Finansowe cechy firm rodzinnych w Polsce

Z punktu widzenia praktyków zarządzania istotniejsze od sporów terminologicz-nych o definicję przedsiębiorstwa rodzinnego jest opisanie ich specyfiki. Można wyróżnić kilka najważniejszych cech przedsiębiorstwa rodzinnego, takich jak12:

– współzależność przedsiębiorstwa i rodziny,

– korzystanie z rodzinnych zasobów finansowych, osobowych i intelektualnych, – strategie i metody sukcesji rodzinnej,

– familistyczna kultura organizacyjna.

Przedsiębiorstwo rodzinne opiera się na współzależności biznesu i rodziny założycielskiej. Rodzina założycielska początkowo finansuje biznes, zasila go zasobami ludzi i idei oraz bierze udział w procesie decyzyjnym. Natomiast firma staje się stylem życia członków rodziny, co wywołuje częste mieszanie się kate-gorii zawodowych i prywatnych. Biznes staje się dla rodziny źródłem utrzymania, ale przede wszystkim: spoiwem, przedmiotem dumy, identyfikacji i prestiżu.

Zestawiając często występujące w przedsiębiorstwach rodzinnych cechy kultury organizacyjnej, można wyróżnić: personalizację więzi organizacyjnych, niski stopień formalizacji i biurokratyzacji. Przekłada się to najczęściej na silną i wyrazistą tożsamość organizacyjną, która jest źródłem identyfikacji dla człon-ków rodziny13.

By móc zrozumieć specyfikę przedsiębiorstwa rodzinnego, należy poznać cel jego funkcjonowania. W przedsiębiorstwie, które wyróżnia się rozproszoną własnością, a także rozdziałem funkcji właścicielskich i menedżerskich jest nim dążenie do maksymalizacji korzyści dla właściciela przy jednoznacznym poszanowaniu interesów pozostałych interesariuszy. Bez wątpienia mogą się one różnić, chociażby w zależności od warunków, w jakich funkcjonują (modelu rynkowego). Na tym tle odmiennie prezentują się firmy rodzinne. Odmienność ta wynika z tego, iż maksymalizacja wartości dla właściciela nie wydaje się optymalnym celem funkcjonowania tego przedsiębiorstwa. W przypadku firm rodzinnych podstawowym ich celem jest zwykle przetrwanie i ustabilizowany rozwój, wydaje się też, że właściciele rodzinni będą preferować utrzymywanie kontroli nad wzrostem wartości przedsiębiorstwa14.

Przeprowadzając weryfikację wyników ważniejszych badań zagranicznych z zakresu finansowania firm rodzinnych, Maciej Stradomski dostrzegł, że przedsię-biorstwa rodzinne cechują się pewnymi charakterystycznymi parametrami15. Wy-kaz podstawowych badań oraz wnioski z nich wynikających prezentuje tabela 1.

12 Ł. Sułkowski, A. Marjański, op. cit., s. 31.

13 Ibidem, s. 31–33.

14 M. Stradomski, op. cit., s. 72–74.

Badania przeprowadzane w Polsce odnoszące się do finansów przedsiębiorstw rodzinnych sprowadzają się głównie do analizy źródeł finansowania. Wydaje się, że pierwszych badań w tym zakresie dokonali w latach 1999–2000 Wojciech Popczyk i Alicja Winnicka-Popczyk na grupie 100 przedsiębiorstw rodzinnych16. Zauważyli oni, że w firmach rodzinnych kwestia źródeł finansowania działalności stanowi z kilku względów punkt krytyczny. Zdarza się tak nie tylko z powodu braku odpowiednich zasobów kapitałowych i trudnego do nich dostępu. Także 16 A. Surdej, K. Wach, Przedsiębiorstwa rodzinne wobec wyzwań sukcesji, Difin, Warszawa 2010, s.186.

Tabela 1. Zestawienie prac z zakresu finansowania firm rodzinnych

Rok badania Autor Wynik badań

1990 Anup Agrawal,

Nandu Nagarajan ^{Niższy poziom zadłużenia długoterminowego firm} rodzinnych 1994 Daniel McConaughy Niższy poziom zadłużenia dużych publicznych firm

rodzinnych niż pozostałych firmy

1997 Arthur Andersen Survey Niższy poziom zadłużenia firm rodzinnych 1999 Chandra Mishra,

Daniel McConaughy ^{Szczególne unikanie zadłużenia krótkoterminowego} przez firmy rodzinne 2003 MyriamLyagoubi Emisja przez firmy rodzinne głównie długu

krótko-terminowego

Unikanie długu przez firmy rodzinne, gdyż nie chcą stracić kontroli (istotnym zagrożeniem jest dług krót-koterminowy)

Preferowanie długu krótkoterminowego przez kredy-todawców ze względu na istotną asymetrię informa-tyczną firm rodzinnych

Struktura finansowania firmy rodzinnej nie jest uza-leżniona od pokolenia sprawującego kontrolę lub własność

Wyższy udział długu długoterminowego mają firmy rodzinne o statusie spółek publicznych

Firmy rodzinne nie wymagają istotnych poziomów zadłużenia ze względu na niższy poziom zjawiska tzw. wolnej gotówki

2006 Thomas Zellweger Mniejszy poziom zadłużenia firm rodzinnych. Od-miennie niż w przypadku pozostałych firm kształto-wały się też przesłanki doboru źródeł finansowania w firmie rodzinnej

Ź r ó d ł o: opracowanie własne na podstawie M. Stradomski, Finansowanie obce firm rodzinnych na rynku niedoskonałym, PWE, Warszawa 2010, s. 187.

poczucie zbyt dużego uzależnienia od obcych środków finansowych tworzy za-sadniczy problem. Respondenci akcentowali, że kredyt bankowy zaciągany był z dużymi oporami, jedynie w sytuacji koniecznej. Przedsiębiorcy niepokoili się, że w momencie pojawienia się kłopotów ze spłatą kredytu ryzykują nie tylko przyszłość firmy, ale przede wszystkim pomyślność związanej z nią rodziny17. Ciekawe wyniki osiągnęła także grupa badawcza składająca się z Łukasza Suł-kowskiego, Bera Hausa, Krzysztofa Safina. Badania przeprowadzone przez nich, zostały wykonane w latach 2004–2005 na próbie obejmującej 40 podmiotów gospodarczych. Autorzy, badając problem tworzenia przedsiębiorstwa rodzinnego, stwierdzili, że aż 60% firm utworzyło się, w całości opierając się na funduszach własnych założyciela i rodziny, 32,5% firm skorzystało dodatkowo z kredytów, a jedynie w 12,5% firm kredyt dominował18.

Firmy rodzinne jako specyficzny typ własności charakteryzują się małą skłon-nością do podejmowania ryzyka finansowego czy chociażby korzystania z mecha-nizmu dźwigni finansowej. W tego typu przedsiębiorstwach preferowany zatem będzie, zwykle droższy, kapitał własny, co wynika głównie z obawy przed utratą prywatności i kontroli nad firmą. Jest to powodem do tendencji firm rodzinnych do zachowania zamkniętej struktury własności, czyli świadomej rezygnacji z ko-rzyści, jakie daje nam np. finansowanie rozwoju firmy poprzez rynek kapitałowy19. Strategia prowadzenia działalności rodzinnej spowodowana jest w znacz-nym stopniu osobistymi cechami ich założycieli i sukcesorów. Te preferencje odnoszą się m.in. do niskiego stopnia akceptacji ponoszonego ryzyka, o którym wspomniano już wcześniej. Zgodnie z badaniami przeprowadzonymi przez My-riama Lyagoubiego w roku 2003 na populacji firm rodzinnych stwierdzono, że firmy te wykazały wyższy udział aktywów trwałych, co analogicznie informuje o niższym udziale aktywów obrotowych20, co wskazywałoby na bardziej kon-serwatywne zarządzanie kapitałem obrotowym netto. W tym obszarze ciekawe wyniki osiągnął również Artur Stefański. Przeprowadzone badanie miało na celu identyfikację strategii zarządzania kapitałem obrotowym netto firm rodzinnych województwa wielkopolskiego w porównaniu do firm nierodzinnych działają-cych w tych samych branżach. Analizie poddano wyniki finansowe podmiotów

17 W. Popczyk, A. Winnicka-Popczyk, Przedsiębiorczość rodzinna w Polsce w świetle badań

własnych. Podstawowe problemy rozwoju polskich firm rodzinnych, w: Determinanty rozwoju przedsiębiorstw rodzinnych w Polsce, red. Ł. Sułkowski, TNOiK, Toruń 2005, s. 60, 63, 69–70.

18 Ł. Sułkowski, B. Haus, K. Safin, Raport z badań przedsiębiorstw rodzinnych w Polsce, w: Determinanty rozwoju przedsiębiorstw rodzinnych w Polsce, red. Ł. Sułkowski, TNOiK, Toruń 2005, s. 22, 24, 26.

19 M. Andrzejewski, Ryzyko w zarządzaniu firmą rodzinną, w: Firmy rodzinne – determinanty

funkcjonowania i rozwoju, red. Ł. Sułkowski, Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości

i Zarządzania w Łodzi, Łódź 2011, s. 26–27.

zaliczanych do MSP za lata 2009–2010. Autor, badając problem, stwierdził, że biznesy rodzinne bardziej konserwatywnie od nierodzinnych zarządzają swoim kapitałem obrotowym netto21.

Zaangażowanie rodziny w prowadzenie bieżących spraw przedsiębiorstwa może prowadzić do obniżenia efektywności podmiotu z uwagi na fakt, iż człon-kowie rodziny będą musieli jednocześnie spełniać cele biznesowe i pozabizneso-we22, co może prowadzić do wykazywania niższej rentowności. Zgodnie z tym, że firmy rodzinne charakteryzują się niewielką skłonnością do ryzyka, wykazują niższe niż optymalne poziomy zadłużenia. Skutkuje to obniżeniem stopy zwrotu z kapitału własnego (ROE), co wynika z przenoszenia aktywów i kosztów między firmą a osobą prywatną czy stawianiem ponad rentowność kapitału własnego długoterminowej stabilizacji firmy23.

Badania w zakresie rentowności prowadzone były również przez Stefań-skiego. Celem była ocena rentowności wybranych przedsiębiorstw rodzinnych województwa wielkopolskiego na podstawie wyników finansowych za rok 2010. Autor badał rentowność sprzedaży, kapitałów własnych, a także zależność między czasem trwania przedsiębiorstwa a jego rentownością. Zakładał, że zarówno ren-towność sprzedaży, jak i kapitałów własnych firm rodzinnych jest niższa niż firm nierodzinnych oraz że rentowność firm rodzinnych jest wprost proporcjonalna do czasu ich trwania. Na podstawie przeprowadzonych badań, na trzy postawione hipotezy zweryfikowano pozytywnie dwie: tę, która zakładała, że rentowność kapitałów własnych firm rodzinnych jest niższa od rentowności firm nierodzin-nych oraz tę zakładającą, że rentowność firm rodzinnierodzin-nych rośnie wraz z czasem ich trwania. Jeśli chodzi o hipotezę twierdzącą, że rentowność sprzedaży firm rodzinnych jest niższa od rentowności sprzedaży firm nierodzinnych, na tej próbie badawczej nie została zweryfikowana pozytywnie24.

Na podstawie przytoczonych wyżej wyników badań na potrzeby niniejszego artykułu postawiono następujące hipotezy:

– firmy rodzinne wykazują niższy poziom zadłużenia niż firmy nierodzinne, – firmy rodzinne bardziej konserwatywnie zarządzają kapitałem obrotowym netto od firm nierodzinnych,

– rentowność sprzedaży firm rodzinnych jest niższa od rentowności firm nierodzinnych,

21 A. Stefański, Strategie zarządzania kapitałem obrotowym netto w firmach rodzinnych, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego” 2014, nr 799, „Ekonomiczne Problemy Usług” nr 111, s. 187–195

22 W.S. Schulze, M.K. Lubatkin, R.N. Dino, A.K. Buchholz, Agency relationships in family

business. Theory and evidence, „Organizational Science” 2001, nr 2, za: M. Stradomski, op. cit.,

s. 50.

23 M. Stradomski, op. cit., s. 55, 56.

24 A. Stefański, Rentowność firm rodzinnych w województwie wielkopolskim, „Acta Univer-sitatis Lodziensis. Folia Oeconomica” 2014, nr 2, s. 233–242.

– rentowność kapitałów własnych firm rodzinnych jest niższa od rentowności firm nierodzinnych.