Euroregion i inne zinstytucjonalizowane formy wzmocnienia bilateralnej współpracy transgranicznej bilateralnej współpracy transgranicznej

Ważną formą współpracy transgranicznej jest (wspomniany już) euroregion. Euroregion definiowany jest jako jeden z wariantów planu aktywizacji gospodarczej regionów przygranicznych. Utożsamiany jest z dążeniami do intensyfikacji współpracy na obszarach przygranicznych, której zadaniem jest zagwarantowanie dobrosąsiedzkich relacji ze społecznościami państw sąsiadujących ze sobą, wzrost poziomu życia oraz popularyzowanie idei jedności europejskiej i współdziałania międzynarodowego. Pojęcie „euroregion” nie jest terminem oficjalnym, w tym znaczeniu, że nie pojawia się w oficjalnych dokumentach Rady Europy, Unii Europejskiej, a także w umowach międzypaństwowych153

.

151 Umowa między Rządem Rzeczpospolitej Polskiej a Rządem Republiki Białoruś o współpracy

gospodarczej…, op. cit.

152

Ibidem, art. 5.

69 Euroregiony stanowią formalną strukturę kooperacji transgranicznej opartej na porozumieniu między władzami szczebla lokalnego i regionalnego (w niektórych sytuacjach między podmiotami gospodarczymi i społecznymi). Są to obszary graniczne, których agenda współpracy została zaakceptowana w danym kraju i przez Unię Europejską. Dany obszar powinien spełniać następujące kryteria:

 wola ponadgranicznej współpracy obszarów przygranicznych dwóch lub kilku państw;

 współpraca z organizacjami nadzorującymi różne obszary współpracy;

 pozyskiwanie pomocy finansowej Unii Europejskiej¹⁵⁴.

W procesie tworzenia euroregionów określa się regionalne cele priorytetowe będące rezultatem potrzeb lokalnych społeczności. Według Konwencji Madryckiej do najważniejszych celów euroregionów należy zaliczyć:

 rozwój regionu;

 przedsięwzięcia na rzecz infrastruktury społecznej;

 wymianę kulturalną;

 organizację transportu i komunikacji;

 ochronę przyrody;

 przedsięwzięcia na rzecz szkolnictwa, kształcenia zawodowego, badań naukowych;

 publiczną ochronę zdrowia;

 wzajemną pomoc w sytuacji nieszczęść i katastrof;

 współpracę w obrębie turystyki;

 rozwiązywanie problemów dotyczących małego ruchu granicznego155 .

Według Wojciecha Kosiedowskiego do głównych celów euroregionu należy zaliczyć:

 poprawę funkcjonowania transportu i komunikacji publicznej (np. budowę i modernizację dróg);

 ochronę środowiska przyrodniczego;

154 H. Salmonowicz, Determinanty współpracy i integracji gospodarczej regionów przygranicznych, [w:] J. Sikorski (red.), Rozwój regionów wschodnich…, s. 200.

70

 rozwój miast i regionów;

 kooperację produkcyjną (np. tworzenie wspólnych firm);

 rozwój kształcenia zawodowego, szkolnictwa, badań naukowych;

 doskonalenie publicznej służby zdrowia;

 dotowanie kultury, rekreacji i sportu;

 rozwiązywanie problemów związanych z małym ruchem granicznym;

 współpracę turystyczną;

 wzrost bezpieczeństwa publicznego;

 rozwój infrastruktury społecznej156 .

Współpraca regionów przygranicznych w obrębie euroregionów jest realizowana przez podmioty poziomu lokalnego i regionalnego. W większości przypadków tworzy się związek gmin/województw rejestrowany na mocy prawa o stowarzyszeniach, co umożliwia powstanie struktury euroregionalnej. Euroregion jest pragmatyczną formą popularyzowania europejskich standardów demokracji, praw człowieka i społeczeństwa obywatelskiego¹⁵⁷.

Na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1990-2003 powstało 16 euroregionów (tabela 9).

Tabela 9. Euroregiony na terenie Polski

Lp. Nazwa euroregionu Kraj pochodzenia członków ^Data

powstania

1 Neisse-Nisa-Nysa Polska, Niemcy, Czechy 21.12.1991 r. 2 Karpacki Polska, Słowacja, Ukraina, Węgry, Rumunia 14.02.1993 r. 3 Sprewa-Nysa-Bóbr Polska, Niemcy 21.09.1993 r. 4 Pro Europa Viadrina Polska, Niemcy 21.12.1993 r.

5 Tatry Polska, Słowacja 26.08.1994 r.

6 Bug Polska, Ukraina, Białoruś 29.09.1995 r. 7 Pomerania Polska, Niemcy, Szwecja 15.12.1995 r.

156 W. Kosiedowski, B. Słowińska, Podstawowe zagadnienia współpracy…, s. 42-43.

157 A. Gardocka, A. Grzybowska, Wpływ Euroregionu Niemen na rozwój społeczności i regionów

przygranicznych, [w:] J. Sikorski (red.), Rozwój regionów wschodnich – szanse po przystąpieniu do Unii Europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku 2004, s. 138.

71

8 Glacensis Polska, Czechy 05.12.1996 r.

9 Niemen Polska, Litwa, Białoruś 06.12.1997 r.

10 Pradziad Polska, Czechy 02.07.1997 r.

11 Bałtyk ^{Polska, Rosja, Litwa, Łotwa, Szwecja,}

Dania ^{22.02.1998 r.}

12 Śląsk Cieszyński Polska, Czechy 22.04.1998 r.

13 Silesia Polska, Czechy 20.09.1998 r.

14 Beskidy Polska, Czechy, Słowacja 09.06.2000 r. 15 Dobrava (nieaktywny) Polska, Czechy styczeń 2001 r. 16 Puszcza Białowieska Polska, Białoruś 25.05.2002 r.

17 Szeszupa Polska, Rosja 23.04.2003 r.

18 Łyna-Ława Polska, Litwa, Rosja, Szwecja 04.09.2003 r. Źródło: E. Bruszewska, Państwa we współpracy transgranicznej, [w:] M. Perkowski (red.), Współpraca

transgraniczna. Aspekty prawno-ekonomiczne, Fundacja Prawo i Partnerstwo, Białystok 2010, s. 35-36.

Należy stwierdzić, że bilateralna współpraca transgraniczna w formie euroregionalnej była i jest szansą na rozwój województwa podlaskiego i obwodu grodzieńskiego, a szczególnie miasta Białystok i Grodno. Oba samorządy należą do Związku Transgranicznego „Euroregion Niemen”. Przy tworzeniu Związku Transgranicznego założono, że partnerzy skupią się na współpracy gospodarczej, promowaniu kultury, turystyki nadgranicznej, wspólnym działaniu na rzecz ochrony środowiska, umacnianiu kontaktów z sąsiednimi państwami, jak też na poszukiwaniu i wdrażaniu nowych możliwości i form współpracy158

. Podkreślić należy, że powołanie Euroregionu „Niemen”, podobnie jak pozostałych związków transgranicznych, umożliwiło ubieganie się o przyznawanie środków europejskich (zarządzając funduszem małych projektów) na działania o charakterze transgranicznym. Aplikowanie o te środki (np. projekty parasolowe) w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Polska – Białoruś – Ukraina 2007-2013 czy Programu INTERREG V-A Polska-Litwa było jednym z głównych zadań euroregionu¹⁵⁹. Ponadto do zadań euroregionu należało i należy udzielanie informacji na temat dostępnych źródeł

158

A. Baran, Prawne i społeczne uwarunkowania współpracy transgranicznej na przykładzie

Euroregionu Niemen, [w:] A. Stasiak (red.), Euroregiony wschodniego pogranicza – założenia i osiągnięcia, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok 2002, s. 190.

159

W.J. Musiał, W. Zoń, Optimization of the formula for cooperation between Bialystok and Grodno, „Optimum. Studia Ekonomiczne” 2016, nr 5, s. 169.

72 finansowania na realizację projektów transgranicznych, pomoc w przygotowaniu wniosków o dofinansowanie, pomoc w poszukiwaniu partnerów do projektu. Realizacja projektów transgranicznych sprzyjała nawiązywaniu, umacnianiu i rozwojowi relacji bilateralnych. Dodatkowo przyczyniała się do lepszego poznawania społeczności lokalnych¹⁶⁰. O ile granica z założenia dzieli narody o tyle realizacja bilateralnych projektów transgranicznych łączy je161

. Brak podmiotowości prawnej euroregionów powoduje, że współpraca transgraniczna w ramach Euroregionu „Niemen” jest mocno ograniczona i mniej efektywna. Ponadto katalog działań, które może realizować, jest dość wąski i nieproporcjonalny do problemów występujących na obszarach peryferyjnych. Bardziej atrakcyjna wydaje się możliwość współpracy Białegostoku i Grodna w ramach EUWT.

Europejskie Ugrupowanie Współpracy Terytorialnej (EUWT) to związek, który ma przyznaną zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych w zakresie, na jaki pozwalają przepisy prawne państwa, na obszarze którego EUWT ma swoją siedzibę. To odróżnia je od euroregionów. Zgodnie z art. 2 ust. 1 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1302/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r.¹⁶² (zwane dalej rozporządzeniem o EUWT), EUWT może powstać tylko na terytorium któregoś z krajów członkowskich, a jego siedziba musi mieścić się w państwie, którego prawu podlega co najmniej jeden z członków ugrupowania. Zgodnie z art. 3 przedmiotowego rozporządzenia zbiór podmiotów, które mogą przystąpić do ugrupowania, można przedstawić w sposób następujący:

 kraje członkowskie lub władze na poziomie państwowym;

 władze regionalne;

 władze lokalne;

 firmy publiczne w rozumieniu art. 2 ust. 1 lit. b) dyrektywy 2004/17/WE Parlamentu Europejskiego i Rady lub podmioty prawa publicznego w rozumieniu

160 C. Cieślukowski, Czynniki sukcesów i niepowodzeń projektów współpracy przygranicznej

realizowanych na obszarze „Euroregionu Niemen”, Stowarzyszenie „Euroregion Niemen”, Suwałki

2007, s. 25

161 W. Zoń, Perspektywa utworzenia Europejskiego Ugrupowania Współpracy Terytorialnej na obszarze

Euroregionu „Niemen”, praca licencjacka (promotor M. Perkowski) udostępniona autorowi i w jego

zasobach (kopia), s. 58; M.A. Łapuć, Idea regionalizmu w Unii Europejskiej a samorząd wojewódzki, praca doktorska (promotor D.R. Kijowski) z zasobów biblioteki Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku, s. 56-57.

162 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1302/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1082/2006 w sprawie europejskiego ugrupowania współpracy terytorialnej (EUWT) w celu doprecyzowania, uproszczenia i usprawnienia procesu tworzenia takich ugrupowań oraz ich funkcjonowania, Dz. Urz. UE L 347 z 20.12.2013 r.

73 art. 1 ust. 9 akapit drugi dyrektywy 2004/18/WE Parlamentu Europejskiego i Rady;

 firmy, którym powierzono wykonanie usług świadczonych w generalnym interesie gospodarczym zgodnie z krajowym oraz unijnym prawem właściwym;

 krajowe, regionalne lub lokalne władze albo podmioty lub firmy publiczne równoważne z tymi, o których mowa w lit. d), z państw trzecich, z zastrzeżeniem warunków określonych w art. 3a;

 stowarzyszenia ww. podmiotów.

Do Europejskiego Ugrupowania Współpracy Terytorialnej mogą przystępować członkowie z kraju trzeciego albo państw terytoriów zamorskich (art. 3a ust. 1 Rozporządzenia o EUWT). Jest to szansa na faktyczną współpracę Białegostoku i Grodna przez kooperowanie w ramach EUWT. Możliwe współdziałanie obu miast w tej formie stanowi szansę głównie na rozwój gospodarczy.

Ułatwianie i popularyzacja współpracy terytorialnej przez EUWT na terenie, gdzie realizowana jest współpraca, ma na celu osiągnięcie spójności społecznej i gospodarczej. Działalność ugrupowania może ograniczać się do realizacji danego zadania/realizacji projektu albo wielu zadań/projektów163

.

W Polsce jak dotąd działalność prowadzą cztery ugrupowania, a w województwie podlaskim realizowane są prace nad uruchomieniem litewskiego i polsko-białoruskiego EUWT164. Pozytywne zakończenie prac mogłoby stanowić szansę na przyjęcie w przyszłości regionu grodzieńskiego do polsko-litewskiego EUWT. Powstanie ugrupowania to swego rodzaju inwestycja. Jego założenie wymaga czasu i poniesienia kosztów, ale przy właściwym korzystaniu z tego instrumentu współpracy może przynieść zwrot nakładów pod postacią lepszej infrastruktury, budowania kapitału społecznego i kapitału ludzkiego oraz optymalnym wykorzystaniu naturalnych zalet obszarów transgranicznych.

Obecne instrumentarium prawne oraz sytuacja polityczna wydają się odpowiednie do potencjalnego uruchomienia na obszarze obecnego Euroregionu „Niemen”

163 M. Perkowski, Ł. Hołubowski, Prawo Unii Europejskiej i partnerstwo transgraniczne, [w:] P. Niczyporuk, M. Perkowski, P. Kołodko, P. Sawicki (red.), Partnerstwo transgraniczne. Kompedium, Wydawnictwo Temida 2, Białystok 2010, s. 253.

164 M. Perkowski, W. Zoń, Uwarunkowania powstania i rozwoju mechanizmu Europejskiego

Ugrupowania Współpracy Terytorialnej (EUWT) na północno-wschodnim pograniczu Polski, „Optimum.

74 nietypowego Europejskiego Ugrupowania Współpracy Terytorialnej pod nazwą „Twin Towns”. Formuła obejmowałaby miasto Białystok oraz miasto Grodno. Wspomniane przepisy prawne nie wykluczają takiego rozwiązania, a wręcz przeciwnie – stanowią szansę by specyficzną bilateralną współpracę transgraniczną obu miast ująć w ramy posiadające podstawy prawne.

Wspólne działania obu miast w ramach EUWT mogą przyczynić się do intensyfikacji współpracy międzynarodowej, szczególnie transgranicznej. W efekcie pozwoli to na usunięcie przeszkód stojących na drodze integracji, stanowiąc instrument rozwoju sfery publicznej obszarów, które dzieli oficjalnie granica państwowa.

Zgodnie z art.3 ust. 1 lit c skonsolidowanego rozporządzenia, w skład EUWT (np. „Twin Towns”) mogą wchodzić władze lokalne165

. Dodatkowo na podstawie art. 3a ust.2 skonsolidowanego rozporządzenia w skład EUWT mogą wchodzić członkowie znajdujący się na terytorium tylko jednego państwa członkowskiego oraz z co najmniej jednego państwa trzeciego sąsiadującego z państwem członkowskim, w tym z jego regionami najbardziej oddalonymi (…)166. W związku z tym nie ma przeszkód prawnych, aby dwie jednostki samorządu terytorialnego z różnych krajów tj. z Polski (miasto Białystok) i z Białorusi (miasto Grodno) uruchomiły EUWT167

. Takie ugrupowanie mogłoby działać na wzór Stowarzyszenia Euroregion „Niemen” 168

. Współpraca w ramach EUWT stwarza szansę na transgraniczne wzmocnienie rozwoju ekonomicznego, społecznego, gospodarczego, a także naukowego (w tym w sektorze badań i rozwoju) Białegostoku i Grodna, a nawet całych regionów – województwa podlaskiego oraz obwodu grodzieńskiego. Katalog potencjalnych działań jest dużo szerszy, a dostęp do środków unijnych dużo prostszy zarówno w obecnej perspektywie finansowej UE na lata 2014-2020, jak też po zakończeniu tej transzy¹⁶⁹.

165 Rozporządzenie (WE) nr 1082/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie europejskiego ugrupowania współpracy terytorialnej (EUWT), Dz. Urz. UE L 210 z 31.07.2006 r. (wersja skonsolidowana).

166 Ibidem.

167 Koncepcję dotyczącą uruchomienia potencjalnego EUWT na terenie Euroregionu „Niemen” omawia M. Perkowski, Wyzwania strategiczne finansowania rozwoju regionalnego w województwie podlaskim, [w:] A. Piszcz, M. Olszak, M. Etel (red.), Państwo, gospodarka, prawo, Wydawnictwo Temida 2, Białystok 2015, s. 486-488.

168 Ibidem.

169

W.J. Musiał, W. Zoń, Optimization of the formula for cooperation between Bialystok and Grodno, „Optimum. Studia Ekonomiczna” 2016, nr. 5, s. 124-125.

75 Niestety, póki co EUWT na pograniczu polsko-białoruskim pozostaje w sferze hipotetycznej¹⁷⁰.

W dokumencie Bilateralna współpraca transgraniczna Białegostoku i Grodna. Wybrane aspekty prawne (Stron 68-75)