Finansowe uwarunkowania działalności B+R

Jak już przedstawiono w poprzednim podrozdziale działalność B+R uwarunkowana jest szeregiem czynników o charakterze zarówno wewnętrznym jak i zewnętrznym. Jeden z nich, dysponowanie środkami finansowym umożliwiającymi pokrycie kosztów projektów innowacyjnych, odgrywa szczególną rolę. W celu realizacji projektów innowacyjnych stosowane są różne formy finansowania. Niektóre z metod finansowania projektów innowacyjnych w zależności od przyjętego kryterium przedstawiono w tabeli 1.6.

Tabela 1.6 Metody finansowania projektów innowacyjnych według różnych kryteriów

Kryterium Podział Przykłady metod finansowania

własność ^{publiczne dofinansowanie}

prywatne kredyty, pożyczki, venture capital zaangażowanie ^{bezpośrednie kredyt, poręczenie, kapitał własny}

pośrednie inkubatory przedsiębiorczości, parki technologiczne

źródło finansowania

kapitał własny udziały właścicieli, reinwestowane zyski, venture capital

kapitał obcy ^{kredyt, pożyczka, bony komercyjne, obligacje, leasing, faktoring,} forfaiting, franchising

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: R. Gurbiel, Finansowanie transferu technologii w procesie transformacji, Materiały z konferencji naukowej: Międzynarodowa współpraca produkcyjna i transfer technologii a procesy transformacji gospodarczej, Warszawa 17 grudnia 1997, s. 2.

Źródłem finansowania projektów innowacyjnych, zgodnie z podziałem bilansowym, mogą być środki własne lub środki obce przedsiębiorstwa. Ponadto w literaturze przedmiotu wyróżnia się finansowanie wewnętrzne i zewnętrzne. Zależności występujące między wyróżnionymi źródłami finansowania przedstawiono obrazuje tabela 1.7.

Tabela 1.7 Źródła finansowania projektów innowacyjnych

Finansowanie wewnętrzne Finansowanie zewnętrzne Kapitały własne Kapitały obce zwolnienie kapitału zysk zatrzymany wnoszone kapitały zobowiązania długoterminowe zobowiązania krótkoterminowe Źródło: Opracowanie własne na podstawie: B. Piasecki, Ekonomika i zarządzanie małą firmą, PWN, Warszawa 1998, s. 437.

Finansowanie wewnętrzne powstaje w ramach podmiotu gospodarczego i stanowi wartość wypracowaną przez przedsiębiorstwo. Kapitał będący do dyspozycji spółki przyrasta bez dopływu środków z zewnątrz¹⁷⁵. Proces ten nazywany jest samofinansowaniem i oznacza finansowanie działalności zatrzymanym zyskiem. O skali kapitalizacji zysków decyduje rentowność spółki, a dokładniej stopa zwrotu, oraz polityka właścicieli wobec redystrybucji

175

66

zysku. Innym sposobem finansowania wewnętrznego jest zwolnienie kapitału, które odbywa się poprzez zmiany w strukturze majątku.

Biorąc pod uwagę zewnętrzne źródła finansowania można wyróżnić: finansowanie własne zewnętrzne i finansowanie dłużne. Ogólnie ujmując finansowanie zewnętrzne polega na pozyskaniu środków z otoczenia przedsiębiorstwa. Finansowanie własne zewnętrzne wiąże się z wniesieniem środków przez udziałowców lub akcjonariuszy na kapitały własne. W ramach tej formy finansowania można wyróżnić, m. in. nowe wkłady właścicieli lub udziały wspólników, dodatkowe emisje akcji lub przyjęcie nowych wspólników, venture capital. Z kolei finansowanie dłużne polega na korzystaniu z obcych źródeł finansowania majątku i najczęściej przybiera formę: pożyczek i kredytów¹⁷⁶, środków pomocy publicznej (dotacji z budżetu państwa, środków z funduszy unijnych), emisji przez spółkę obligacji i innych papierów dłużnych, leasingu, faktoringu, forfaitingu, franchisingu.

Poza samofinansowaniem, finansowaniem własnym zewnętrznym i finansowaniem dłużnym wyróżnia się jeszcze finansowanie hybrydowe, polegające na kombinacji instrumentów tradycyjnych i derywatów. Ta forma finansowania pojawia się w sytuacji, gdy instrument finansowy (pierwotny), należący na przykład do finansowania dłużnego, daje nabywcy prawo do zakupu innego instrumentu finansowego, specyficznego dla finansowania własnego¹⁷⁷. Charakterystycznym przykładem finansowania hybrydowego są obligacje z wystawionymi warrantami na akcje.

Statystyka krajowa i światowa dostarcza dowodów na to, że relacje między poszczególnymi źródłami finansowania zmieniają się w czasie. Ponadto źródła finansowania projektów innowacyjnych zależą od wielkości firmy, formy własności oraz sytuacji w otoczeniu zewnętrznym firmy¹⁷⁸.

Badając charakterystykę różnych źródeł finansowania oraz analizując praktykę gospodarczą, można też przyporządkować źródła finansowania do poszczególnych faz

176

Pożyczki i kredyty na działania o charakterze innowacyjnym udzielane są przez instytucje bankowe i inne podmioty niepubliczne oraz podmioty publiczne, takie jak Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, czy też Fundusz Kredytu Technologicznego.

177

Por. W. Tarczyński, M. Zwolankowski, Inżynieria finansowa, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1999, s. 101.

178

Szerzej na ten temat w: P. Głodek, M. Pietraszewski, M. Martin, Finansowanie projektów innowacyjnych, w: Zewnętrzne determinanty rozwoju innowacyjnych firm, red. K. B. Matusiak, E. Stawasz, A. Jewtuchowicz, Katedra Ekonomii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2001, s. 208-232.

67

rozwoju projektu innowacyjnego. Możliwości zastosowania poszczególnych źródeł w trakcie trwania projektu innowacyjnego przedstawia rysunek 1.14.

Rysunek 1.14 Fazy rozwoju projektu innowacyjnego, a główne źródła finansowania

Faza zasiewu Faza startu Wczesny wzrost Trwały wzrost

Źródło: P. Głodek, M. Gołębiowski, Finansowanie innowacji w małych i średnich przedsiębiorstwach, t. II, Uniwersytet w Białymstoku, Warszawa 2006, s. 11.

Na najwcześniejszym etapie rozwoju projektu (faza zasiewu), czyli wtedy gdy dystans między zamierzeniem innowacyjnym a pojawieniem się na rynku jest znaczący, a ryzyko związane z przedsięwzięciem bardzo duże, wchodzą w grę środki własne przedsiębiorstwa i oszczędności właściciela. Są to jednak źródła ograniczone i z reguły nie stanowią wystarczającego zabezpieczenia finansowego dla realizacji projektu. Przy wyższym poziomie zaawansowania projektu (faza startu) przedsiębiorstwo może starać się o uzyskanie

finansowania zewnętrznego, na przykład poprzez anioły biznesu (inwestorów

indywidualnych) i fundusze seed (fundusze kapitału zalążkowego), a nieco później fundusze venture capital. Wdrożony projekt innowacyjny bazujący na nowych rozwiązaniach technicznych może być finansowo wspomagany przez przedsiębiorstwa przemysłowe, które wchodzą jako inwestor strategiczny lub jako korporacyjny inwestor venture capital. Z pomocy sektora bankowego można skorzystać dopiero przy projektach zaawansowanych (wczesny wzrost), gdyż banki mocno asekurują się przed ryzykiem oraz wymagają wysokich zabezpieczeń lub gwarancji kredytów inwestycyjnych, szczególnie od przedsiębiorstw małych i średnich. Z kolei instrumenty rynku kapitałowego osiągalne są jedynie dla wdrożonych i mocno zaawansowanych projektów innowacyjnych, realizowanych przez duże lub co

Publiczne rynki kapitałowe

Banki

Przedsiębiorstwa przemysłowe

Fundusze seed Fundusze venture capital

Anioły biznesu

Rodzina i przyjaciele

Środki własne właściciela i firmy

68

najmniej średnie przedsiębiorstwa. Warto jeszcze zaznaczyć, że ważnym instrumentem wspierania działalności innowacyjnej małych i średnich przedsiębiorstw są różnego rodzaju inicjatywy publiczne (środki publiczne i para publiczne), jednak ze względu na zróżnicowanie tej formy wsparcia oraz ciągle wprowadzane zmiany, trudno je przypisać do konkretnej fazy projektu innowacyjnego¹⁷⁹.

Powodzenie projektu innowacyjnego zależy w znacznym stopniu od umiejętności pozyskania środków finansowych (jak wcześniej zaznaczono) oraz sprawnego nimi gospodarowanie poprzez:

• zwiększenie wpływów z działalności gospodarczej jednostki oraz części przeznaczonej na działalność B+R i innowacje,

• dokładniejszą kalkulację kosztów prac i tworzenie bazy kosztowej,

• określenie kosztów godzinowych typowych stanowisk na potrzeby kalkulacji oraz umów kooperacyjnych,

• rozpoznanie źródeł, możliwości oraz kosztów uzyskania kredytów,

• rozpoznanie możliwości dofinansowania prac z budżetu państwa i funduszy Unii Europejskiej,

• korzystanie z ulg podatkowych i innych form wsparcia działalności B+R i

innowacyjnej¹⁸⁰.

Jak pokazują badania wśród przedsiębiorstw polskich, jeszcze kilka lat temu bariera finansowa stała wysoko w hierarchii ważności barier wprowadzania innowacji¹⁸¹. Jednak w ostatnich latach, na skutek wystąpienia kilku pozytywnych zjawisk, takich jak wysoki wzrost gospodarczy, fala dużych inwestycji zagranicznych oraz czynny udział Polski w projektach współfinansowanych ze środków UE, przedsiębiorstwa oraz naukowcy dysponują znacznie większymi możliwościami finansowania innowacji. Mimo, iż w Polsce nadal 60% badań realizowanych jest w oparciu o środki budżetowe, to udział wydatków państwa w finansowaniu działalności B+R sukcesywnie obniża się, natomiast udział przedsiębiorstw powoli się zwiększa, w szczególności udział podmiotów zagranicznych (tabela 1.8).

179

Obecnie w ramach pomocy publicznej na działalność B+R i innowacyjną w Polsce można wyróżnić następujące formy wsparcia: dotacje krajowe i międzynarodowe, instrumenty podatkowe (ulga podatkowa) oraz inne rozwiązania, np. poręczenia i gwarancje dla kredytów i pożyczek.

180 Por. W. Janasz, K. Kozioł, op. cit., s. 49. 181

69

Tabela 1.8 Struktura nakładów na działalność B+R według źródeł finansowania w Polsce

Źródło finansowania 2000 2002 2003 2004 2005 2007 2009 2010 Budżet państwa 63,4 61,9 62,7 61,7 57,7 58,5 56,1 56,2 Przedsiębiorstwa 24,5 23,0 23,5 22,6 26,0 24,5 27,1 24,4 PAN i JBR 7,7 6,3 5,9 7,5 7,0 6,4 4,3 4,7 Z zagranicy 1,8 4,8 4,6 5,2 5,7 4,7 5,5 11,8 Pozostałe 2,6 4,0 3,3 3,0 3,6 5,9 7,0 2,9

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, GUS, baza danych EMIS, Internet: www.securities.com, z dnia 15-07-2012.

W związku z rosnącą dostępnością zewnętrznych środków finansowania prawie połowa jednostek prowadzących prace B+R jest zainteresowana ubieganiem się o środki pomocowe na wsparcie prowadzonych lub planowanych prac B+R oraz zamierza zwiększyć nakłady na badania i rozwój. W tym celu jednostki prowadzą już przygotowania głównie w formie rozmów z doradcami zewnętrznymi i przedstawicielami administracji, a także w mniejszym stopniu poprzez zatrudnienie nowych pracowników, zmianę struktury wewnętrznej pod kątem potrzeb związanych z rozliczaniem kosztów B+R czy też wyodrębnienie własnego działu B+R¹⁸².

182

70