Pojęcie oraz istota kapitału intelektualnego

Zasoby niematerialne, które składają się na kapitał intelektualny, to złożona kombinacja takich elementów jak wiedza pracowników, która może przynieść korzyści organizacji, narzędzia umożliwiające transfer tej wiedzy, jak i jej wy-korzystanie oraz niematerialne efekty działań pracowników w postaci patentów, modeli, teorii itp. Jest to także postrzeganie przedsiębiorstwa przez interesariuszy zewnętrznych, jednak nie tyle przez pryzmat finansowy, co wartości niemate-rialnych takich jak wizja, misja, filozofia, różnego rodzaju koncesje, licencje, stosunek organizacji do otoczenia, sposób obsługi klientów, marki, innowacyjność itp. W przeciwieństwie do zasobów materialnych składniki kapitału intelektual-nego dużo trudniej skopiować czy powielić. Przeniesienie ich charakterystycznej kombinacji z danej jednostki gospodarczej na inną wydaje się wręcz niemożliwe. Choć zasoby niematerialne występują w każdym przedsiębiorstwie, to jednak często jeszcze brakuje świadomego zarządzania nimi, skupia się bardziej na sferze materialnej działalności. Jednak te dwie płaszczyzny są silnie od siebie zależne, szczególnie obecnie. Problematyka różnicy między wartością rynkową a wartością księgową przedsiębiorstwa występowała już w latach 80., jednakże wtedy w większości przypadków nie była aż tak istotna. Największe znaczenie zasobów niematerialnych można było dostrzec w przedsiębiorstwach opartych na wiedzy, gdzie często jednostki gospodarcze nie posiadały dużego majątku, a jed-nak ich wartość zwykle była stosunkowo duża. Już wtedy zaczęto zastanawiać

się nad przyczyną tego zjawiska. Jednak mimo że upłynęło kilka dekad, do dziś nie powstała jedna, ogólnie przyjęta i uznana definicja, co wskazuje na trudność w opisaniu, sklasyfikowaniu i ujęciu składników, jakimi są zasoby niematerialne.

Jednym z prekursorów badań nad zasobami niematerialnymi w ujęciu kapi-tału intelektualnego był Hiroyuki Itami. Zdefiniował on tę koncepcję pod nazwą niewidzialne zasoby, jako „zasoby oparte na informacji (technologia, zaufanie klientów, kultura organizacyjna, wizerunek marki, umiejętności menedżerskie). W 1987 r. zasoby te uznał za najważniejszy czynnik sukcesu przedsiębiorstwa, jeżeli będą wykorzystywane jednocześnie w kilku obszarach”6. Skupił się głównie na efektach intelektualnej pracy ludzi oraz stosunku interesariuszy zewnętrznych do organizacji. Podobne ujęcie przedstawia Thomas Stewart, również akcentując znaczenie tych zasobów jako niezwykle istotne dla współczesnego świata i defi-niuje jako wiedzę zawartą w patentach, procesach, umiejętnościach, technologiach, informacjach o kontrahentach, doświadczeniu itp. Przypisuje duże znaczenie utrzymywaniu, zarządzaniu, a także zwiększaniu tych zasobów niematerialnych7. Definicję skupiającą się na aspekcie rachunkowym, jak i zarządczym przytoczył w swojej książce Kazimierz Perechuda, określając kapitał intelektualny jako „różnica pomiędzy wartością rynkową firmy, a kosztem wymiany jej aktywów; oznacza zespolenie niematerialnych aktywów, które umożliwiają firmie funkcjono-wanie i prosperofunkcjono-wanie, ponieważ zostały sformalizowane i zmuszone do działania i są stale sprawdzane w celu stworzenia oferty o wyższej wartości dla klientów”8. Innymi słowy „jest on sumą aktywów przedsiębiorstwa, nieuwzględnianych w jego sprawozdaniu finansowym, obejmującą zarówno wiedzę (praktyczne doświadczenie) pracowników, jak i to co zostaje po ich odejściu”9; „składa się z aktywów powstałych na skutek czynności intelektualnych, rozciągających się od nabywania nowej wiedzy (uczenie się) przez inwencje do tworzenia cennych relacji z innymi”10.

Równolegle z poszukiwaniem definicji tej koncepcji starano się również wy-odrębnić i usystematyzować jej części składowe. Jedną z częściej przytaczanych w literaturze przedmiotu klasyfikacji, ze względu na swoją komplementarność i przejrzystość, jest efekt prac zespołu Leifa Edvinssona, który zajął się badaniem 6 M. Mroziewski, Kapitał intelektualny współczesnego przedsiębiorstwa, koncepcje, metody

wartościowania i warunki jego rozwoju, Difin, Warszawa 2008, s. 26.

7 M. Dobija, Kapitał ludzki i intelektualny w aspekcie teorii rachunkowości, „Przegląd Organizacji” 2002, nr 1, s. 11.

8 P. Hegedahl, Kapitał intelektualny – kluczowy majątek współczesnej organizacji, materiały TMI International, cyt. za: K. Perechuda, Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie, WN PWN, Warszawa 2005, s. 130.

9 G. Ross, J. Ross, Measuring your Company’s Intellectual Performance, „Long Range Planning”, June 1997, s. 28, cyt. za: K. Perechuda, op. cit., s. 130.

10 K.M. Wiig, Integrating Intellectual Capital with Knowledge Management, „Long Range Planning”, June 1997, s. 18, cyt. za: K. Perechuda, op. cit., s. 130.

tej tematyki w latach 90. na zlecenie szwedzkiej spółki ubezpieczeniowej Skandia. W 1995 r. po kilku latach ukierunkowanych badań i pionierskich prac, mających na celu wycenę oraz stworzenie modelu zarządzania kapitałem intelektualnym, wydano pierwszy na świecie publiczny raport dotyczący tej koncepcji. W swojej książce wraz z Michaelem S. Malone’em zaproponowali ujęcie składników tej koncepcji w sposób przedstawiony na rysunku 1.

Według tej klasyfikacji wartość rynkowa pochodzi z kapitału finansowego, który obecnie ujęty jest w sprawozdaniu finansowym oraz z kapitału intelektu-alnego, który można podzielić na kapitał ludzki odnoszący się do pracowników i na kapitał strukturalny. Kapitał strukturalny natomiast dzieli się na kapitał w postaci klientów i kapitał organizacyjny, w skład którego wchodzą narzędzia wspomagające intelektualną pracę kapitału ludzkiego oraz przekazywanie wiedzy, a także niematerialne efekty jej wykorzystania w organizacji. Bardzo zbliżone ujęcie na przestrzeni lat przedstawiło wielu autorów (zob. tab. 1).

Mimo różnego nazewnictwa ujęcie logiczne składowych kapitału intelektu-alnego przez różnych autorów wydaje się wskazywać na pewną prawidłowość.

Rysunek 1. Struktura kapitału intelektualnego

Ź r ó d ł o: L. Edvinsson, M.S. Malone, Kapitał intelektualny. Poznaj prawdziwą wartość swego przedsiębiorstwa odnajdując jego ukryte korzenie, WN PWN, Warszawa 2001, s. 45.

Wartość rynkowa

Kapitał intelektualny

Kapitał strukturalny Kapitał ludzki

Kapitał organizacyjny

Kapitał procesowy

Aktywa nieprzeliczalne Kapitał w postaci klientów

Kapitał innowacyjny

Wartość intelektualna Kapitał finansowy

Również Komisja Europejska w 2001 r. sformułowała definicję kapitału intelek-tualnego bazującą na podobnym podziale. Jako składowe koncepcji wymieniła kapitał ludzki, kapitał strukturalny oraz kapitał relacyjny (zorientowany na in-teresariuszy zewnętrznych). Według autora niniejszego artykułu kompleksowy podział zasobów niematerialnych, bazujący na powyższych definicjach, przedsta-wiła w swojej pracy Agnieszka Sokołowska, ujmując kapitał intelektualny jako:

1) kapitał ludzki, 2) kapitał strukturalny: a) kapitał wewnętrzny: – procesowy, – innowacyjny, b) kapitał zewnętrzny11.

Kapitał ludzki jest przez wielu autorów uważany za najistotniejszą część kapi-tału intelektualnego. Na przestrzeni ostatnich lat powstało wiele prac badających wartość tego składnika. Obecnie w czasach, gdy cechy produktów nie mają tak wielkiego znaczenia, dużo większą wagę przypisuje się cechom członków organiza-cji, ich zdolności do uczenia się czy motywacji. Złożoność rynku, jego zmienność, szybki przepływ informacji oraz nieprzewidywalność istoty ludzkiej (występującej w gospodarce zarówno jako klient, odbiorca, jak i pracownik, właściciel, członek zarządu przedsiębiorstwa itp.), sprawiają, że w obecnych realiach tylko człowiek może skutecznie zarządzać organizacją. Decyzje, z którymi przychodzi zmagać się menedżerom, wymagają niejednokrotnie odpowiedniego spojrzenia na dany problem, uwzględniania przy tym odpowiednich czynników. Burzliwe otoczenie

11 A. Sokołowska, op. cit., s. 16.

Tabela 1. Klasyfikacja kapitału intelektualnego według różnych autorów

Annie Brooking Nick Bontis Erick-Karl Sveiby Thomas Stewart

• aktywa ludzkie • aktywa rynkowe • aktywa organiza-cyjne • własność • intelektualna • kapitał ludzki • kapitał strukturalny • kapitał relacyjny • kompetencje pra-cowników • wewnętrzna struk-tura organizacji • zewnętrzna struktura organizacji • kapitał ludzki • kapitał strukturalny • wewnętrzny kapitał strukturalny • zewnętrzny kapitał klientów

Gerard Petrash _{Michael S. Malone}^{Leif Edvinsson} Patrick H. Sullivan Mariusz Bartnicki

• kapitał ludzki • kapitał organiza-cyjny

• kapitał klientów

• kapitał ludzki

• kapitał strukturalny ^{• kapitał ludzki}• aktywa intelektualne • własności intelek-tualne • kapitał ludzki • kapitał społeczny • kapitał organizacyj-ny

Ź r ó d ł o: W.R. Bukowitz, R.L. Williams, The Knowledge Management Fieldbook, Londyn 2000, s. 37, cyt. za: A. Ujwary-Gil, Kapitał intelektualny a wartość rynkowa przedsiębiorstwa, C.H. Beck, Warszawa 2009, s. 36.

wymusza dużą elastyczność i bardzo często z pozoru zbliżone do siebie dylematy na przestrzeni czasu wymagają wkalkulowania zupełnie innych aspektów, aby skutecznie można było je rozwiązać. Dane niejednokrotnie wymagają zbadania pod względem jakości określonego czynnika, a nie tylko jego ilości, co w wielu przypadkach jest o wiele bardziej złożone. Obecnie zauważyć można, że wiele przedsiębiorstw przypisuje kompetencjom swoich pracowników bardzo dużą wartość. Choć zazwyczaj nie wiąże się to ze świadomym wykorzystaniem kon-cepcji kapitału intelektualnego, to dynamiczny rozwój tzw. branży szkoleniowej, inwestowanie pracodawców w różnego rodzaju szkolenia oraz upowszechnianie się różnego rodzaju nowoczesnych koncepcji rozwoju takich jak coaching czy

men-toring wskazuje na wzrost znaczenia kapitału ludzkiego w dzisiejszej gospodarce.

Kapitał ludzki definiowany jest jako to wszystko, co każdy członek organizacji wnosi do niej w momencie zatrudnienia i jest dla niej wartościowe. Oznacza to, że np. samo występowanie jakiejkolwiek wiedzy w organizacji nie stanowi dla niej jeszcze kapitału, dopiero po określeniu jej przydatności dla przedsiębiorstwa można uznać ją za wartość. Kapitał ludzki zdefiniować można jako kombina-cję następujących cech, wnoszonych przez każdego pracownika, stanowiących wartość dla organizacji:

– cechy wnoszone do organizacji: inteligencja, zaangażowanie, energia, po-zytywne nastawienie do życia, rzetelność, uczciwość, wiarygodność;

– zdolności do uczenia się: chłonność umysłu, wyobraźnia, zdolności anali-tycznego myślenia, kreatywność;

– motywacja do dzielenia się informacją i wiedzą: umiejętność pracy w ze-spole, dążenie do realizacji celów12.

Powyższe ujęcie Sokołowskiej dobrze ujmuje i systematyzuje dorobek teoretyków szukających na przestrzeni ostatnich dekad składników kapitału ludzkiego w kontekście kapitału intelektualnego. Podkreślenia wymaga fakt, że kapitał ludzki nie jest uznawany za własność przedsiębiorstwa, tylko każdego z jej członków z osobna.

Elementem kapitału intelektualnego, który wspomaga funkcjonowanie kapi-tału ludzkiego i jednocześnie zawiera w sobie efekty twórczej pracy członków organizacji, jest kapitał strukturalny wewnętrzny. Kategoria ta odnosi się do zasobów zamkniętych w obrębie organizacji z wyłączeniem kapitału ludzkiego. Można go podzielić na kapitał procesowy i innowacyjny. Do pierwszej grupy zalicza się takie składniki jak:

– metody i procesy stworzone bądź wykorzystywane na potrzeby sprawnego funkcjonowania przedsiębiorstwa;

– struktura organizacyjna (np. metody zarządzania, zasady premiowania, struktura finansowa);

– rozwiązania IT (np. systemy komputerowe, systemy komunikacyjne)13. Są to zatem elementy, które mają za zadnie ułatwić kooperację kapitału ludzkiego, a także usprawnić jego funkcjonowanie oraz przekazywanie wiedzy w organizacji. Umożliwiają scalenie i efektywne wykorzystanie potencjału członków organizacji, których intelektualna praca, wspomagana kapitałem pro-cesowym, ma dać efekty w postaci kapitału innowacyjnego. Zalicza się do niego takie elementy jak:

– wartości przedsiębiorstwa: kultura organizacyjna, filozofia firmy; – historia przedsiębiorstwa;

– bazy danych: informacje o rynku, konkurencji, klientach, utrwalona wiedza; – własności intelektualne: znaki handlowe, patenty, prawa autorskie, tech-nologie;

– koncepcje, modele14.

W przeciwieństwie do kapitału ludzkiego za właściciela kapitału struktu-ralnego wewnętrznego można uznać przedsiębiorstwo. Niektóre ze składników kapitału innowacyjnego mogą być również obecnie, na określonych zasadach, przedmiotem obrotu na rynku, gdyż są prawnie uregulowane. Według Edvinssona ze względu na to kryterium bazy danych, własności intelektualne, koncepcje, modele można zaliczyć do części kapitału innowacyjnego określonej mianem własności intelektualnej. Pozostałe elementy natomiast do części nazwanej ak-tywami niematerialnymi15.

Za ostatni składnik kapitału intelektualnego uznaje się kapitał strukturalny zewnętrzny. Odnosi się on do ogólnie pojętych relacji z otoczeniem, ich jakości, do tego, w jaki sposób przedsiębiorstwo jest postrzegane przez interesariuszy ze-wnętrznych oraz elementów, które mają na to wpływ. Do kapitału strukturalnego zewnętrznego zalicza się m.in. takie składniki jak:

– marka, jakość produktu, strategie marketingowe, reputacja i wizerunek przedsiębiorstwa;

– jakość obsługi, na którą składają się również formalne i nieformalne po-wiązania z interesariuszami, ich lojalność wobec organizacji, która często tworzy się na poziomie bezpośrednich relacji z poszczególnymi członkami organizacji;

– umowy, kontrakty; koncesje, licencje, pozwolenia16.

Powyżej przedstawiono definicje oraz ogólny zarys składników kapitału intelektualnego. Wielu badaczy podjęło się również próby stworzenia modelu zarządzania kapitałem intelektualnym. Choć różnią się one od siebie, w zależności od autora, to procesy, jakie leżą u ich podstaw, można ująć jako identyfikacje, pomiar, pełne wykorzystanie oraz rozwój składników niematerialnych. Modele

13 M. Mroziewski, op. cit., s. 32–33.

14 Ibidem.

15 L. Edvinsson, M.S. Malone, op. cit., s. 45.

te mają umożliwić ocenę i porównanie przedsiębiorstw pod względem ich kapi-tału intelektualnego oraz stworzyć narzędzia, które pozwolą sprawnie zarządzać jednostką. W czasach gdy zasoby niematerialne mają coraz większe znaczenie, niezwykle istotna wydaje się możliwość ich pomiaru, gdyż aby sprawnie za-rządzać czymkolwiek, niezbędne są narzędzia pomiarowe, które potwierdzą słuszność podjętych decyzji. Jednakże obiektywna ocena większości zasobów niematerialnych jest bardzo trudna. Wręcz niemożliwe wydaje się określić w sposób obiektywny i kwantyfikowalny choćby takich składników jak wiedza pracowników czy wpływ filozofii firmy na jej wartość. Dodatkowym utrudnieniem jest dynamiczne otoczenie, które bardzo szybko może zdezaktualizować wartość zasobów niematerialnych. Większość koncepcji, które powstały na przestrzeni lat, bazuje na różnego rodzaju wskaźnikach związanych z poszczególnymi skład-nikami kapitału intelektualnego. Obecnie jednym z najbardziej kompleksowych modeli tego typu jest Nvigator stworzony przez zespół Edvinssona. W tabeli 2 przedstawione zostały niektóre ze wskaźników zaproponowane w tej koncepcji. Choć zaprezentowano koncepcję tylko jednego autora, to jednak dobrze obra-zuje ona kierunek, w jakim rozwijane były modele innych badaczy. Niektóre ze wskaźników występowały często również w innych modelach, lecz zazwyczaj różniły się one agregacją i powiązaniem między sobą. Główną ich ideą jest nie tyle pomiar składników kapitału intelektualnego, co kwantyfikowalnych efektów ich działania w poszczególnych obszarach.