Założone elementy katolickiego modelu wychowania dzieci
2.3. Formacja liturgiczna
Formacja liturgicznej jest częścią integralnego wychowania. Etymologia słowa liturgia wywodzi się z greckiego słowa leiturgia, na które składał się przymiotnik leitos – publiczny,
ludowy i rzeczownik ergon – oznaczający czyn, dzieło, działanie185. W starożytnej Grecji słowo
to oznaczało dzieła, powinności podejmowane dla dobra wspólnego, jak i czynności religijne. W Starym Testamencie słowo leiturgia wyrażało oddawanie kultu jedynemu Bogu przez kapłanów żydowskich. W księgach Nowego Testamentu pojęcie to odnoszono do czynności kultu sprawowanego przez Chrystusa (por. Hbr 8,2.6), do służby apostolskiej św. Pawła (por. Rz 15, 16), do uczynków miłości, jakie gminy Pawłowe spełniały wobec gminy w Jerozolimie
182 Mówi o tym Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce. Por. KEP. Podstawa
programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce s. 11.
183 Tego obawiał się M. Zając postulując o nowe propozycje ze strony parafii na etapie przygotowywania uczniów, by sakrament bierzmowania był prawdziwym sakramentem dojrzałości chrześcijańskiej. Por. M. Zając. Parafia
miejscem katechezy. W: Miejsca katechezy Rodzina Parafia Szkoła s. 83.
184 Zaangażowanie w ruchy i stowarzyszenia religijne, pomoc w wspólnotowym przeżywaniu Eucharystii. Tamże s. 84.
101
(por. Flp 2,29)186. Można zatem stwierdzić, że pojęcie liturgia określa zależność służebną
pomiędzy Bogiem Ojcem, Synem Bożym i ludźmi. Jest ona działaniem, czynem sprawowanym dla dobra wiernych i w ich imieniu. W chrześcijaństwie termin liturgia, oznaczający służbę Bożą, pojawił się w IV wieku na Wschodzie, zaś na Zachodzie przyjął się dopiero w czasach
humanizmu187. Od wieku XV do XVII na określenie czynności liturgicznych używano terminów
ritus et caeremoniae – obrzędy i ceremonie. Dopiero wiek XVIII przyniósł dominację greckiego
słowa leiturgia188. W tym też wieku Kuria Rzymska zaczęła posługiwać się tym terminem
w swoich dokumentach, choć próby ostatecznego jego zdefiniowania przypadają na przełom
XIX i XX wieku189. W dokumentach stolicy Apostolskiej termin liturgia został użyty po raz
pierwszy w 1752 roku przez papieża Benedykta XIV190. Znaczącym dokumentem poruszającym
problematykę liturgii, w kontekście niniejszej pracy, była encyklika z 1947 roku papieża Piusa
XII Mediator Dei191 i dokument Soboru Watykańskiego II Konstytucja o Liturgii Świętej
Sacrosanctum Concilium. Zawarte w tych dokumentach rozważania wpłynęły na refleksję dotycząca miejsca liturgii w wychowaniu chrześcijańskim. Jak podkreśla S. Dziekoński, „zarysował się wyraźny rozwój myśli od ukazania sakramentów i modlitwy jako celu formacji chrześcijańskiej do wychowania, umożliwiającego pełne uczestnictwo w liturgii i posiadającego
charakter mistagogiczny192.
Liturgia jest wyrazem wiary Kościoła, a zarazem podstawowym i powszechnie dostępnym jego znakiem. Należy ona do istotnych funkcji Kościoła oraz stanowi centrum jego
działalności. Liturgia jest epifanią Kościoła, urzeczywistnia go i buduje193. Sprawowanie liturgii
jest zadaniem całego kapłańskiego Ludu Bożego, inaczej ujmując cały Lud Boży razem z Chrystusem, jest jej podmiotem. Jak zaznacza Cz. Krakowiak, „w liturgii Chrystus wypełnia swój urząd kapłański nie tylko w Kościele, którego jest Głową, ale także razem z Kościołem,
jako swoim ciałem”194. To działanie Kościoła, jako podmiotu czynności liturgicznych, przejawia
się w konkretnych zgromadzeniach wiernych, prowadzonych przez kapłana. Taką wspólnotę
186 Por. S. Dziekoński. Formacja chrześcijańska dziecka w rodzinie w nauczaniu Kościoła s. 444.
187 Por. T. Sinka. Zarys liturgiki. Gościkowo – Paradyż 1988 s. 12. Na temat początków liturgii mszalnej w chrześcijaństwie Wschodu i Zachodu oraz zmiananch, jakie dokonywały się na przestrzeni wieków pisał J. Miazek. Por. M. Starowieyski. Eucharystia pierwszych chrześcijan. Kraków 1987 s. 31-51.
188 W chrześcijaństwie na oznaczenie służby Bożej posługiwano się wieloma terminami: officium divinum, officium
ecclesiasticum, misterium divinum, sacificium. Por. M. Pisarzak. Liturgia k. 1191. 189 Por. T. Sinka. Zarys liturgiki s. 13.
190 Papież dokonał tego w liście apostolskim Quam ardenti studio. Zob. więcej M. Pisarzak. Liturgia k. 1193.
191 Powodem wydania encykliki był rozwijający się w Kościele ruch odnowy liturgicznej. Dokument podważał definicje liturgii, koncentrujące się na zewnętrznej, ceremonialnej stronie liturgii oraz jej prawniczym ujęciu. Papież przedstawił teologiczne rozumienie liturgii jako obejmującej „całkowity kult publiczny Ciała Mistycznego Jezusa Chrystus, a więc Jego głowy i członków”. Por. Pius XII. Mediator Dei s. 36.
192 Por. S. Dziekoński. Formacja chrześcijańska dziecka w rodzinie w nauczaniu Kościoła s. 445.
193 Zob. Cz. Krakowiak. Wiara. Kościół. Liturgia. Lublin 2016 s. 99. Potwierdza to J. Hermans, który nazywa liturgię „aktem wiary Kościoła wyrażoną przez słowo i znak.” Por. J. Hermans. Celebrować Eucharystię z dziećmi. „Communio” 3:1985 nr 27 s. 121.
102
nazywaną zgromadzeniem liturgicznym, dokumenty soborowe określają prawdziwym Kościołem. Jest ona widzialną i konkretną formą wspólnoty całego Kościoła (por. KK 25). Ten wspólnotowy charakter wszystkich form sprawowania liturgii mocno podkreśla Konstytucja o Liturgii Świętej, wskazując na zaangażowanie w nich wszystkich uczestników, a przez to pokazanie, że liturgia jest dziełem całego zgromadzenia (por. KL 7, 10, 14, 21). Wagę liturgii docenił i podkreślił szczególnie Sobór Watykański II, nazywając ją „źródłem i szczytem” wiary człowieka (Tamże 10), gdzie szczyt należy rozumieć jako pełny, świadomy, czynny i owocny
udział w liturgii195. Model wychowania katolickiego dzieci zakłada, że w liturgii dokonuje się
formacja chrześcijańskiego ducha, postaw i modlitwy. Liturgia ma prowadzić do tego, aby „lud Boży przez nią dawał wyraz swej wiary w prawdy objawione, swej postawy moralnej i swej
jedności z Chrystusem obecnym w słowie i sakramentach”196. W to misterium Chrystusa
i Kościoła, które uobecnia się w liturgii, wierni muszą być wprowadzani, by nie rzec wtajemniczani. Pierwszą, podstawową i najważniejszą prawdą tego procesu, jest obecność Boga w liturgii. Stąd zadaniem Kościoła jest mistagogia, czyli wtajemniczanie w zbawczą obecność i działanie Chrystusa przez swojego Ducha w czynnościach liturgicznych. Jak zaznaczył W. Świerzawski, celem formacji liturgicznej w katoloickim modelu wychowania ma być „doprowadzenie uczniów Chrystusa do czynnego uczestnictwa w liturgii, którym jest
uczestnictwo wewnętrzne, czyli zgodne z prawdziwą treścią liturgicznego wydarzenia”197. Taka
formacja powinna odbywać się podczas każdego wydarzenia liturgicznego i stanowić oddziaływanie w relacjach osoby formującej i osoby formowanej. Istotą liturgii jest przyjmowanie słowa Bożego i współudział w ofierze Chrystusa. Dlatego formacja liturgiczna, która rozpoczyna się od umiłowania Chrystusa w liturgii, ma dokonywać się według niej. Miłość jest źródłem, bo tylko ten kto miłuje Chrystusa jest w stanie bezwarunkowo przyjąć Jego naukę i jak pisał święty Paweł, „współumrzeć” z Nim. Jeśli ktoś pokocha Jezusa, pokocha też liturgię, w której On jest obecny wespół z Ojcem i Duchem Świętym liturgię, która stanowi kontynuację Bożego cudu przejścia ze śmierci do życia. Ta pascha, jak podkreślił biskup Świerzawski, „jest
możliwa tylko dzięki ofierze Chrystusa i spełnia się przez Niego, z Nim i w Nim”198.
Formacja liturgiczna dzieci i młodzieży ujęta w katolickim modelu wychowania, nie jest uczeniem uczestnictwa w liturgii, ale jak zaznaczono, ma charakter mistagogiczny, prowadzi do kontaktu człowieka z Bogiem i uczy postaw altruistycznych takich, jak dar z siebie samego czy
195 Por. S. Lech. Wymiar liturgiczny. W: Podstawowe wymiary katechezy. Red. M. Majewski. Kraków 1991 s. 63.
196 Por. Tamże.
197 Por. W. Świerzawski. Formacja liturgiczna. Misterium Christi. Red. Tenże. Zawichost – Kraków – Sandomierz 2013 s. 6. Podobnie podaje B. Nadolski, ujmując formację liturgiczną jako całokształt wysiłków, zmierzających do pogłębienia znajomości liturgii i do owocnego w niej uczestnictwa. Por. B. Nadolski. Formacja liturgiczna. W: Leksykon liturgii. Red. Tenże. Poznań 2006 s. 475.
103
rezygnacja z siebie w imię dobra wyższego199, ofiarność wobec bliźniego, przebaczenie,
umiejętność słuchania i działania we wspólnocie. S. Lech, opisując liturgię, zaznaczył, że stanowi ona niezastąpiony element wychowania chrześcijańskiego. Wyraża się to głoszonym przez nią kerygmacie, wzywającym do wiary, w fakcie, że jest miejscem pierwszego spotkania człowieka z Kościołem i poznania Słowa Bożego. Na usłyszane w liturgii Boże wezwanie, właśnie tu człowiek daje odpowiedź poprzez werbalny akt akceptacji i udział w sakramentach,
zwłaszcza w sakramencie pokuty i pojednania oraz Eucharystii200. Liturgia wyraża się
w znakach, za którymi ukryty jest sam Chrystus. Sakramenty to widzialny znak niewidzialnej łaski Bożej. Człowiek sam nie jest w stanie odkryć rzeczywistości, która kryje się za znakiem. Stąd wszędzie tam, gdzie Kościół sprawuje sakramenty, ważną rolę odgrywa kapłan – mistagog, którego zadaniem jest doprowadzić do Chrystusa i pozostawić w tej osobistej relacji. Zatem, aby znak fascynował i prowadził do spotkania człowieka z Bogiem, musi być przekazany z należytą starannością, musi być atrakcyjny. W przeciwnym razie może być odrzucony, nie przyjęty. Prostota i czytelność znaków liturgicznych mają odkrywać rzeczywistość, ukrytą poza nimi. Dbałość o zewnętrzny kształt liturgii, o jej piękno i czytelność, zdaniem W. Świerzawskiego, w połączeniu z pokorą, ma kierować do wnętrza misterium. W liturgii i przez nią wiara wnika w misterium, a tajemnica wiary staje się wyzwaniem, które domaga się odpowiedzi wiary, jako zgody i zaangażowania całego życia w więź z Chrystusem i wspólnotą Kościoła. Model wychowania katolickiego dzieci zakłada, że chrześcijanie przez udział w formacji liturgicznej, mają coraz lepiej rozumieć związek, jaki istnieje pomiędzy ich wiarą i aktem Chrystusa,
ukrytym w sakramentalnej symbolice201.
W kontekście charakteru mistagogicznego wychowania do liturgii ważne są działania, by człowiek wszedł na szczyt wiary i osiągnął cel formacji liturgicznej. Pomocnym są tu zalecenia formacyjne Urzędu Nauczycielskiego Kościoła w okresie przed i po II Soborze Watykańskim. Przedsoborowe zalecenia, dotyczyły przede wszystkim dwóch praktyk liturgicznych: sakramentów i modlitwy. Papież Leon XIII rozwijał kult eucharystyczny i kult Serca Pana Jezusa, wprowadzając litanie i uroczystość ku Jego czci, rozszerzył kult Chrystusa Króla
Wszechświata oraz propagował kult Matki Kościoła202, przyczyniając się do upowszechnienia
199 W formacji liturgicznej można mówić o formacji intencjonalnej, zamierzonej, zaplanowanej i realizowanej systematycznie oraz formacji funkcjonalnej czy okolicznościowej. Należy też odróżnić formację od liturgii i celebracji liturgicznej oraz mistagogię, jako wprowadzenie w misterium sprawowane w liturgii oraz formację przez liturgię, przez celebrację, która jest bezpośrednim doświadzceniem rytów, symboli, spotkania z Misterium. Por. B. Nadolski. Formacja liturgiczna s. 476.
200 Por. S. Lech. Wymiar liturgiczny s. 64.
201 Por. W. Świerzawski. Formacja liturgiczna s. 8. Celebracja powinna być nośna, komunikatywana, czytelna. Por. B. Nadolski. Formacja liturgiczna s. 476.
104
modlitwy różańcowej203. W modlitwie, zwłaszcza wspólnym odmawianiu różańca, widział
papież pomoc w zachowaniu wiary i moralności chrześcijańskiej wobec rożnych zagrożeń, jakie
niosły ze sobą socjalizm, liberalizm i masoneria204. Pomimo wielu działań podejmowanych
przez papieża, zabrakło „dokumentu, podnoszącego wprost kwestię roli rodziny w kształtowaniu
u dziecka postawy modlitewnej i przygotowaniu do przyjęcia sakramentów”205. Papież Pius X
kontynuował pracę poprzednika, rozwijając kult Najświętszego Serca Pana Jezusa oraz kult maryjny. Dokonał reformy kalendarza liturgicznego, a w 1903 roku dzięki mottu proprio De
Musica Sacra uczynił muzykę i śpiew integralną częścią liturgii206. Zasługą papieża było
podkreślenie znaczenia mszy świętej i codziennego przyjmowania Komunii świętej207.
Bezpośredni i stały kontakt chrześcijanina z Chrystusem eucharystycznym był – zdaniem papieża – istotnym elementem formacji chrześcijańskiej. Wielki wkład dla formacji dzieci miał dekret Quam singulari z 8 sierpnia 1910 roku, który obniżał wiek przystępowania do pierwszej Komunii świętej. Praktyka, przyjmowania komunii dzieci w wieku 12-14 lat po wykazaniu się znajomością wiedzy katechizmowej, została zmieniona. Dekret umożliwiał przystąpienie do tego sakramentu po osiągnięciu „wieku rozeznania”, czyli wieku, który daje możliwość poznania tajemnic wiary i przyswojenia wiedzy teologicznej, pozwalającej odróżnić Chleb Eucharystyczny od chleba zwykłego oraz pobożność adekwatną do wieku by przyjąć godnie ten
sakrament208. Poprzedzała go spowiedź, jako konieczny warunek tej inicjacji eucharystycznej.
Takie stanowisko, z jednej strony podkreślało jedność dziecka z Chrystusem w Komunii świętej, z drugiej, skupiało się na przygotowaniu dzieci do pierwszej Komunii świętej, nie dbając
o wychowanie do pełnego uczestnictwa we mszy świętej209. Widoczne uwypuklenie pobożności,
opartej na sakramentach, szczególnie Komunii i spowiedzi, było następstwem ówczesnych trendów religijnych, eksponujących konieczność sakramentów do indywidulanego zbawienia. Odpowiedzialność za formację eucharystyczną Kościół przyznał, w pierwszej kolejności, ojcu
rodziny (rodzicom) lub osobie zastępującej ją i spowiednikowi210, słusznie uważając, że to
rodzice, kształtując atmosferę religijną domu rodzinnego najbardziej mogą wpływać na wychowanie do systematycznego przyjmowania Komunii świętej. W tym samym duchu duszpasterskim papież Benedykt V wzywał do wychowania dziecka do modlitwy i życia
203 Papież Leon XIII w 1883 roku polecił, aby miesiąc październik był poświęcony Maryi w nabożeństwie różańcowym, wprowadzając również do litanii loretańskiej wezwanie „Królowo Różańca Świętego”. Por. H. Sobeczko. Różaniec. W: Encyklopedia katolicka. T. XVII. Red. nacz. E. Gigilewicz. Lublin 2012 k. 479.
204 Por. Z. Zieliński. Papiestwo i papieże dwóch ostatnich wieków cz.1 s. 280-281.
205 Por. S. Dziekoński. Formacja chrześcijańska dziecka w rodzinie w nauczaniu Kościoła s. 447.
206 Por. Z. Zieliński. Papiestwo i papieże dwóch ostatnich wieków cz. 2 s. 16.
207 Tamże s. 17.
208 Por. Pius X. Quam singulari. 7 sierpnia 1910. W: Eucharystia w wypowiedziach Papieży i innych dokumentach
Stolicy Apostolskiej XX w. Red. R. Rak. London 1987s. 43.
209 Por. J. Charytański. W kręgu zadań i treści katechezy. Kraków 1992 s. 153-154.
105
sakramentalnego211. We wspominanej już encyklice Divini illius Magistri Pius XI nakazywał
rodzicom katolickim troskę o chrzest dziecka i jego chrześcijańskie wychowanie, podkreślając znaczenie rodziny w tym procesie, a zwłaszcza matki w wychowaniu dziecka do modlitwy od
najwcześniejszych lat212. Ważnym dokumentem papieża, przyczyniającym się do formacji
dziecka w wierze była encyklika Miserentissimus Redemptor z 1928 roku, dotycząca praktyki
pierwszych piątków miesiąca, jako zadośćuczynienia za zło panujące w świecie213.
W pobożności maryjnej, wyrażonej zwłaszcza wspólną modlitwą różańcową, widział Pius XI, podobnie jak jego poprzednicy, lekarstwo na zepsucie i rozbicie rodziny, które dokonywało się
pod wpływem nurtów laickich214. Widocznym znakiem tych wpływów było zeświecczenie
rodziny i zaniedbywanie praktyk religijnych w rodzinnych domach. Dostrzegał to papież Pius XII, który młodym małżonkom wskazywał wartość osobistego przykładu modlitwy porannej i wieczornej rodziców dla modlitewnej formacji dziecka. Podobnie jak wspólne uczestnictwo we
mszy niedzielnej i świątecznej stanowi nieoceniony dar dla wychowania eucharystycznego215.
Nawiązując do poprzednika, Pius XII podjął szereg działań w celu pobudzenia pobożności
maryjnej216 zachęcając w ten sposób do modlitwy do Boga przez wstawiennictwo Matki Bożej.
Można powiedzieć, że Pius XII był kontynuatorem nauczania Kościoła, dotyczącego formacji liturgicznej, opartej na modlitwie i sakramentach. Jednak ogłoszona przez niego encyklika Mediator Dei, poświęcona całkowicie liturgii, była początkiem odchodzenia od poglądu „że
wystarczy jedynie przyjąć sakrament”217. Miała też duże znaczenie dla formacji dziecka
w wierze, akcentując aktywny udział wiernych we mszy świętej, kapłaństwo powszechne
i podtrzymywanie pobożności liturgicznej218.
II Sobór Watykański (1962-1965) stanowił przełom w rozumieniu liturgii. Konstytucja o liturgii świętej Sacrosanctum Concilium, promulgowana przez papieża Pawła VI w 1963 roku, nawiązywała do encykliki Mediator Dei, jednakże Ojcowie Soborowi, dając wykład o naturze i roli liturgii w życiu Kościoła, ubogacili go, wprowadzając język konkretny, biblijny,
patrystyczny i ekumeniczny219. Sformułowana nowa definicja liturgii ukazywała ją jako wspólne
211 Benedykt XV był gorącym zwolennikiem idei międzynarodowych i diecezjalnych kongresów eucharystycznych oraz rozszerzenia kultu do Najświętszego Serca Pana Jezusa. Por. Z. Zieliński. Papiestwo i papieże dwóch ostatnich
wieków cz. 2 s. 60.
212 Por. Pius XI. Divini illius Magistri s. 37.
213 Por. Z. Zieliński. Papiestwo i papieże dwóch ostatnich wieków cz. 2 s. 95.
214 Tamże s. 98.
215 Por. S. Dziekoński. Formacja chrześcijańska dziecka w rodzinie w nauczaniu Kościoła s. 457.
216 W 25 lecie objawień fatimskich poświęcił świat i Kościół Niepokalanemu Sercu Maryi; w 1950 roku papież ogłosił dogmat o Wniebowzięciu Najświętszej Maryi Panny, a w 1953 roku encykliką Fulgens corona gloriae proklamował jubileusz 100-lecia dogmatu o Niepokalnym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny. W 1954 roku zostało wprowadzone święto Matki Bożej Królowej Świata. Por. Z. Zieliński. Papiestwo i papieże dwóch ostatnich
wieków cz. 2 s. 167.
217 Por. S. Dziekoński. Formacja chrześcijańska dziecka w rodzinie w nauczaniu Kościoła s. 462.
218 Por. J. Charytański. W kręgu zadań i treści katechezy s. 154.
106
dzieło Jezusa Chrystusa – najwyższego Kapłana, obecnego w ofierze mszy świętej,
sakramentach, słowie, zgromadzeniu liturgicznym i Kościoła220. Podkreślała, że liturgia jest
dalszym ciągiem misterium paschalnego, zbawczego posłannictwa Chrystusa, które uświęca i zbawia człowieka. Jest wyrazem uwielbienia Boga za dzieło zbawienia, jest miejscem i czasem oddawania czci Bogu przez Chrystusa w Duchu Świętym. Szczytem tego uwielbienia jest uczestniczenie w Najświętszej Ofierze i przyjmowanie Komunii świętej. Można zatem powiedzieć, że w katolicki modelu wychowania, formacja liturgiczna ma doprowadzić do świadomego i czynnego udział wiernych (dzieci) w paschalnej tajemnicy Chrystusa, która jest źródłem ich duchowej mocy, uświęcenia, jedności, realizacji w życiu codziennym przesłania Ewangelii i większej miłości do Chrystusa (por. KL 10).
Sobór zaznacza jednak, że życie chrześcijanina nie ogranicza się tylko do udziału w samej liturgii, ale ważna jest też modlitwa osobista (por. Tamże 12), która ma czerpać z liturgii natchnienie, a zarazem przygotowuje do uczestniczenia w głębokim jej przeżywaniu. Obowiązek podjęcia modlitwy przez chrześcijanina zawarty został również w konstytucji dogmatycznej o Kościele w świecie współczesnym Lumen gentium i wynika on z przynależności do powszechnego kapłaństwa (por. KK 10). W dokumentach soborowych oraz papieży odnajdujemy konktertne wskazania co do osób i praktyk, jakie powinny być podejmowane w ramach katolickiego modelu wychowania dzieci. Nauczanie dziecka modlitwy jest jednym z pierwszych zadań rodziców. Właściwa formacja liturgiczna ma prowadzić wiernych do czynnego udziału w niej, nie tylko osób bezpośrednio zaangażowanych: ministrantów, lektorów, szafarzy czy członków chóru, lecz wszystkich wiernych (por. KL 27-29). Odpowiedzi na wezwanie kapłana, śpiew, gesty, właściwa postawa, wynikająca ze znajomości znaków liturgicznych, są przejawem świadomego, dobrowolnego i owocnego zaangażowania w dialog z Bogiem, zbawiającym i uświęcającym. Widać tu personalny charakter wychowania i podmiotową rolę samego dziecka. Modlitwa i uczestnictwo w liturgii nie są aktami narzuconymi, ale wynikają z wolnej decyzji. Tylko wtedy „człowiek będzie mógł w pełni i szczerze odpowiedzieć na działanie Boga aktami kultu oraz całym uświęconym przez Boga
życiem”221. Zatem działania rodziców w wychowanie muszą mieć charakter pomocy
w pobudzeniu woli dziecka do modlitwy i praktyk religijnych. Mogą to uczynić poprzez świadomy i czynny ich udział w liturgii, połączony z wprowadzaniem dziecka w tę
220 „Słusznie przeto uważa się liturgię za wykonywanie kapłańskiego urzędu Jezusa Chrystusa; w niej przez znaki widzialne wyraża się i w sposób właściwy poszczególnym znakom urzeczywistnia się uświęcenie człowieka, a Mistyczne Ciało Jezusa Chrystusa, to jest Głowa ze swymi członkami, wykonuje całkowity kult publiczny”. KL 7.
107
rzeczywistość222. Równie ważnym jest przygotowanie dziecka do udziału w życiu
w sakramentach poprzez wprowadzenie dziecka w liturgię całego roku kościelnego, świąt kościelnych i rodzinnych. Niezmiernie istotnym wydaje się sprawowanie „liturgii domowej”,
czyli wspólna modlitwa rodzinna, ubogacona czytaniem Starego i Nowego Testamentu223. Jak
zauważa J. Tarnowski, podkreślenie wychowania do uczestnictwa w liturgii jako ważnego składnika inicjacyjnego młodego chrześcijanina w tajemnice zbawienia, jest dowodem ewolucji
w stosunku do nauczania przedsoborowego224. Już nie tylko pobożność oparta na wyuczonej
modlitwie i sakramentach, ale wprowadzenie do czynnego udziału w obrzędach i przeżywaniu
liturgii stało się celem nauczania Kościoła225. Rodzina w takim ujęciu nie jest tylko biernym
wykonawcą zaleceń, ale jako domowy Kościół, bierze czynny udział w zbawczym związku
Chrystusa z Kościołem226. Widocznym przejawem takiego podejścia była ogólna instrukcja
katechetyczna Directorium Catechisticum Generale, która wskazywała na konieczność zaangażowania się rodziców w formację, wprowadzającą dziecko w rzeczywistość dwóch sakramentów: pokuty i Eucharystii. Rola rodziców ma polegać na wspomaganiu dziecka w pogłębianiu miłości do Boga i bliźniego (por. OIK. Dodatek 3). Dokonuje się to od najmłodszych lat dziecka w codziennym życiu rodziny i pod jej wpływem. Obserwując rodziców, dziecko nabiera świadomości, jak ważnym punktem każdej mszy jest Komunia