Forma fakultatywna

Dane statystyczne pokazują201, że odroczenie wykonania kary pozbawienia wolności w formie fakultatywnej jest orzekane przez sądy przeszło dziesięciokrotnie częściej niż ma to miejsce w przy-padku postaci obligatoryjnej. Różnica, jaka wynika z analogicznego porównania dotyczącego przerwy, jest już dużo mniejsza, jako że przerw fakultatywnych – uśredniając wynik – jest tylko nieco ponad trzykrotnie więcej202. Charakterystycznym zjawiskiem jest względ-nie stabilny poziom utrzymywania się na przestrzeni lat zakreślo-nej prawidłowości statystyczzakreślo-nej.

Pamiętając, że przegląd omawianych postępowań incyden-talnych prowadzony jest przede wszystkim w związku z możliwo-ścią orzekania środka związanego z poddaniem sprawcy próbie na podstawie art. 152 k.k.w. i 155 k.k.w., z dużym prawdopodobień-stwem203 można założyć, że w większości takich spraw odroczenie albo przerwa orzekane były fakultatywnie. Jest to zresztą tenden-cja, która wpisuje się w uzasadnienie tezy dotyczącej funkcjonal-nej użyteczności postępowań incydentalnych w procesie orzekania o warunkowym zawieszeniu wykonania kary pozbawienia wolności czy o warunkowym zwolnieniu. Konieczność podjęcia trudu pro-gnozowania kryminologicznego przy orzekaniu środków związa-nych z poddaniem sprawcy próbie sprawia, że postawa skazanego, a w ślad za nią ocena postępów w readaptacji społecznej odgrywa

201 Patrz: punkty 1.2 i 1.3 niniejszego rozdziału.

202 Z badań przeprowadzonych na dwustuosobowej, reprezentatywnej grupie skazanych, wobec których w latach 2004–2005 została orzeczona przerwa, wy-nika, że z jej obligatoryjnej formy skorzystało jedynie sześć osób, tj. 3% – J. de Michelis, Orzekanie i wykonywanie przerwy w odbywaniu kary pozbawienia wol-ności…, s. 192. Tymczasem w skali kraju w roku 2004 wydano 914 takich orze-czeń , co przy ogólnej liczbie 4125 przerw oznacza wskaźnik procentowy oscylują-cy wokół 22,2%.W roku 2005 jest to odpowiednio 21,4%.

203 Wydział Statystyki Ministerstwa Sprawiedliwości nie dysponuje danymi, z których można wyprowadzić wiedzę statystyczną na temat formy odroczenia (przerwy) przy stosowaniu art. 152 k.k.w. (155 k.k.w.).

tu istotną rolę. Zdecydowanie mniej racjonalne będą próby przy-pisywania podobnych walorów zachowaniu się człowieka chorego psychicznie lub dotkniętego ciężką chorobą somatyczną.

3.2.1. Odroczenie wykonania kary pozbawienia wolności

Przechodząc do kodeksowej regulacji czasu trwania odrocze-nia wykonaodrocze-nia kary pozbawieodrocze-nia wolności orzekanego fakultatyw-nie, odnośne w tym względzie kwestie zostały ujęte w art. 151 § 1 i § 3 k.k.w. Z przepisów wynika, że omawiane zagadnienie ogni-skuje się wokół problematyki związanej z udzieleniem odroczenia po raz pierwszy oraz z zasadami, którymi sąd jest związany przy wydawaniu kolejnych orzeczeń, wszak odroczenie – podobnie jak przerwa – mogą być udzielone kilkakrotnie. Biorąc pod uwagę, że zagadnienie dotyczące udzielania kolejnych postępowań dotyczy także formy obligatoryjnej, zostanie omówione w dalszej kolejności. Zgodnie z art. 151 § 1 k.k.w., po spełnieniu przesłanek mate-rialnych sąd może odroczyć wykonanie kary pozbawienia wolno-ści jednorazowo na okres do 6 miesięcy. Postanowienie jest wyko-nalne z chwilą jego wydania i jest to jeden z wyjątków od zasady prawomocności orzeczeń jako przesłanki ich wykonalności (art. 9 § 2 k.k.w.). Konsekwentnie więc okres odroczenia biegnie od dnia wydania postanowienia w tym przedmiocie (art. 151 § 2 k.k.w.). Z uwagi na treść art. 151 § 3 k.k.w., który stanowi, że kolejne od-roczenie w przypadku kobiety ciężarnej lub w okresie 3 lat po uro-dzeniu dziecka i sprawowania nad nim opieki może przekroczyć dopuszczalny roczny okres odroczenia, może pojawić się pytanie o dopuszczenie takiej możliwości w przypadku złożenia pierwsze-go wniosku. Przychylając się do stanowiska prezentowanepierwsze-go w pi-śmiennictwie, trzeba się zgodzić, że kodeks karny wykonawczy nie daje podstaw uzasadniających podobną praktykę204. Kategoryczna wymowa art. 151 § 3 k.k.w. przesądza, że w takiej sytuacji należy w uzasadnionych przypadkach w pierwszym rzędzie odroczyć wy-konanie kary na zasadach ogólnych, tj. do 6 miesięcy.

Jest rzeczą zrozumiałą, że ustawodawca w żaden sposób nie określa dolnego progu czasu, na jaki wykonanie kary można od-roczyć. Z uwagi na charakter przesłanek obligatoryjnych, związa-nych z poważnym stanem zdrowia skazanego, nie sposób dociec praktycznego znaczenia tego faktu. Jednak odroczenie w obliczu

204 K. Postulski, [w:] Z. Hołda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, s. 504.

np. osadzenia, którego „[…] skutki są zbyt ciężkie dla skazanego lub jego rodziny […]” zdecydowanie uzasadnia podjęcie i tej kwestii. Tym bardziej, że nie przekonuje pogląd, w myśl którego okres ten nie powinien być krótszy od jednego miesiąca205. Gdyby przedsta-wione stanowisko dotyczyło przerwy, zapewne za jego przyjęciem mógłby przemawiać zespół przepustek (nagrodowych – art. 138 § 1 pkt 7, 8 k.k.w.; systemowych, np. art. 91 pkt 7 k.k.w.) czy innych form krótkotrwałego pobytu poza terenem zakładu karne-go (art. 141a k.k.w. 165 § 2 k.k.w.)206. Natomiast w sytuacji, gdy skazany potrzebuje np. tygodnia czy dwóch do zakończenia prac polowych, zdania egzaminu dojrzałości lub dokończenia remontu domu przed zimą itd., nie ma innej drogi, jak odroczyć wykonanie kary na ten krótki okres. Podobne podejście wyraził Sąd Apel. we Wrocławiu, który dostrzegając systemowe aksjomaty skupio-ne wokół zasady osądzenia sprawy bez nieuzasadnioskupio-nej zwłoki (art. 45, ust. 1 Konstytucji) oraz powinności bezzwłocznego wyko-nania wyroku (art. 9 § 1 k.k.w.), aprobująco ocenił potrzebę odro-czenia wykonania kary, jeśli termin ukońodro-czenia klasy, semestru jest ni e o d l e g ł y, inaczej oceniając tym samym sytuację, w której skazany podejmuje dalszą naukę w trakcie toczącego się postępo-wania karnego, a termin zakończenia nauki przekracza okres, na jaki – stosownie do art. 151 § 3 k.k.w. – możliwe jest odroczenie wykonania kary207.

3.2.2. Przerwa wykonania kary pozbawienia wolności

Obok fakultatywnej formy odroczenia wykonania kary pozba-wienia wolności kodeks karny wykonawczy w art. 153 § 2 przewi-duje także przerwę, którą można orzec również w tejże formie, je-żeli przemawiają za tym względy zdrowotne, rodzinne lub osobiste. W tym reżimie sąd penitencjarny może udzielić przerwy kilkakrot-nie, jednak łączny jej okres nie może przekroczyć roku208. Oznacza to, że może być oczywiście krótszy.

205 S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, s. 602.

206 Szerzej na ten temat: G. Wiciński, Instytucjonalne formy kontaktów ze światem zewnętrznym osób odbywających karę pozbawienia wolności, s. 503–519.

207 Postanowienie Sądu Apel. we Wrocławiu z dnia 13 października 2004 r., sygn. II AKzw 837/04, OSA 2005, nr 4, poz. 32.

208 Patrz także: art. 568 k.p.k. obejmujący możliwość udzielenia przerwy w związku z toczącym się postępowaniem o ułaskawienie. Zarządzona wówczas przerwa trwa do czasu ukończenia tego postępowania.

Ważąc, że podobnie jak przy odroczeniu i w tym wypadku ustawodawca kwestii nie rozstrzyga, powraca pytanie o minimal-ny czas, na jaki przerwę należy orzekać. Przypomnijmy, że w tej sprawie została zarysowana rozbieżność poglądów na tle zasadno-ści postępowań incydentalnych w sprawie odroczenia, trwających krócej niż jeden miesiąc. Inaczej niż w przypadku odroczenia, ce-lowość przerywania kary pozbawienia wolności na tak krótki ter-min jest w istocie rzeczy mocno wątpliwa, tym bardziej, jeśli obok przedstawionego wcześniej katalogu przepustek, z których skazany może skorzystać, uwzględnić np. krótki okres pozostały do końca kary lub przewidywanego warunkowego zwolnienia. Jednak i tu nie można przecież wykluczyć, że udzielenie krótkiej przerwy będzie działaniem racjonalnym. Może się zdarzyć, co jest mniej prawdopo-dobne, że skazany wykorzystał już limit czasowych zwolnień z za-kładu karnego w formie nagrodowej. Istotniejszym jest, by nagroda realizowała przypisane jej właśnie cele, nie będąc substytutem dla innych instytucji zwłaszcza wówczas, gdy skazany nie zasługuje na to, by ją przyznać. Natomiast potrzeba przeprowadzenia kuracji leczniczej czy roztoczenia opieki na dziećmi w związku z przewi-dywanym pobytem współmałżonka w szpitalu uzasadniają udzie-lenie właśnie przerwy, choćby miała ona trwać tydzień albo dwa. Przeprowadzone w połowie minionej dekady badania ujawniły, że na ogólną liczbę 200 postanowień sądów penitencjarnych najkrót-sza przerwa była orzeczona na okres czterech tygodni (czyli mniej niż miesiąc) w celu przeprowadzenia w warunkach wolnościowych wysoce specjalistycznych badań lekarskich. Najczęściej jednak sąd udzielał przerwy na okres 6 i 3 miesięcy, co dotyczyło odpowiednio 32% i 31% skazanych209.

Prowadzone rozważania wskazują dość jednoznacznie, że nie-zależnie od formy i od tego, o którym z postępowań incydentalnych prowadzić wywody, choćby próba sugestii dopuszczalnych „sztyw-nych” terminów ponad to, co zapisano w kodeksie karnym wyko-nawczym w konfrontacji z indywidualnym przypadkiem, niesie ry-zyko osłabienia funkcji i celów, jakie ustawodawca zasadnie tym postępowaniom przypisuje.

209 J. de Michelis, Orzekanie i wykonywanie przerwy w odbywaniu kary po-zbawienia wolności…, s. 193. Badania autora (niepublikowane) z początku lat dziewięćdziesiątych, prowadzone na grupie także dwustu osób korzystających z przerwy, ujawniły dziewięć przypadków przerwy fakultatywnej udzielonej na dwa tygodnie. Podobnie jak obecnie, u progu lat dziewięćdziesiątych przerwa była naj-częściej orzekana na okres trzech i sześciu miesięcy i stanowiła odpowiednio 41% i 26% ogólnej liczby przerw wykonania kary pozbawienia wolności.

Ostatnią wymagającą sygnalizacji kwestią jest zagadnienie cza-su trwania przerwy w karze wykonywanej w systemie dozoru elek-tronicznego. Dość zauważyć, że ustawa o dozorze elektronicznym milczy na ten temat. Rodzi to prawny obowiązek odwołania się do regulacji kodeksowych. Przy uwzględnieniu konsekwencji wynika-jących ze specyfiki kary pozbawienia wolności wykonywanej w tym systemie, jak i samej przerwy, rozważania poprzedzające mają więc zastosowanie także i w tym przypadku.