych łańcuchach wartości

W latach 2004–2014 wskaźnik udziału Polski w GVC wzrósł niewiele, bo o 5,1 pkt proc . (z 53,5% do 58,6%) . Oznacza to, że w roku akcesji blisko 54%

polskiego eksportu (towarów i usług) było realizowanych w ramach globalnych sieci produkcji, a po 10 latach – już prawie 59% . Podobnie jak większość unij-nych gospodarek, Polska wykazywała silniejsze powiązania w tył łańcucha war-tości niż w przód . W 2014 r . wartość dodana pochodząca z zagranicy stanowiła 30,7% polskiego eksportu brutto (o 3 pkt proc . więcej niż w 2004 r .), natomiast polska wartość dodana będąca przedmiotem dalszego eksportu innych krajów – 27,9% (o 2 pkt proc . więcej niż w 2004 r .) – wykres 3 . Z badań przeprowadzo-nych z wykorzystaniem wcześniejszej wersji bazy daprzeprowadzo-nych WIOD, obejmującej lata 1995–2011 (WIOD Release 2013), wynikało, że duży wzrost wskaźnika udziału Polski w globalnych łańcuchach wartości nastąpił przed jej przystą-pieniem do UE¹⁸ . W latach 1995–2004 zwiększył się on aż o 17 pkt proc .¹⁹ Udział zagranicznej wartości dodanej w eksporcie brutto Polski wzrósł przez

17 Pod pojęciem eksportu brutto rozumie się zarówno eksport towarów, jak i eksport usług .

18 Ł . Ambroziak, The CEECs in global value chains: The role of Germany, „Acta Oeconomica”

2018, vol . 68 (1), s . 1–29 .

19 Ł . Ambroziak, K . Marczewski, Zmiany w handlu zagranicznym Polski w kategoriach war-tości dodanej, „Unia Europejska .pl” 2014, nr 6, s . 6–17 .

10 lat o 14 pkt proc ., a relacja krajowej wartości dodanej zawartej w eksporcie innych krajów do wartości polskiego eksportu brutto – o 3 pkt proc .²⁰

Wykres 3. Wskaźniki udziału Polski w globalnych łańcuchach wartości w latach 2004–2014 (w % eksportu brutto)

27,7 27,2 29,9 30,8 31,1 27,4 30,8 32,3 31,3 30,7 30,7 25,9 26,6 26,7 26,7 26,2

24,8 26,4 27,4 28,0 28,2 27,9

0 10 20 30 40 50 60 70

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Powiązania w przód łańcucha Powiązania w tył łańcucha

Źródło: obliczenia własne na podstawie: World Input-Output Database (WIOD Data), 2016 Release, http://www .wiod .org/release16 (30 .12 .2019) .

Z porównania stopnia zaangażowania poszczególnych krajów UE-28 w GVC wynikało, że Polska plasowała się w granicach średniej unijnej (wykres 4) . Najwyższe wskaźniki udziału cechowały pozostałe kraje Europy Środkowej – Czechy, Węgry i Słowację (ok . 70%) – oraz Maltę i Luksemburg (ponad 75%) . W globalne łańcuchy wartości w największym stopniu włączyły się zatem kraje o relatywnie niewielkich gospodarkach, a w rezultacie bardziej uzależnione od importu . Duże zaangażowanie w GVC trzech wyżej wymie-nionych krajów Europy Środkowej wynikało z włączenia się przez nie w latach 90 . XX w . w proces fragmentacji produkcji²¹ . Uczestniczyła w nim także

Pol-20 Brak możliwości porównywania obliczeń wykonanych na podstawie danych z bazy WIOD Release 2013 oraz z bazy WIOD Release 2016 nie pozwala na określenie, w jakim stopniu zwięk-szyło się zaangażowanie Polski w GVC w całym okresie 1995–2014 . Szerzej zob .  ibidem .

21 Ł . Ambroziak, Wartość dodana…, op .cit .

ska, jednak z uwagi na relatywnie duże rozmiary gospodarki krajowej, a tym samym większy rynek wewnętrzny i mniejsze znaczenie handlu zagranicznego w gospodarce, wskaźniki GVC były dla niej niższe niż w pozostałych trzech krajach Europy Środkowej .

Wykres 4. Wskaźniki udziału krajów UE w globalnych łańcuchach wartości w 2014 r. (w % ich eksportu brutto)

80 70 60 50 40 30 20 10 0

Powiązania w przód łańcucha Powiązania w tył łańcucha

Luksemburg Malta Węgry Czechy Słowacja Estonia Holandia Irlandia Słowenia Austria Bułgaria Finlandia Cypr Polska Łotwa Litwa Dania Rumunia Szwecja Grecja Portugalia Chorwacja Francja Hiszpania Niemcy Włochy Wielka Brytania

Belgia

Źródło: obliczenia własne na podstawie: World Input-Output Database (WIOD Data), 2016 Release, http://www .wiod .org/release16 (30 .12 .2019) .

Wśród państw członkowskich UE najmniej zaangażowane w globalne łańcuchy wartości były Wielka Brytania i Włochy (wskaźniki poniżej 50%) oraz Niemcy, Hiszpania i Francja (50–52%) . Relatywnie niski wskaźnik GVC dla Niemiec wynikał z wielkości gospodarki . Duże gospodarki, a do takich należy gospodarka niemiecka, z natury mają słabsze powiązania z zagranicz-nymi dostawcami dóbr pośrednich (powiązania w tył), ponieważ do produk-cji potrzebują relatywnie niewiele importowanego wsadu .

Jeśli chodzi o skalę powiązań Polski w tył łańcucha wartości, to była ona zbliżona do średniej dla całej UE . Najsilniejsze powiązania z zagranicznymi

dostawcami dóbr pośrednich wykazywały pozostałe kraje Europy Środkowej (Czechy, Słowacja i Węgry), Irlandia, Belgia, Luksemburg i Malta . Polska nato-miast należała do grona krajów o najsilniejszych powiązaniach w przód łańcu-cha wartości . Bardziej powiązane z zagranicznymi odbiorcami dóbr pośrednich były tylko Wielka Brytania, Rumunia, Holandia i Cypr (wykres 4) .

2.2. Kraje Unii Europejskiej jako dostawcy wsadu importowego do polskiego eksportu

W analizowanym okresie największa część wkładu zagranicznego do polskiego eksportu brutto pochodziła z krajów UE, przy czym zmalało ich znaczenie jako dostawców dóbr i usług do produkcji . W 2014 r . na kraje unijne przypadało 56,1% wkładu zagranicznego do polskiego eksportu – o 11,6 pkt proc . mniej niż w 2004 r . (wykres 5) . Jednocześnie udział unijnej wartości dodanej w pol-skim eksporcie brutto zmniejszył się do 17,2% – o 1,5 pkt proc . (wykres 6) . Najważniejszym dostawcą zagranicznej wartości dodanej do eksportu Polski były Niemcy . W latach 2004–2014 ich udział w tworzeniu wsadu zagranicz-nego zmalał jednak o 3,1 pkt proc . W 2014 r . niemiecka wartość dodana sta-nowiła 22,2% zagranicznej wartości dodanej w eksporcie Polski, czyli 6,8%

polskiego eksportu brutto .

W literaturze wskazuje się, że w wyniku wspomnianych wcześniej proce-sów fragmentacji produkcji Niemcy i kraje Europy Środkowej (Czechy, Polska, Słowacja i Węgry), a także Austria stały się centrum przetwórstwa przemysło-wego w tym regionie . Jego „sercem” były Niemcy, które cechowały najsłab-sze powiązania w tył łańcucha wartości, a jednocześnie najsilniejnajsłab-sze w przód tego łańcucha²² .

22 R . Stollinger, R . Stehrer, The Central European Manufacturing Core: What is Driving Regional Production Sharing?, „FIW-Research Reports” 2014/15, no . 2, February 2015 .

Wykres 5. Znaczenie krajów UE w globalnych łańcuchach wartości Polski w latach

Wykres 5. Znaczenie krajów UE w globalnych łańcuchach wartości Polski w latach