Fundusz inwestycyjny otwarty jako element pracowniczego programu emerytalnegoprogramu emerytalnego

Fundusz inwestycyjny otwarty jest tworzony dla nieograniczonej liczby inwestorów oraz oparty jest na zmiennym kapitale310. Uczestnicy programu tak jak i pozostali inwestorzy za powierzone środki nabywają i zbywają jednostki uczest-nictwa funduszu. Warunki nabywania i zbywania jednostek funduszu otwartego określa jego statut. Umowa zakładowa jak i umowa z instytucją finansową w ppe muszą uwzględniać postanowienia statutu funduszu, czyli na przykład często-tliwość zbywania lub odkupywania jednostek uczestnictwa (art. 85 ustawy ofi). Fundusz ten zgodnie z art. 83 ust. 1 ustawy ofi nie może różnicować praw mająt-kowych uczestników posiadających jednostki uczestnictwa tej samej kategorii. Ustawa ofi w art. 93-110 określa zasady inwestowania i instrumenty finansowe, jakie za składki opłacone przez pracodawcę może nabywać fundusz otwarty. Zasady i terminy przekazania składki do funduszu są określane w ustawie o ppe, w umo-wie o zarządzanie oraz umoumo-wie zakładowej. Umowy współtworzące program, uwzględniając postanowienia statutu regulują także zasady dokonywania operacji finansowych na rachunku uczestnika, w tym szczególnie istotne częstotliwość i terminy konwersji jednostek pomiędzy poszczególnymi funduszami inwestycyj-nymi. W przypadku braku odmiennego uregulowania, w myśl art. 84 ustawy ofi obowiązuje termin oznaczony w statucie funduszu inwestycyjnego – nie dłuższy jednak niż termin 7 dni. Umowy określają także koszty, jakie ponosi uczestnik z tytułu zarządzania środkami. Jednostki mogą być odkupywane wyłącznie przez fundusz, co jak już wcześniej podkreślano, stanowi zasadniczą różnicę między funduszem otwartym i zamkniętym. Uczestnik nie może ponadto dokonać ich

310 Tak np: A. Chłopecki, Fundusze inwestycyjne, Przegląd Podatkowy, nr 4 z 1992 r. s. 32, P. Pi-larczyk, Towarzystwo... s. 21.

zbycia na rzecz osób trzecich. Umorzenie jednostek w ramach konwersji opiera się na obliczeniu ich wartości w dniu zbycia311 i nabyciu jednostek we wskazanych przez uczestnika w funduszach oferowanych w ramach programu. Za wyjątkiem przypadków określonych w ustawie o ppe (złożenie wniosku o wypłatę po speł-nieniu przesłanek z ustawy, wypłata transferowa, wypłata środków po śmierci uczestnika, dziedziczenie w przypadku braku rozporządzenia środkami w dekla-racji uczestnictwa) obrót środkami zgromadzonymi w funduszu jest realizowany wyłącznie w drodze konwersji. Umorzenie jednostek uczestnictwa w funduszu jest dokonywane w przypadku przeniesienia środków pomiędzy funduszami, a także w przypadku wypłaty transferowej, czyli przeniesienia sumy środków zgroma-dzonych w pracowniczym programie emerytalnym, w celu nabycia odpowiedniej wartości jednostek w innym pracowniczym programie emerytalnym lub na indy-widualnym koncie emerytalnym.

Po dokonaniu zbycia jednostek uczestnik programu otrzymuje pisemne potwierdzenie, które zawiera informacje wskazane w art. 91 ust. 2 ustawy ofi312. Uczestnik programu może dokonywać ww. operacji na zasadach określonych w ustawie o ppe zarówno, gdy pozostaje w stosunku pracy z pracodawcą prowa-dzącym program, jaki i w sytuacji, gdy stosunek pracy uległ rozwiązaniu. Szcze-gólnie istotna jest możliwość relokacji jednostek pomiędzy funduszami po ustaniu stosunku pracy, gdyż okres między rozwiązaniem umowy o pracę, a wypłatą może wynosić nawet kilkadziesiąt lat. Gdyby środki te pozostawały w niezmienionej alokacji przez tak długi czas, mogło by to prowadzić do znacznego obniżenia war-tości przyszłej wypłaty. Uczestnik dokonuje odpowiednich dyspozycji w formie oświadczenia woli składanego pracodawcy. Ten sam tryb obowiązuje także po ustaniu stosunku pracy. Ustawa o ppe nie dopuszcza w tym względzie możliwości różnicowania uprawnień obecnych i byłych pracowników. Rozwiązanie to należy ocenić krytycznie. Ogranicza to bowiem możliwość zarządzania kapitałem po usta-niu stosunku pracy, nie tylko w przypadku osób które przemieszczają się pomiędzy Państwami Członkowskimi UE, ale także i w przypadku osób, które z uwagi na charakter pracy często zmieniają miejsce zamieszkania. Ustawodawca powinien więc w celu ochrony interesu byłych pracowników wprowadzić możliwość składa-nia przez nich oświadczeń woli zarządzającemu z pominięciem byłego pracodawcy. Umowa zakładowa powinna także określać częstotliwość dokonywania konwersji przez uczestnika. Większa liczba konwersji określona w umowie za-kładowej, wpływa na możliwość odpowiedniego reagowania przez uczestnika na zmiany dokonujące się na rynku finansowym. Wydaje się także, że optymalnym rozwiązaniem jest wprowadzenie uprawnienia do zmiany funduszu od 2 do 4 razy w roku kalendarzowym. Rozwiązanie takie zapewnia należytą ochronę kapitału,

311 Poprzez pomnożenie ilości jednostek jakie zostają umorzone, przez ich wartość w dacie do-konania czynności.

a ponadto umożliwia instytucji finansowej możliwość planowania średnio- i dłu-goterminowych inwestycji.

Działanie funduszu otwartego opiera się powierzeniu środków w celu ich pomnożenia poprzez lokowanie we wskazane, w artykułach od 93 do 110 ustawy ofi, instrumenty finansowe. Składka dzielona jest proporcjonalnie, pomiędzy wskazane przez uczestnika fundusze, na jednostki uczestnictwa o wartości określonej w dniu ich nabycia. Wartość pieniężna jednostki jest z kolei pomnażana przez fundusz na zasadach określonych w zasadach polityki inwestycyjnej, o których mowa w art. 20 ustawy ofi. Zasady te stanowią zgodnie z art. 18 ust. 2 pkt 11 ustawy ofi element konieczny statutu. Statut funduszu lub funduszy inwestycyjnych załączane są do oferty zawarcia zakładowej umowy emerytalnej.

Stosunek prawny wynikający z nabycia jednostki uczestnictwa przyznaje jego stronom określone prawa i obowiązki. Strona zbywająca jednostki uczestnictwa (fundusz) zobowiązuje się do ich odkupienia na każde żądanie nabywającego, na zasadach określonych w statucie, a w przypadku ppe także umowy o zarządzanie oraz zakładowej umowy emerytalnej, nabywający (uczestnik) zobowiązuje się pod rygorem nieważności transakcji do zbycia jednostki wyłącznie na rzecz funduszu, a nie osoby trzeciej. Oznacza to, że uczestnik programu nie może rozporządzać jednostkami za wyjątkiem konwersji, wypłaty transferowej, oraz zbycia na rzecz funduszu w przypadku wypłaty albo zwrotu.

Aktualną wartość jednostki uczestnictwa określa się, w myśl art. 86 ust.1 ustawy ofi, przez podzielenie wartości aktywów netto funduszu, przez liczbę jed-nostek ustaloną na podstawie rejestru uczestników funduszu w dniu wyceny. Przy-jęta reguła przesądza o jednakowej wartości wszystkich jednostek uczestnictwa. Statut funduszu określa częstotliwość wyceny jednostek uczestnictwa. Wyceny tej zgodnie z ustawą fundusz musi dokonywać nie rzadziej niż co 7 dni. Z uwagi na dynamikę rynku finansowego i dużą konkurencję pomiędzy funduszami, wycena ta w przypadku niektórych funduszy może być nawet każdego dnia.

Z kolei zbycie jednostek uczestnictwa odbywa się na zasadach określonych w statucie funduszu. Ustawa o funduszach inwestycyjnych stanowi, iż operację taką fundusz inwestycyjny ma obowiązek, zgodnie z art. 84 ust. 1 ustawy ofi, przeprowadzać z częstotliwością określoną w statucie jednak nie rzadziej, niż co 7 dni. W tym miejscu należy postawić pytanie: czy umowa zakładowa i umowa z instytucją finansową mogą przewidywać korzystniejsze, niż te określone w sta-tucie, warunki dla uczestników programu, na przykład wprowadzić krótszy ter-min? Wydaje się, że nie ma takiej możliwości, gdyż byłoby to sprzeczne z treścią powoływanego już art. 83 ust. 1 ustawy ofi zgodnie, z którym fundusz nie może różnicować praw majątkowych uczestników funduszu posiadających jednostki uczestnictwa tej samej kategorii.

Na szczególną uwagę zasługuje fakt, iż konwersja to jedyna czynność, która nie jest nieodpłatna w ramach pracowniczego programu emerytalnego. Zgodnie

z treścią art. 17 ust. 5 ustawy o ppe umowa z instytucją finansową lub statut fundu-szu emerytalnego nie może przewidywać żadnych kosztów obciążających uczestni-ka w przypadku dokonania wypłaty, wypłaty transferowej, wpłaty środków z tytułu dokonywanej wypłaty transferowej lub zwrotu. Przepis ten zawiera zamknięty katalog operacji finansowych na rachunku uczestnika, których kosztem podmiot zarządzający składką nie może obciążyć uczestnika. Koszt konwersji, o ile obciąża uczestnika, musi zostać określony w umowie zakładowej oraz umowie o zarządza-nie z funduszem inwestycyjnym. Zgodzarządza-nie z treścią art. 13 ust. 1 pkt 1 ustawy o ppe umowa zakładowa określa koszty oraz opłaty obciążające uczestnika i pracodawcę, a także warunki ich uiszczania. W praktyce, strony ustalają najczęściej, że pierwsza konwersja danym w roku kalendarzowym jest nieodpłatna, natomiast kolejne są objęte opłatą za przeniesienie środków pomiędzy funduszami.

Istotny element przy wyborze funduszu stanowi jego polityka inwestycyjna. Jak już wyżej nadmieniono, o jej kształcie decyduje statut oraz jego integralny element, jaki stanowią zasady polityki inwestycyjnej funduszu inwestycyjnego. Ustawodawca określił dodatkowo trzy zasadnicze cele, jakie powinny być reali-zowane w ramach tej polityki:

1) ochrona realnej wartości aktywów funduszu inwestycyjnego lub: 2) osiąganie przychodów z lokat netto funduszu inwestycyjnego, lub:

3) wzrost wartości aktywów funduszu inwestycyjnego w wyniku wzrostu wartości lokat.

W celu podniesienia poziomu bezpieczeństwa środków powierzonych fun-duszowi, ustawodawca stworzył zamknięty katalog instrumentów finansowych, w jakie może inwestować fundusz, a dodatkowo określił maksymalne wartości środków, jakie może on zainwestować w określony instrument finansowy. Uregulo-wanie to ma zapewnić inwestorom przede wszystkim pewność obrotu i uchronić ich przed zbyt wysokim ryzykiem inwestycyjnym, nawet kosztem części potencjalnego zysku. Ustawa ofi nie gwarantuje jednak inwestorom osiągnięcia celów założonych przez fundusz, co oznacza w efekcie, iż ekonomiczne ryzyko działalności funduszu ponoszą jego uczestnicy313.