Konstrukcja świadczenia emerytalnego w Wielkiej Brytanii

Świadczenie emerytalne w Wielkiej Brytanii składa się z dwóch obligato-ryjnych części, a w przypadku, gdy ubezpieczony oszczędza dodatkowo w ramach trzeciego filaru ze świadczenia uzupełniającego emeryturę bazową (Basic State Pension) i emeryturę z Second State Pension albo occupational pension scheme.

Basic State Pension – publiczna emerytura podstawowa (bazowa) stanowi pierwszy filar zabezpieczenia ryzyka starości. Jej wysokość uzależniona jest od stażu ubezpieczeniowego i jest ona jednolita dla osób objętych ubezpieczeniem oraz opłacających składki emerytalne przez określony czas (ma dla przykładu taki sam wymiar dla wszystkich ubezpieczonych legitymujących się 25-letnim okresem składkowym oraz okresem zaliczonym do ubezpieczenia). Świadczenie w pełnej wysokości przysługuje ubezpieczonemu, legitymującemu się odpowiednim wie-kiem oraz stażem. Wiek emerytalny w Wielkiej Brytanii do 2010 roku wynosił 65 lat dla mężczyzn i 60 lat dla kobiet. Jednakże niekorzystne przemiany demo-graficzne wymusiły jego podniesienie. Na mocy uchwalonych przepisów pomiędzy

87 Cechą charakterystyczną systemu brytyjskiego jest jednolita składka – bez podziału na po-szczególne rodzaje ubezpieczeń. Opłacając składkę na National Insurance ubezpieczony nabywa prawo do systemu świadczeń przewidzianego przez prawo.

88 Źródło: http://www.hmrc.gov.uk/rates/nic.htm.

89 Patrz B. Riedmüller, The old age pension insurance systems of Germany, the United Kingdom,

The Netherlands, Italy, Switzerland and Poland in comparison, Berlin 2005. Autorka podaje wartość

8,4 % – w chwili obecnej wartość uległa zmianie. Pracodawca ma prawo obniżyć należną w danym roku składkę o 1,4% podstawy wymiaru (do 2012 roku wartość ta wynosiła 1,6% podstawy wymiaru).

2010 a 2020 rokiem wiek emerytalny kobiet jest stopniowo podwyższany, tak aby w 2020 roku wynosił on 65 lat. Od 2020 zaplanowano drugą fazę podnoszenia wieku emerytalnego. Docelowo w 2046 roku ubezpieczeni nabędą prawo do emerytury po osiągnięciu 68 lat. Drugą z przesłanek emerytury jest legitymowanie się określonym przez przepisy stażem emerytalnym. Pod pojęciem stażu należy rozumieć okresy aktywności zawodowej oraz tzw. okresy zaliczone (dla przykładu okresem takim jest sprawowanie osobistej opieki nad członkami rodziny (carrer). Świadczenie w pełnym wymiarze przysługuje ubezpieczonym legitymującym się określonym w przepisach stażem (okresami składkowymi i zaliczonymi). W przypadku męż-czyzn urodzonych przed dniem 6 kwietnia 1945 roku co najmniej 90% maksymal-nego okresu aktywności zawodowej od osiągnięcia pełnoletniości do osiągnięcia wieku emerytalnego ubezpieczonego to jest: 44 lat, a dla mężczyzny urodzonego po tej 30 lat stażu (qualifying years). W przypadku kobiet urodzonej przed dniem 6 kwietnia 1945 roku przepisy wymagają legitymowania się stażem wynoszącym 39 lat, a dla kobiet urodzonych po tej dacie stażem 30 lat90. Warto podkreślić, że ustawodawstwo brytyjskie dąży nie tylko do zrównania wieku emerytalnego, ale także do ujednolicenia stażu emerytalnego. Prawo do minimalnego świadczenia uzależnione zostało od łącznego spełnienia dwóch przesłanek. Pierwszą jest co najmniej jeden rok opłacania składek (tak więc nie jest uprawnioną do emerytury osoba z całym okresem aktywności zawodowej objętym tzw. pesnsion credit – czyli okresami na mocy odpowiednich przepisów zrównanymi z okresami opłacania składki)91. Drugą przesłanką jest wymagany minimalny staż ubezpieczeniowy (okres opłacania składki i okresy zaliczone) wnoszący 20% de minims nominalnej aktywności zawodowej (10 lat w przypadku kobiet i 11 w przypadku mężczyzn)92.

Świadczenie bazowe jest uzupełniane przez tzw. drugą emeryturę pań-stwową (State Second Pension – S2P), która od 2002 roku zastąpiła państwowy system emerytur powiązanych z zarobkami - SERPS (State Earnings-Related Pension Scheme). Elementy konstrukcji S2P oraz dawnego SERPS sytuują oba te systemy jako brytyjski drugi filar, gdyby zaś próbować umiejscowić je w polskim systemie należałoby uznać, że jego konstrukcja jest zbliżona do subkonta emery-talnego w FUS. Świadczenie przysługujące z S2P przypomina swoją konstrukcją część emerytury uzupełniającą kwotę bazową z ustawy o emeryturach i rentach z funduszu ubezpieczeń społecznych dla osób pozostających w starym systemie emerytalnym. Ubezpieczony może zrezygnować opłacania składek na S2P i w za-mian za to przekazywać środki do pracowniczego programu emerytalnego lub na

90 Departament of Work and Pension, źródło: http://www.direct.gov.uk/en/Pensionsandretirement planning/StatePension/Basicstatepension/DG_10014671.

91 Nie jest uprawnionym do Basic State Pension osoba, która przez cały okres aktywności zawo-dowej opiekująca się osobą wymagającą opieki (carrer) która nie opłacała składek na ubezpieczenie społeczne.

92 Na przykład: mężczyzna legitymujący się 1 rokiem okresów składkowych i 10 okresów objętych tzw. pension credit. Department of Work and Pensions, Pensions Bill - Regulatory Impact Assessment, London 2007 s. 20.

ubezpieczenie indywidualne. Od 2002 roku z tej możliwości skorzystało ponad 4 miliony ubezpieczonych93.

Konstrukcja pozwalająca ubezpieczonemu na wybór pomiędzy gromadze-niem części kapitału emerytalnego w oparciu o publiczne bądź niepubliczne pod-mioty jest w moim przekonaniu rozwiązaniem właściwym. Wynika to z faktu, że znaczna część ubezpieczonych nie posiada wystarczających umiejętności do zarzą-dzania własnym kapitałem emerytalnym. Przystępując do funduszu emerytalnego z reguły nie zmienia go niezależnie od wyniku finansowego, jaki osiąga fundusz. W Polsce sytuacja taka dotyczy w szczególności osób starszych, dla których pojęcia takie jak: fundusz emerytalny czy indywidualne zarządzanie kapitałem emerytal-nym są zagadnieniami trudemerytal-nymi do przyswojenia. Dodatkowo brak jest w Polsce ugruntowanej tradycji indywidualnego lub grupowego oszczędzania na starość w podmiotach rynku finansowego, co znacząco ogranicza zdolność podejmowa-nia optymalnych decyzji, na przykład zmiany funduszu emerytalnego. Rzadko też spotykana jest wśród członków funduszu chociażby podstawowa znajomość zawartości portfela instrumentów finansowych, jakie posiada obecny i przyszły fundusz, a tym samym czy zmiana OFE nie okaże się chybioną decyzją. Ograni-cza to potrzebę konkurowania funduszy emerytalnych w oparciu o osiąganą stopę zwrotu, kładąc nacisk na przyciągnięcie nowych członków poprzez stosowanie agresywnej reklamy.

Niekorzystne dla interesu ubezpieczonych jest przymuszenie wszystkich osób podlegających ubezpieczeniu do wzięcia odpowiedzialności za swoją emery-turę. Rozwiązanie brytyjskie zapewnia stabilniejszą emeryturę także tym osobom, które nie mają odpowiedniej wiedzy w zakresie zarządzania kapitałem emery-talnym. W niektórych państwach (Polska, Chile, Salwador) wraz z wdrożeniem reformy wprowadzono okres przejściowy, w którym część ubezpieczonych mogła wyrazić wolę przystąpienia do nowego systemu bądź nabyć prawo do emerytury na starych zasadach. W Polsce i w Salwadorze ubezpieczonych podzielono na 3 grupy obejmujące: osoby w wieku zbliżonym do emerytalnego, które nabywają prawo do emerytury na zasadach sprzed reformy, osoby którym ustawodawca pozostawił wybór na jakich zasadach nabywać będą to prawo i osoby najmłodsze, które zmuszone były przystąpić do funduszu emerytalnego.

Wprowadzenie możliwości gromadzenia składki emerytalnej w II filarze w funduszu publicznym, motywuje prywatne fundusze emerytalne do osiągnięcia stopy zwrotu co najmniej równej funduszowi publicznemu. Dlatego też nowelizację polskich przepisów emerytalnych z 2014 roku, a więc zagwarantowanie ubezpieczo-nemu możliwości wyboru czy oszczędzać w OFE czy też na subkoncie emerytalnym w FUS można by ocenić pozytywnie, o ile ustawodawca nie ograniczyłby nadmier-nie swobody inwestycyjnej funduszy emerytalnych oraz gdyby wysokość składki powierzonej OFE mogła realnie wpływać na wysokość przyszłego świadczenia.

System brytyjski nie przewiduje emerytur wcześniejszych. W zamian stwo-rzono system preferencji dla osób przechodzących na późniejszą emeryturę. Osoba, która złoży wniosek o emeryturę dopiero po osiągnięciu wieku 70 lat otrzyma o połowę wyższe świadczenie z I filaru Basic State Pension niż mężczyzna prze-chodzący na emeryturę w wieku 65 lat. W przypadku, gdy świadczenie nabyte z Basic State Pension oraz State Second Pension jest niższe, niż określane corocz-nie minimalne świadczecorocz-nie (Standard Minimum Guarantee - SMG), emeryt jest uprawniony do wyrównania świadczenia do wysokości SMG. Świadczenie to jest przyznawane w oparciu o mean-test czyli badanie, czy zainteresowany nie posiada źródeł dochodu, pozwalających na zabezpieczenie swoich potrzeb (na przykład prywatnej emerytury). Minimalny gwarantowany standard jest odpowiednikiem emerytury minimalnej, a więc w polskim systemie emerytalnym minimalnego świadczenia przysługującego osobom legitymującym się określonym stażem, któ-rych emerytura wyliczona w oparciu o formułę emerytalną byłaby niższa niż kwota określona w przepisach.

Od 2002 roku ubezpieczeni mają prawo wyboru: pozostać w publicznym systemie State Second Pension (S2P) albo przekazać część składki z National Insu-rance Conribution na prywatne ubezpieczenie. Konstrukcja przeniesienia składki z publicznego systemu State Second Pension na rzecz ubezpieczenia prywatnego określana jest terminem „contracting out”. Polega ona na złożeniu przez ubezpie-czeniowego oświadczenia woli (deklaracji) o wyborze instytucji, w której będzie on gromadził część składki emerytalnej. Podmiotami uprawnionymi do gromadzenia kapitałów emerytalnych są: pracowniczy program emerytalny (occupational pen-sion scheme), instytucja finansowa gromadząca składki w celu wypłaty emerytury indywidualnej (personal pension) albo tzw. emerytury udziałowej (stakeholder pension scheme)94.

W systemie brytyjskim przewidziano ponadto instytucję „contracted back”, to jest możliwość przeniesienia środków z ppe do systemu publicznego Second State Pension, na przykład w przypadku zmiany pracodawcy, bądź w sytuacji likwidacji ppe. Zagwarantowanie możliwości przeniesienia środków do systemu publicznego obarczone jest jednak tym ryzykiem, że w okresach dekoniunktury gospodarczej i spadku wartości jednostek uczestnictwa w programie emerytalnym, ubezpieczeni przenosić będą się do systemu publicznego, co może pogłębić skutki kryzysu gospodarczego. Zwiększająca się liczba osób ubezpieczonych wyłącznie w oparciu o fundusze publicznych zakładów ubezpieczeń, przy niekorzystnych przemianach demograficznych, przyczynić się może do zwiększenia niedrożności publicznego systemu emerytalnego oraz ograniczenia wypłacalności finansów publicznych państwa.