Postępująca integracja Europy doprowadziła do rozwoju współpracy transgranicznej35. Koncepcja współpracy transgranicznej narodziła się po II wojnie światowej. Działania ówczesnych rządów europejskich były nastawione na likwidację antagonizmów i zbliżenie narodów podzielonych wydarzeniami II wojny światowej. Cel ten miała ułatwić podejmowana współpraca transgraniczna36
. Podmiotami współpracy transgranicznej były jednostki samorządu terytorialnego, przedsiębiorcy i organizacje. Pierwotnie kontakty przybierały formę porozumień nieformalnych. Część transgranicznych przedsięwzięć wymagała czasu, uwagi oraz sprawnie określonych rozwiązań, ponieważ brały w nich udział kraje, w których różne były uprawnienia władz samorządowych. Z upływem czasu porozumienia stały się fundamentem do powstania bardziej zinstytucjonalizowanych form współpracy transgranicznej w postaci euroregionów. Pierwszym przykładem takiej kooperacji były przedsięwzięcia zapoczątkowane w 1958 r. na granicy holendersko-niemieckiej. Wówczas powstało „EUREGIO”, mając na celu pokonywanie historycznych uprzedzeń między Holendrami i Niemcami37. Inicjatywa ta stała się przykładem dla innych tego typu rozwiązań w
33 Por.: J. W. Scott, European and North American contexts for cross-border regionalism, „Regional Studies”, 1999, t. 33.7, s. 605-617.
34
Por.: R. Cappelin, The „network concept”. A theoretical approach an analytical instrument for
research on transnational regionalism, [w:] G. Brunna, P. Schmitt-Egner (red.), Grenzüberschreitende Zussamenarbeit in Europa. Theorie – Empirie – Praxis, Schriftenreihe, Band 3, Baden-Baden 1998, s.
98-109.
35 A.I. Litviniuk, Stymuliavannie transgranicznaga, ekanamicznaga supracounictva praz Uschodniaje
partnerstva, „Vesti Nacyjanal’naj Akademii Navuk Biełarusi” 2011, nr 1, s. 37-40.
36 Por.: S. Rebisz, Cross-border Co-operation, the way to a United Europe: the Case of the Carpathian
Euroregion, [w:] J. Borland, G. Day, K.Z. Sowa (red.), Political Borders and Cross-border Identities at the Boundaries of Europe, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2002, s. 102–115. 37 T. Gadkowski, Euroregiony…, s. 235.
22 Europie38. Od tej nazwy powstało określenie euroregion. „EUREGIO” składało się z holenderskich przygranicznych jednostek terytorialnych (miast, gmin, powiatów, regionów), tj. Regionu Gederland, części Prowincji Drenthe, Regionu Twente oraz ich niemieckich odpowiedników, tj. części okręgu Emsland, Osnabrück (Dolna Saksonia), Münster (Nadrenia Północna-Westfalia)39
. Zbliżone cele realizowały kolejne euroregiony tworzone na granicy holendersko-niemieckiej i belgijsko-holendersko-niemieckiej. Do pierwszych można zaliczyć Euroregio Rhein – Waal (1973), Ems Dollart (1977) i Rhein – Mass – Nord (1978). Natomiast do drugich należy Euroregio Mass – Rhein (1976). Początki współpracy transgranicznej lokują się na pograniczu Francji, Holandii, Niemiec, Belgii, Luksemburga oraz Szwajcarii, gdzie rozwijała się ona najintensywniej. Podobna współpraca miała miejsce już w 1977 r. w krajach skandynawskich, gdzie doszło do zawarcia umowy między Danią, Finlandią, Norwegią i Szwecją o współpracy między gminami tych państw40.
Współpraca transgraniczna może opierać się też na umowach bilateralnych zawieranych przez regiony, jak na przykład kooperacja Langwedocji (Francja) z Katalonią (Hiszpania), Lazurowego Wybrzeża (Francja) z Lombardią (Włochy), Karyntii (Austria) z Friuli-Wenecją Julijską (Włochy), Voralberg (Austria) z Bawarią i Badenią-Wirtembergią (Niemcy), czy też Galicji (Hiszpania) z Norte (Portugalia)41
. Współpraca transgraniczna może obejmować dwustronną współpracę lądową i morską. Tą drugą prowadzą m.in. Sardynia (Włochy) z Korsyką (Francja), ta ostatnia (Korsyka) z Toskanią (Włochy), Zelandia (Dania) ze Skanią (Szwecja), wschodnie wybrzeże Irlandii z Walią (Wielka Brytania)42
.
Do kluczowych przesłanek tkwiących u podstaw powstawania i funkcjonowania euroregionów należy zaliczyć:
przesłanki historyczne, wynikające z rozdzielenia przez granice państwowe wspólnot narodowych;
38 K. Gomółka, Współpraca transgraniczna Polski…, s. 14.
39 S. Dołzbłasz, A. Raczyk, Współpraca transgraniczna…, s. 29.
40 Ibidem.
41
Ibidem. Por. A. M. Figueiredo, Theory and Practice of Interregional Cooperation and Urban Networks
in Economically Lagging Regions: The Experience of Galicia and the North of Portugal, [w:] R.
Cappellin, P. W. Batey (red.), Regional networks, Border Regions and European Integration, London 1993, s. 96-115.
23
przesłanki polityczne, wynikające z faktu, że kooperacja transgraniczna stanowi dla krajów i społeczeństw europejskich ważną część składową procesu politycznej integracji kontynentu;
przesłanki gospodarcze, wynikające z niezbędności zdynamizowania rozwoju gospodarczego regionów przygranicznych;
przesłanki społeczne, wynikające z konieczności nawiązywania i utrzymywania stosunków międzyludzkich pomiędzy lokalnymi społecznościami zamieszkującymi regiony przygraniczne43
.
Przesłanki te ukazują, że euroregiony pełnią współcześnie fundamentalną rolę w jednoczącej się Europie, stając się istotnymi transgranicznymi pomostami warunkującymi szeroką i wielopłaszczyznową integrację europejską.
Pierwotnie euroregiony były budowane w Europie Zachodniej z nadzieją na zniesienie granic, które były barierą w swobodnym przemieszczaniu się ludności z różnych państw oraz towarów i usług. Z czasem euroregiony zaczęły rozwijać się w innych częściach Europy, otrzymując bardziej konkretne zadania, zwłaszcza dzięki rozszerzeniu granic Unii Europejskiej i akcesji nowych państw członkowskich. Euroregiony najintensywniej zaczęły powstawać w latach 1990-1999. Liderem w ich tworzeniu były Niemcy (27), kolejnym zaś Polska (13).
Wykaz wybranych euroregionów wraz z datami ich powstania przedstawia tabela 1. Można z niej wywieść orientację co do lokalizacji czasowej dojrzewania koncepcji euroregionu.
Tabela 1. Wykaz wybranych euroregionów w Europie Zachodniej
Lp.
Nazwa euroregionu Data powstania
1 EUREGIO 15.04.1958 r. 2 REGIO 25.02.1963 r. 3 Euregio Rhine-Waal 23.06.1969 r. 4 Arge Alp 12.10.1972 r. 5 Euregio Mass-Rhein 1976 r. 43
24 6 Ems Dollart – Region 28.02.1977 r.
7 Euregio Rhein Mass-Nord 1978 r.
8 Alpen Adria 20.11.1978 r.
9 CONTRAO 02.04.1982 r.
10 Wspólnota Robocza Pirenejów 04.11.1983 r.
11 Regio Pamina 1988 r.
12 Sar Lor-Lux 18.02.1989 r.
13 Norte-Galicia październik 1991 r. 14 Wspólnota Robocza Extramadura - Alentejo styczeń 1992 r.
Źródło: R. Bednarski, Analiza zasad funkcjonowania struktur współpracy regionalnej państw Unii
Europejskiej, „Samorząd Terytorialny” 2001, nr 7-8, s. 67.
Do najstarszych euroregionów należy zaliczyć wspomniany już wcześniej EUREGIO (powstał 15 kwietnia 1958 r.), REGIO (utworzony 25 lutego 1963 r.), Euregio Rhine – Wall (utworzony 23 lutego 1969 r.)44. Po utworzeniu EUREGIO w 1958 r. miała miejsce kilkuletnia przerwa. W tym okresie obserwowano rezultaty wspólnych działań podjętych w ramach pierwszego euroregionu. Kolejny związek transgraniczny powstał w 1963 r. z inicjatywy Francji, Niemiec, Szwajcarii (REGIO). REGIO jest przykładem zdolności kooperacji między samorządami z krajów członkowskich Unii Europejskiej z samorządami państwa do niej nienależącego (Szwajcaria)45. W latach sześćdziesiątych XX wieku powstały kolejne dwa związki transgraniczne (BENEGO – 1967 r. i Euregio Rhine-Waal – 1969 r.).
Przykłady ważnych obszarów współpracy transgranicznej w Europie z wyszczególnieniem państw europejskich, z których wywodziły się współpracujące samorządy, prezentuje tabela 2.
44
S. Dołzbłasz, A. Raczyk, Współpraca trangraniczna…, s. 29.
25
Tabela 2. Państwa Europy Zachodniej tworzące euroregiony
Euroregion
Państwa Europy Zachodniej
Aus tria B elg ia Da nia F inl a nd ia F ra ncj a H is zpa nia H o la nd ia I rla nd ia L uk semb urg Niemcy No rwe g ia P o rt ug a lia Szwa jca ria Szwec ja Wielka B ry ta nia Wło chy 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Alpen Adria + − − − − − − − − + − − − − − − ARKO Cooperation − − − − − − − − − − + − − + − − Arge Alp + − − − − − − − − + − − + − − + Celtic Knots − − − − − − − + − − − − − − + − CONTRAO − − − − + − − − − − − − − − − + Ems Dollart – Region − − − − − − + − − + − − − − − − Ett Granslost Samarbete − − − − − − − − − − + − − + − − EUREGIO − − − − − − + − − + − − − − − − Inre Skandinavia − − − − − − − − − − + − − + − − Kyarken – MittSkandia − − − + − − − − − − + − + − − − Euregio Mass-Rhein − + − − − − − − − + − − + − − − Nordens Grona Balte − − − − − − − − − − + − − + − − Regiao Norte Galicia − − − − − + − − − − − + − − − − North Calotte Committee − − − + − − − − − − − − − + − − REGIO − − − − + − − − − + − − + − − − Euregio Bodensee + − − − − − − − − + − − + − − − Euregio Rhein Mass-Nord − − − − − − + − − + − − − − − − Euregio Rhine-Waal − − − − − − + − − + − − − − − − Storstroms Amt-Ostholstein − − + − − − − − − + − − − − − − Wspólnota Robocza Extramadura - Alentejo − − − − − + − − − − − + − − − −
26 Wspólnota Robocza
Pirenejów − − − − + + − − − − − − − − − − tak - +
nie - −
Źródło: R. Bednarski, Analiza zasad funkcjonowania…, s. 68-71.
Najaktywniejszym państwem europejskim w tworzeniu związków transgranicznych są Niemcy, które graniczą z Danią, Polską, Czechami, Austrią, Szwajcarią, Francją, Luksemburgiem, Belgią, Holandią. Państwo to jest członkiem wielu organizacji międzynarodowych, a zwłaszcza: Organizacji Narodów Zjednoczonych, Paktu Północnoatlantyckiego (NATO), Unii Europejskiej, Światowej Organizacji Handlu. Współtworzy też Międzynarodowy Fundusz Walutowy, czy też – dla odmiany – Międzynarodowy Trybunał Karny46.
Niemcy są członkami następujących euroregionów: Alpen Adria, Arge Alp, Ems Dollart – Region, EUREGIO, Euregio Mass – Rhein, Euregio Bodensee, Euregio Rhein Mass-Nord, Euregio Rhine-Waal.
Cechą charakterystyczną euroregionów jest posiadanie określonych organów. Dla przykładu można podać, że organami związku transgranicznego EUREGIO są: Rada EUREGIO, Grupa robocza EUREGIO, Sekretariat EUREGIO. Z kolei organami transgranicznego euroregionu Górnego Renu są: Międzynarodowa Komisja Niemiecko-Francusko-Szwajcarska, Trójstronny Komitet Międzyregionalny Niemiecko-Francusko -Szwajcarski, Dwustronny Komitet Międzyregionalny, grupy robocze.
Organy wybranych euroregionów w Europie Zachodniej przedstawia tabela 3.
Tabela 3. Organy wybranych euroregionów w Europie Zachodniej
PAMINA Sar-Lor-Lux Ems Dollart
- Region EUREGIO Euregio Rhein - Mass-Nord Górnego Renu Euregio Rhine-Waal Komisja Międzyrzą-dowa Komisja Międzyrzą-dowa Rada Ems
Dollart Rada Rada
Rządowa Komisja ds. Rozwiązy-wania Problemów Sąsiedzkich Rada Rhine-Waal
Regionalne Komisja Zarząd - Prezydium Trójstronny Komitet
46 Hasło: „Niemcy”, Encyklopedia PWN, tryb dostępu: https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Niemcy;4169110.html [na dzień: 24.07.2018 r.].
27 Podkomisje Północ i Południe Regionalna Komitet regionalny (szwajcarsko - francusko niemiecki) Dwustronny Komitet regionalny (francusko-niemiecki) wykonawczy
Sekretariat - Sekretariat Sekretariat Sekretariat - Sekretariat
- Międzyre-gionalna Rada Parlamentarna Grupa robocza Grupa robocza Grupy robocze Grupy robocze Komisje robocze - - Struktury zarządzające Funduszami INTERREG Komitet ds. INTERREG - - -
Źródło: P. Solarz, Współpraca transgraniczna jako czynnik procesu integracji europejskiej, Wydawnictwo Vizja Press & It, Warszawa 2009, s. 153-160.
Najaktywniejszymi podmiotami współtworzącymi związki transgraniczne w Europie Zachodniej są państwa, a następnie gminy, kolejno powiaty i izby handlowe. Podmioty współpracy transgranicznej współtworzące wybrane euroregiony Europy Zachodniej przedstawiono w tabeli 4.
Tabela 4. Podmioty współpracy transgranicznej z wybranych euroregionów Europy Zachodniej
Euroregiony
Podmioty
Państwa Miasta Powiaty Gminy Izby
handlowe Inne Alpen Adria + + − + − − Arge Alp + + − + − − CONTRAO − + − + − − Wspólnota Robocza Pirenejów + − − − − +
28
EUREGIO − − + + − +
Euregio Mass-Rhein − + − + + +
PAMINA − + − + − −
Regiao Norte Galicia − + − + − −
REGIO − + + + + +
Euregio Bodensee − + − + − +
Euregio Rhein
Mass-Nord − + − + − − Storstroms Amt-Ostholstein + + − − − − Euregio Rhine-Waal − + − + + − tak - + nie - −
Źródło: R. Bednarski, Analiza zasad funkcjonowania…, s. 73.
W tym miejscu warto wspomnieć o EUWT jako formie współpracy transgranicznej wyklarowanej w UE jako antidotom na słabości euroregionów (brak osobowości prawnej itp.). Modelowy przykład innowacyjnej współpracy transgranicznej stanowi pogranicze polsko-czeskie. Tutaj powstawały pierwsze euroregiony z udziałem polskich podmiotów, a następnie Europejskie Ugrupowanie Współpracy Terytorialnej (EUWT). EUWT to nowy instrument prawny UE, sprawdzony na granicy z południowymi sąsiadami, który stwarza dużą szansę i dla rozwoju polsko-białorusko-litewskich czy polsko-białoruskich euroregionów47. Jest to podmiot utworzony na mocy prawa unijnego, umożliwiający kreowanie sformalizowanych grup współpracy przez podmioty publiczne z różnych państw członkowskich. EUWT to odpowiedź na wynikające ze zróżnicowania systemów prawnych w poszczególnych państwach problemy, z jakimi borykały się wcześniej euroregiony. Jego zadaniem jest usprawnienie współpracy terytorialnej, a przez to zwiększanie spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej państw Unii48
. Ponadto dzięki zastosowaniu nowego instrumentu prawnego w dłuższej perspektywie ma być możliwa większa spójność społeczno-gospodarcza UE, o której mowa w art. 175 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE). EUWT stanowi instrument
47 A. Skorupska, Współpraca samorządowa na pograniczu polsko-czeskim, „Policy Paper” 2014, nr 17, s. 1.
29 wielopłaszczyznowego rozwoju sfery publicznej na obszarach przedzielonych granicą. Działalność ugrupowań ma charakter bardziej zinstytucjonalizowany niż w przypadku euroregionów, co gwarantuje możliwość nadawania im osobowości prawnej. Zadania EUWT są przede wszystkim związane z wdrażaniem programów i projektów współpracy terytorialnej współfinansowanych przez UE. Ugrupowania mogą realizować także inne przedsięwzięcia w ramach tego rodzaju współpracy bez wsparcia finansowego UE, jeśli prowadzą one do wzmocnienia spójności społeczno-gospodarczej UE. Działalność ugrupowań może koncentrować się na jednym konkretnym zadaniu lub na wykonaniu wielu zadań i projektów. Podmioty tworzące EUWT mogą podejmować tylko te działania, które mieszczą się w zakresie ich kompetencji wyznaczonych przez ustawodawstwo krajowe. Powoduje to konieczność wypracowania przez poszczególne strony swoistego „wspólnego mianownika” kompetencji. Spod zakresu działalności EUWT wyłączone są obszary tradycyjnie zarezerwowane dla państwa i władzy publicznej: uprawnienia policyjne, działalność legislacyjna, wymiar sprawiedliwości i polityka zagraniczna49.
Elementem wyróżniającym EUWT spośród innych instytucji wspierających współpracę terytorialną (np. euroregiony) jest osobowość prawna, a w konsekwencji – pełna zdolność do czynności prawnych w rozumieniu poszczególnych systemów prawa krajowego. Oznacza to, że EUWT może nabywać i zbywać ruchomości i nieruchomości, zatrudniać pracowników, występować jako strona w postępowaniu sądowym. Ponadto EUWT może funkcjonować tylko na podstawie prawa tego państwa, na którego terytorium znajduje się jego oficjalna siedziba, co wzbudza chyba najwięcej kontrowersji w nowym rozporządzeniu. Wzmacnia to bowiem pozycję tych członków ugrupowania, którzy pochodzą z państwa statutowej siedziby EUWT i w konsekwencji może prowadzić do dużych dysproporcji między poszczególnymi grupami członków. Należy dodać, że ustawodawca nie przewiduje w rozporządzeniu procedury przeniesienia siedziby EUWT do innego państwa50
.
Konieczne dla lepszego wykorzystania istniejących form współpracy i zapewnienia im odpowiedniej dynamiki jest przeanalizowanie mechanizmów na poziomie regionalnym, krajowym i unijnym. Warto przy tym uwzględniać wspólne planowanie i realizowanie budżetu. Celowy jest wymóg projektowania wspólnego
49 Ł. Lewkowicz, Perspektywy rozwoju euroregionów pogranicza polsko-słowackiego, „Samorząd Terytorialny” 2013, nr 12, s. 34-35.
30 budżetu, aby zapewnić wyższy poziom współpracy, a także silniejsze zaangażowanie społeczności po obu stronach granicy. Z kolei dla wzmocnienia pozytywnego efektu mikroprojektów, należy zwiększyć udział organizacji pozarządowych oraz dążyć do tego, by liczba przedstawicieli z obu państw była zbliżona. Udział organizacji pozarządowych zwiększyć może wprowadzenie systemu zaliczek, których nie przewidują obecnie przepisy UE. Za pierwszoplanowe dla ożywienia współpracy transgranicznej należy uznać inwestycje w infrastrukturę kolejową i drogową. Jako priorytet należy traktować działania promocyjne szczególnie w zakresie atrakcji turystycznych51. Do wzmocnienia współpracy niezbędne jest większe zaangażowanie polskich władz regionalnych i rządowych.
Niezależnie od formy organizacyjnej, do najważniejszych przesłanek rozwoju współpracy transgranicznej należy zaliczyć:
przesłanki historyczne; przesłanki polityczne; przesłanki gospodarcze; przesłanki społeczne; przesłanki ekologiczne52 .
Jasne jest, że rozwój współpracy transgranicznej warunkowany jest przesłankami historycznymi. Działania społeczności lokalnej spowodowały rozkwit kooperacji na terenach przygranicznych. Inicjatywy były istotnym bodźcem niwelującym historyczne podziały i konflikty, jakie istniały pomiędzy sąsiadującymi narodami. Działania te prowadziły do pojednania, a docelowo do powstania wzajemnych więzi transgranicznych na płaszczyźnie społecznej i gospodarczej53
. Wspólnemu dziedzictwu historycznemu towarzyszy w wielu przypadkach podobieństwo warunków geograficznych oraz podobna struktura terenów. Tylko niektóre obszary na terenie Unii Europejskiej tworzą region zintegrowany, tzn. obszar prawie jednolity w aspekcie społecznym, ekonomicznym, kulturowym, w którym funkcjonują instytucje inicjujące wzajemne przedsięwzięcia po obu stronach granicy. Jako przykład takiej wspólnoty terytorialnej można podać Euroregion „Saar-Lor-Lux” obejmujący Kraj Saary (Niemcy), Lotaryngię (Francja) oraz Luksemburg. W Polsce występowanie przesłanki
51 Ibidem, s. 6-7.
52
W. Malendowski, M. Ratajczak, Euroregiony…., s. 46.
31 historycznej jest zauważalne w fazie tworzenia euroregionów na południowej i wschodniej granicy. Na obszarze granicznym często dochodziło do spięć, konfliktów pomiędzy narodami zamieszkałymi po obu stronach granicy. Sytuacja ta nie sprzyjała pojednaniu i hamowała rozwój współpracy międzypaństwowej. Sposobem na pokonanie historycznych antagonizmów i podziałów jest aktualnie współpraca euroregionalna54.
W Europie środkowej zidentyfikować można współpracujących kilkanaście par granicznych miast bliźniaczych. Przykładem swoistej europejskiej bilateralnej współpracy transgranicznej są kontakty między położonymi wzdłuż Odry Frankfurtem nad Odrą i Słubicami. Oba miasta do roku 1945 znajdowały się w państwie niemieckim, z dala od wschodniej granicy państwowej, ale także w znacznym oddaleniu od granicy etnicznej, kulturowej itd. Decyzje podjęte po drugiej wojnie światowej dotyczące przesunięcia granicy niemiecko-polskiej na zachód, zaowocowały przecięciem miasta wzdłuż granicznej rzeki. Wraz ze zjednoczeniem Niemiec i pojawieniem się europejskich aspiracji Polski, oba miasta stały się miejscami testowania relacji polsko-niemieckich i projektu europejskiego, szczególnie w czasie akcesji do Unii Europejskiej i strefy Schengen. Efektem współpracy były liczne wspólne projekty infrastrukturalne (od budowy nowych mostów łączących miasta, na wspólnej komunikacji miejskiej kończąc) oraz kulturowe, społeczne i edukacyjne (z Europejskim Uniwersytetem Viadrina i Collegium Polonicum na czele)55. Innym przykładem swoistej europejskiej bilateralnej współpracy transgranicznej jest współpraca miast Czeskie Velenice–Gmünd (granica czesko-austriacka) oraz Gorizii i Novej Goricy (granica włosko-słoweńska). W przypadku dwóch ostatnich miast rozwój współpracy stał się możliwy po rozpadzie Jugosławii i rozszerzeniu na wschód Unii Europejskiej oraz strefy Schengen. Dodatkowo zbliżenie spotęgowane zostało wprowadzeniem w Słowenii euro, co dla wielu mieszkańców oznaczało powrót do ekonomicznej jedności obu miast56.
Z perspektywy Polski taką współpracę realizują Białystok i Grodno, gdyż oba miasta mają zbliżoną liczbę ludności, pełnią podobne funkcje administracyjne i leżą na tym samym europejskim szlaku drogowym i kolejowym. Historycznie oba miasta zostały skomunikowane dzięki oddaniu do użytku Kolei Warszawsko-Petersburskiej
54 S. Dołzbłasz, A. Raczyk, Współpraca transgraniczna…, s. 20.
55 J. Jańczak, Integracja i dezintegracja w Europie Środkowej. Graniczne miasta bliźniacze jako
laboratoria współpracy transgranicznej, „Rocznik Integracji Europejskiej” 2013, nr 7, s. 270. 56 Ibidem.
32 przebiegającej przez Białystok i Grodno, co sprzyjało przemysłowemu (głównie włókiennictwo – Białystok) i kulturalnemu rozwojowi obu miast57. Odległość między Białymstokiem a Grodnem (ok. 80 km) powoduje, że są dla siebie bardzo bliskimi sąsiadami (np. w województwie podlaskim najbliższym dużym miastem w podobnej odległości od Białegostoku jest Łomża, natomiast Suwałki położone są znaczniej dalej). Obie wspólnoty lokalne, choć dość specyficzne, okazują się podobne do siebie. W obu przypadkach tożsamość miejscową ukształtowały wydarzenia historyczne: I i II wojna światowa i realny socjalizm (w przypadku Grodna – wpływ wyraźniejszy). Ludność napływowa wypełniła ubytki powstałe w wyniku eksterminacji, Holocaustu; stopniowo rozwijała się akademickość, pojawiła młodzież i elity intelektualne. Białystok stał się głównym miejscem migracji Białorusinów, pełniąc rolę nieformalnej stolicy mniejszości białoruskiej. W latach 80-tych Białorusini stanowili 15-20% ogółu mieszkańców. Szybko asymilowali się w kulturze polskiej. Otrzymali możliwość edukacji i awansu społecznego i zawodowego, zachowując silne relacje z macierzą58
. Zmiany ustrojowe lat 90-tych ożywiły przedsiębiorczość, stymulując lokalny biznes bazujący na atutach położenia przygranicznego. Powstały dzięki temu spontaniczne relacje oparte na licznych więziach międzykulturowych, dla których niepotrzebne były formalne uregulowania oraz wszelka instytucjonalizacja. Nie była ona jednak zbędna – przeciwnie okazała się wysoce pożądana. O ile bowiem atuty trudno przecenić, o tyle przeciwności należy docenić (chcąc im skutecznie przeciwdziałać). Istotnym wzmocnieniem swoistości relacji transgranicznych Białegostoku i Grodna jest z pewnością ulokowanie w obu miastach państwowych placówek konsularnych – w Białymstoku mieści się Konsulat Generalny Republiki Białoruś, a w Grodnie Konsulat Generalny Rzeczypospolitej Polskiej. Co prawda obie instytucje państwowe nie są wytworem bilateralnej współpracy transgranicznej obu miast, lecz bardziej następstwem jej uwarunkowań i potencjału, jednakże ich obecność znacząco sprzyja rozwojowi współpracy bilateralnej obu miast i podmiotów miejskich. Poza tym Białystok i Grodno należą do Związku Transgranicznego „Euroregion Niemen”. O swoistości bilateralnej współpracy transgranicznej Białegostoku i Grodna świadczy wspólna historia, kultura, religia oraz znaczny odsetek Polaków mieszkających na Białorusi (obwód grodzieński) i
57
Białystok i Grodno w 2013 r., Główny Urząd Statystyczny w Białymstoku, Białystok 2015, s. 7. Współcześnie połączenie to ustępuje nieco na rzecz trasy przez Terespol (kierunek – Mińsk), ale cały czas jest intensywnie wykorzystywana do celów tranzytowych i nie tylko.
58
M. Kietliński, Białystok 1980-1989, [w:] A. Cz. Dobroński (red.), Historia Białegostoku, Fundacja Sąsiedzi, Białystok 2012, s. 562.
33 Białorusinów mieszkających w Polsce (województwo podlaskie). Historycznie oba miasta znajdowały się na terenie jednego państwa. Na podstawie Traktatu ryskiego Grodno, wchodzące w skład Zachodniej Białorusi, zostało włączone do Polski i stało się centrum powiatu grodzieńskiego województwa białostockiego59
.
Następnym czynnikiem rozwoju współpracy transgranicznej są przesłanki polityczne. Negatywne skutki, jakie niosła za sobą II wojna światowa, wpłynęły na pogorszenie relacji bilateralnych państw Europy Zachodniej. W związku z tym kraje europejskie dostrzegły potrzebę likwidacji antagonizmów i konieczność poprawienia stosunków pomiędzy sąsiadującymi narodami.
W połowie XX wieku władze europejskich regionów podjęły wzajemne kontakty i działania w celu likwidowania barier granicznych i wykorzystania możliwości, jakie daje współpraca transgraniczna. Regularne relacje stały się bodźcem do zawierania międzypaństwowych traktatów o dobrym sąsiedztwie i współpracy60
. Z biegiem lat z dużym natężeniem powstawały formacje euroregionalne, których celem było minimalizowanie obcości między narodami, zapewnienie stałego pokoju, polepszanie standardów życia, likwidowanie przeszkód ograniczających relacje międzyludzkie61
. Zmiany społeczno-polityczne, jakie miały miejsce po rozpadzie bloku państw socjalistycznych, dały impuls do działań w zakresie współpracy transgranicznej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Pierwowzorem dla tego typu inicjatyw były działania na rzecz integracji regionów przygranicznych zapoczątkowane po II wojnie światowej. Transformacja ustroju politycznego, jaka miała miejsce w państwach bloku