Formy adresatywne niezintegrowane składniowo

Formy adresatywne niezintegrowane składniowo nazywane są też wokatywnymi (wołaczowymi), ponieważ bezpośredni zwrot do adresata, będący wyrazem poza zdaniem (Jodłowski 1977, s. 210), prymarnie jest wyrażany formami wołacza. Może być też wtórnie wyrażany mianow-nikiem lub formą proszę + pana/pani itd. (Cybulski 2006, s. 65). R. Husz-cza wyraźnie oddziela zwroty adresatywne w wołaczu (z ich wariantami mianownikowymi) od elementów składowych wypowiedzenia, jakimi są grzeczne zaimki polskie (do nich zalicza również formy pan/pani itp., zaś formę proszę pana/pani uznaje za wołacz od tych zaimków; proszę pełni tu funkcję wykładnika gramatycznego), podkreślając funkcję fatyczną zwro-tów adresatywnych, możliwość włączania w ich skład nazw własnych oraz to, że zaimki honoryfikatywne i zwroty adresatywne w wołaczu są w wypowiedziach używane niezależnie od siebie (2006, s. 107).

1.1.2.1. Relacja na pan

„Najbardziej neutralną i uniwersalną zarazem formą adresatywną ob-sługującą relację na pan, pani jest proszę pana, proszę pani, proszę państwa” (Marcjanik 2009, s. 31). Forma ta jest też „wygodna”, „ponieważ nie wy-maga od nadawcy, aby bliżej określał adresata, np. tytułem, nazwiskiem, zwłaszcza jeśli ten jest dla niego osobą mało mu znaną albo zupełnie obcą, ale należącą do wyższej sfery” (Cybulski 2006, s. 82). Na podstawie przy-toczonych opinii można by przypuszczać, że właśnie te formy będą miały w analizowanym materiale najwyższą frekwencję wśród wokatywnych zwrotów adresatywnych w relacjach na pan. Przypuszczenie to jest słusz-ne jedynie połowicznie, albowiem obok bardzo licznych form proszę

pań-stwa, zwroty proszę pana, proszę pani niemal nie występują13. Ze względu

na to zróżnicowanie, formy adresatywne niezintegrowane składniowo w relacji na pan zostaną omówione oddzielnie dla liczby pojedynczej i dla liczby mnogiej.

1.1.2.1.1. Liczba pojedyncza

Formy neutralne i uniwersalne dla tej kategorii w komunikacji tele-wizyjnej niemal nie są używane, nadawcom zatem pozostają do wyko-rzystania formy o wyższym lub niższym poziomie grzeczności czy ele-13 W badanym materiale tego zwrotu używa trzech nadawców: raz Kinga Rusin [DD], raz rozmówca w materiale z serwisu informacyjnego [FA] i wielokrotnie w czasie rozmo-wy Tomasz Orłowski – gość zaproszony jako ekspert do spraw protokołu dyplomatycz-nego [KH].

gancji. Pierwsze z nich powinny występować w rozmowach z osobami, w stosunku do których użycie formy neutralnej jest niewystarczające. W środowiskach takich jak wojsko, szkolnictwo wyższe, administracja państwowa, parlament itp. użycie formy proszę pana z pominięciem na-zwy stanowiska, stopnia czy funkcji jest naruszeniem zasad w nim obo-wiązujących lub przynajmniej niezręcznością towarzyską, która może prowadzić do nieskuteczności działań werbalnych (Marcjanik 2007a, s. 45). W analizowanym materiale formy panie + stanowisko, stopień, funkcja są bardzo rzadko używane, a na pewno rzadziej niż powinno to wyni-kać z przedstawionych zasad savoir-vivre’u. Zaskakujące jest to zwłaszcza w sytuacji, w której nadawca udowodnił podczas prezentacji rozmówcy, że zna jego tytuł, którego powinien używać14. Takie zachowania są też sprzeczne z regułą podwyższania godności rozmówcy (pomijania cząstki wice- przy nazwach funkcji, stosowania tytułu najwyższej pełnionej, rów-nież w przeszłości, funkcji itp. – Marcjanik 2009, s. 30)15.

Natomiast formą powszechnie używaną jest panie + imię, przy czym imię nie zawsze występuje w wersji neutralnej:

IS: No dobrze, to jeszcze jedno pytanie: może na to pani odpowie, pani Joasiu. [KH]

Forma ta jest oceniana w różny sposób: K. Pisarkowa zauważa, że jest to „stan przejściowy do formy intymniejszej, na ty” (1979, s. 14), G. Majkowska i H. Satkiewicz zaliczają tę formę (ale z niezdrobniałą for-mą imienia) do przykładów na swobodne podejście do etykiety i ekspan-sję formuł potocznych (1999, s. 184–185), M. Marcjanik „zwrócenie się do nieznanej osobiście, zwłaszcza starszej od nadawcy osoby” w ten sposób określa jako „niegrzeczne” lub przynajmniej „nietaktowne” (2007a, s. 49), natomiast Z. Kubiszyn-Mędrala, wraz ze zwrotami proszę pana/pani, uzna-je ją za znamionującą „oficjalność i neutralność kontaktu” (2001, s. 173), A. Grybosiowa zaś opisuje ją jako „nową, ale aprobowaną w mediach” (2004). Jedna z wypowiedzi dziennikarza może sugerować, że w obrębie uży-cia formy panie + imię obowiązują pewne „zasady”:

14 Występowanie tego zjawiska sygnalizowałam wcześniej w artykule Poprawność

wypo-wiedzi w komunikacji telewizyjnej (2009), jak również inne zagadnienia szerzej przedstawione

w pracy: niekonsekwencje w zakresie użycia zwrotów adresatywnych, formuły powitalne i pożegnalne, pytania inicjujące rozmowę i wygaszanie kontaktu ze względu na upływ czasu.

15 Wydawać by się mogło, że omawiane formy częściej występują w programach publicystycznych (nieuwzględnionych w materiale) i informacyjnych, przynajmniej ze względu na to, że goszczą w nich zwykle osoby pełniące ważne funkcje. W dniach żałoby narodowej (10–19.04.2010), podczas której postulowano zniesienie podziałów międzypar-tyjnych, „zniesiono” też dystans: usłyszeć można było w rozmowach dziennikarza TVN 24 Jarosława Kuźniara z politykami zwroty panie + imię, np. panie Grzegorzu do Grzegorza Schetyny – posła, przewodniczącego Klubu Parlamentarnego PO, byłego ministra i wice-premiera (http://www.schetyna.pl, stan z dn. 17.04.2010).

OJ: […] w odniesieniu do tego, co mówiła pani Ania, pani Anna16, przepraszam. [DD]

Miała ona swoje konsekwencje:

G [Jan Nowicki]: Ale jaka szkoda, że, że już kończymy, bo skoro, skoro pan powiedział […], ale ja chciałem powiedzieć, że skoro „pani Aniu” padło, to może by było „panie Jasiu” albo „Jasieńku”, no ale już nie zdążymy.

OJ: Bardzo przepraszam, jeśli panią uraziłem. G: Skąd! To słodkie!

Zachowanie gospodarza wyraźnie wskazuje na to, że uznał użycie zdrobniałej formy imienia gościa za przekroczenie normy. Podobnie jed-nak Izabella Cywińska, była minister kultury, nie jest tytułowana, zaś go-spodarz innej edycji tego samego programu, tym razem Marcin Meller, bez zażenowania zwraca się do niej pani Izo.

1.1.2.1.2. Liczba mnoga

Do większego grona odbiorców, których z mówiącym łączy relacja na pan, nadawcy telewizyjni najczęściej zwracają się za pomocą formy proszę państwa, np.:

TG: Proszę państwa. Ten znaczek yyy to jest znak najwyższej jakości. I polecam w ciemno wszystkie książki z tej serii i myślę, że się nie rozczarujemy. [KP]

Gdy grupa odbiorców składa się z osób jednej płci, zwrot adresatyw-ny pozwala na zaznaczanie tego faktu, przy czym w takiej sytuacji nadaw-ca może zrezygnować z grzeczniejszej formy proszę panów i użyć wołacza rzeczownika pan w liczbie mnogiej:

KW: Dobra, panowie! [KW]

Wyjątkowo w niektórych programach występują zwroty będące do-słownym tłumaczeniem formuł angielskich czy francuskich: Ladies and Gentelmen, Mesdames et Messieurs – Panie i Panowie! Zwykle używane są one podczas prezentacji i służą prawdopodobnie nadaniu jej większej spektakularności (nie przypuszczam, by w programach rozrywkowych, np. „Kuba Wojewódzki”, miały na celu przydanie programowi elegancji):

MR: Panie i panowie! Małgorzata Pieńkowska. [EL]

KW: Panie, panowie! Indianie, Indianie Huuskaluta z Torunia. Tak? [KW]

16Anna Radziwłł, przedstawiona: „MMo: […] pani Anna Radziwiłł pedagog, była

wice-minister edukacji”. 138

Do zmniejszenia dystansu przy jednoczesnym zachowaniu relacji na pan wykorzystywane są zwroty państwo (panowie/panie) poprzedzone fa-miliarnymi przymiotnikami drodzy, mili.

1.1.2.2. Relacja na ty

Osoby pozostające ze sobą w zażyłych kontaktach, których wyrazem jest zwracanie się do siebie per ty, w funkcji zwrotów adresatywnych nie-zintegrowanych składniowo używają najczęściej imion. Na „wyższy sto-pień” zażyłości wskazuje ich użycie w formie spieszczonej. Imię w adresie często występuje w formie mianownika. R. Huszcza charakteryzuje uży-cie formy mianownika w funkcji wołacza (wołacz „identyczny formalnie z mianownikiem”) jako właściwe kontaktom rodzinnym, gdyż uważa je za bardziej nacechowane, potoczne, regionalne (2006, s. 108). Wymienność obu form w wypowiedziach jednego nadawcy do tego samego odbior-cy (co można zaobserwować również w wypowiedziach telewizyjnych) może jednak świadczyć o tym, że w odczuciu użytkowników języka róż-nice pomiędzy nimi nie są istotne ze stylistycznego punktu widzenia17. W badanym materiale występują wszystkie z wymienionych form, jak i inne rzeczowniki pełniące funkcję apelatywną:

a) imię w wołaczu:

MMo: Dzień dobry, Brygido! Na razie sama, ale myślę, że to tylko taka tajemnica na po-czątek. [DD]

OJ: Irino, co się pojawiło już w kuchni? [DD]

b) imię w mianowniku w funkcji apelatywnej:

RK: Martyna, ja już jestem zrelaksowany. [KH]

MW: Niemniej jednak, trzeba zaznaczyć, Maciek18, że ubiegły sezon był bardzo zły dla fiata. [AM]

c) imię w formie spieszczonej

PC: Będzie się działo, Kasia, daj mi, daj mi te zakupy, ty zapraszać cały blok, cała ulica, wszyscy. Ciao Monika, Małgosia! [EL]

MR: Biorguś, w Niemczech, co jest teraz na topie? [EL]

KW: Darku! Jak to jest z wami, bo wyglądacie bardzo autentycznie. [KW]

17 Na podstawie zasłyszanych opinii skłaniałabym się bardziej ku hipotezie, że formy wołacza, jako mniej powszechne, są uznawane za przejaw sztuczności.

18 Przykład ten zaprzecza opinii R. Huszczy, mówiącej, że zwrot adresatywny „Jako element wtrącony w środku zdania występuje jednak najczęściej we właściwej postaci wo-łacza […]” (2006, s. 107).

Użycie rzeczowników niebędących antroponimami, nazwami po-krewieństwa, tytułami itp. w funkcji apelatywnej często służy wyrażeniu emocji, jakie nadawca żywi wobec odbiorcy. O ich zabarwieniu emocjo-nalnym decyduje m.in. ton, w jakim są wypowiadane. Zabarwienie pozy-tywne:

KR: Ja teraz przekażę głos mojemu koledze Marcinowi, który na pewno nigdy nie miał problemów z jedzeniem.

MM: Kobieto, jak wspominam rozgotowany śpinak19, to mnie teraz jeszcze dreszcze prze-chodzą. [DD]

Zabarwienie negatywne (ironiczne):

KW: Ja ci to zapominam kruszyna, że biłeś brawo w tym momencie. [KW]

W niektórych sytuacjach zwroty jednoznacznie negatywne można, z uwagi na sposób bycia nadawcy (i brak przejawów agresji w jego głosie), traktować z przymrużeniem oka, choć oczywiście ocena tego typu wypo-wiedzi pozostaje po stronie odbiorcy:

KW: Cicho! Cisza, pedały! [KW]

1.2. Formy adresatywne w poszczególnych układach