Plany 401 (K) i IRA

Podstawą funkcjonowania zakładowych planów emerytalnych w Stanach Zjednoczonych jest pochodzący z 1974 roku Employee Retirement Income Security Act (ERISA). Uchwalenie tej ustawy zainicjowane zostało zamknięciem fabryki Studebaker Corporation. Następstwem jej likwidacji była niewypłacalność planu emerytalnego utworzonego dla przedsiębiorstwa zatrudniającego ponad 10 tysięcy pracowników. Wobec niestabilności finansowej na rynku oraz groźby niewypła-calności kolejnych planów emerytalnych, prezydent Stanów Zjednoczonych John F. Kennedy powołał w 1961 roku Komisję ds. Zbiorowych Planów Emerytalnych (Committee on Corporate Pension Plans). Celem jej powołania była potrzeba stworzenia zasad ochrony kapitałów zgromadzonych przez uczestników planów emerytalnych (znaczny odsetek ppe ulegał likwidacji, z powodu niewypłacalności albo likwidacji pracodawcy, pozostawiając pracowników bez oczekiwanego dodat-kowego świadczenia na starość)117 oraz wyeliminowania nadużyć przy tworzeniu planów (polegających na przykład opłacaniu wysokich składek na rzecz kierow-nictwa lub części załogi)118.

Stany Zjednoczone są państwem, które ze względu na siłę gospodarki oraz rozbudowaną sieć powiązań i zależności pomiędzy poszczególnymi przedsię-biorstwami najsilniej odczuwa następstwa dekoniunktury gospodarczej, a liczba podmiotów ogłaszających wtedy upadłość jest stosunkowo wysoka. Mechanizmy ochronne tworzone przez państwo adresowane są przede wszystkim do dużych firm – filarów gospodarki (przedsiębiorstw sektora bankowego, sektora motory-zacyjnego, zbrojeniowego czy rynku nieruchomości), pozostawiając na oceanie niestabilności ekonomicznej pomniejsze podmioty. Regularność, z jaką następują kryzysy (co około 30-40 lat, nie wliczając w to cyklicznie występujących okresów

116 Supplemental Security Income (SSI) – jest Federalnym programem zaprojektowanym w celu zaspokojenia: emerytom, osobom niewidomym i osobom niepełnosprawnym, które nie posiadają własnych środków lub posiadają dochód poniżej określonego w przepisach minimum, podstawowych potrzeb w zakresie: żywności, odzieży i schronienia. Źródło: www.ssa.gov/SSI/.

117 Powstanie ustawy o pracowniczych programach emerytalnych ERISA przypisuje się m.in. bankructwu Studebaker Company w 1963 roku, którego upadek oznaczał pozostawienie bez dodat-kowych środków tysięcy amerykańskich pracowników. Tak na przykład: P. Perun, C. E. Steuerle,

Deconstructing ERISA, Washington 2000 s. 7.

118 S. J. Scheiber, The ERISA: motivations, provisions, and Implications for Retirement Security, Washington 1999 s. 4.

dekoniunktury gospodarczej) sprawia, że utworzenie programu oraz zapewnienie jego długoletniej funkcjonalności, jest w warunkach amerykańskich stosunkowo trudne. Dotyczy to szczególnie mniejszych przedsiębiorców, działających na przy-kład w sektorze usług silnie uzależnionym od sektora produkcyjnego. Nie sprzyjają temu także liberalne rozwiązania w prawie pracy, które są co prawda stymulatorem gospodarki, ale ograniczają stabilność zatrudnienia, a tym samym możliwość pla-nowania i gromadzenia kapitału w oparciu o pracodawcę prowadzącego program emerytalny.

Zakładowe systemy emerytalne w Stanach Zjednoczonych charakteryzuje różnorodność form i zasad ich funkcjonowania. Pomimo znacznych różnic możliwe jest jednak dokonanie podziału pracowniczych programów emerytalnych w oparciu o kilka kryteriów:

•

• w zależności od charakteru prawnego podmiotu tworzącego program, wy-różnić można: plany prywatne 401(k) oraz plany dla pracowników sektora publicznego Thrift Savings Plan (TSP)119. Te ostatnie wzbudzają w społe-czeństwie amerykańskim wiele kontrowersji z uwagi na to, że składki zasila-jące plany są finansowane przede wszystkim z podatków. W społeczeństwie opartym na liberalnych wartościach, rozwiązanie takie uznawane jest za sprzeczne z powszechnie akceptowaną marginalną rolą państwa i koncepcją racjonalnego wydatkowania środków publicznych. Thrift Savings Plans obejmują pracowników rządowych oraz służby mundurowe120. Plany te funk-cjonują w ramach systemu zabezpieczenia służb publicznych: Civil Service Retirement System (CSRS) - obejmującego pracowników służby cywilnej zatrudnionych przed 1983 rokiem, oraz Federal Employees Retirement Sys-tem, który zastąpił CSRS obejmującego pracowników federalnych zatrudnio-nych po 1983 roku. TSP oparte są na metodzie zdefiniowanej składki, a ich konstrukcja jest zbliżona do 401(k). Wzorzec amerykański oraz brytyjski zezwalający na tworzenie planów emerytalnych w administracji publicz-nej stanowi w moim przekonaniu przyczynek do dyskusji nad poruszaną w polskim piśmiennictwie kwestią możliwości utworzenia pracowniczego programu emerytalnego dla pracowników w administracji publicznej121; •

• pracownicze programy emerytalne można także podzielić w oparciu o kry-terium liczby pracodawców uczestniczących planie na: programy 401(k) jednozakładowe, w przypadku których pracodawca samodzielnie tworzy program w wybranej przez siebie formule dla swoich pracowników oraz wielozakładowe (multiempoyer plans), w których plan emerytalny tworzony

119 Department of the Treasury, Internal Revenue Service, Tax Guide to U.S. Civil Service Retire-ment Benefits, Washington 2006 s. 1-2.

120 Department of the Treasury, Internal... s. 1-2.

121 E. M. Staniszewska, T. Iwańczuk, Czy ustawa o pracowniczych programach emerytalnych

daje możliwość zabezpieczenia na przyszłość wszystkich pracowników, Przegląd Ustawodawstwa

jest dla co najmniej dwóch podmiotów. Te ostatnie są szczególnie popularne wśród pracodawców zatrudniających od kilku do kilkunastu pracowni-ków, gdyż utworzenie programu związane jest ze znacznymi kosztami, a te w przypadku planu międzyzakładowego dzielone są pomiędzy pracodaw-ców uczestniczących w programie. Znaczny wydatek stanowią także opłaty za administrowanie planem, które można obniżyć dzieląc pomiędzy praco-dawców współtworzących plan. Programy międzyzakładowe są popularne także u tzw. pracodawców sezonowych – gdyż samodzielne prowadzenie programu przez takiego pracodawcę wprowadza konieczność ponoszenia kosztów funkcjonowania programu szczególnie w okresach tzw. przestoju. Istotne znaczenie odgrywają także programy branżowe, w przypadku któ-rych związki zawodowe w drodze rokowań zbiorowych tworzą jednolite zasady funkcjonowania ppe dla pracowników określonej branży122; •

• plany 401(k) można podzielić także na: oparte na metodzie zdefiniowanego świadczenia lub metodzie zdefiniowanej składki. W przypadku tych pierw-szych ERISA wymaga, by składki opłacane każdego roku przez pracodawcę ustalane były w taki sposób, aby ich suma pokryła przewidywaną roczną wartość świadczeń oraz koszty administracyjne123. W przypadku metody zdefiniowanej składki na mocy obowiązujących przepisów bada się jedynie, czy składki są odprowadzane do programu prawidłowo oraz czy sposób ich inwestowania nie narusza interesu uczestnika oraz przepisów prawa. Realizacja świadczenia z planu emerytalnego może przybrać jedną z kilku przewidzianych przez przepisy form. Po pierwsze uczestnik po zaprzestaniu aktyw-ności zawodowej ma możliwość pozostawienia środków na koncie – maksymalnie do osiągnięcia wieku 70 lat i 6 miesięcy. ERISA przewiduje także, od momentu złożenia wniosku o wypłatę, możliwość dokonywania wypłat okresowych aż do wyczerpania kapitału. Uczestnik może także dokonać wypłaty jednorazowej bądź wykupu świadczenia dożywotniego (life annuity benefit). W ściśle określonych sytuacjach ma on także możliwość dysponowania środkami przed osiągnięciem wieku wypłaty. Uczestnik programu może np. dokonywać pożyczek z konta albo też w przypadku niezadowalających wyników finansowych planu wycofać środki z pro-gramu w formie wypłaty jednorazowej (lump sum). W takim przypadku oszczę-dzający zobowiązany jest opłacić podatek wynoszący 10% wartości wypłaconych środków124. W celu ochrony interesu uczestników ppe utworzona została Pension

122 Patrz też: Z. Czepulis-Rutkowska, Dodatkowe systemy emerytalne w USA [w:] S. Golinowska red., Dodatkowe systemy emerytalne w świecie, Warszawa 1994 s. 340-341.

123 Joint Committee On Taxation, Technical Explanation Of H.R. 4, The “Pension Protection Act Of 2006,” As Passed By The House On July 28, 2006, And As Considered By The Senate on August 3, 2006 s. 12.

124 V. Reno, Virginia P., Michael J. Graetz, Kenneth S. Apfel, J. Lavery, C. Hill, Uncharted Waters:

Paying Benefits from Individual Accounts in Federal Retirement Policy, Study Panel Final Report,

Benefit Guarantee Corporation, której podstawowym zadaniem jest zapewnienie uczestnikom planu, który ulega likwidacji, wypłaty określonej sumy środków zwa-nej świadczeniem podstawowym - Basic Benefit. ERISA ściśle określa przypadki, w których PBGC zobowiązany jest do realizacji wypłaty na rzecz uczestnika progra-mu. Instytucja ta ma także prawo dokonywać kontroli funkcjonowania planu m.in. w przypadku, gdy zobowiązania planu przekraczają jego aktywa, a pracodawca nie jest w stanie pokryć zobowiązań z własnych środków125.

Uzupełnieniem systemów zakładowej przezorności są w Stanach Zjedno-czonych indywidualne konta emerytalne (Individual Retirement Accounts - IRA) oraz tzw. Keogh Plans – obejmujące osoby pracujące na własny rachunek126. In-dywidualne konta emerytalne utworzone zostały w celu zapewnienia możliwości oszczędzania na preferencyjnych warunkach osobom nieobjętym ppe. W początko-wym okresie obowiązywania przepisów o kontach emerytalnych, to jest od 1975 do 1982 roku, prawo utworzenia konta przysługiwało wyłącznie osobom nie objętym pracowniczymi programami emerytalnymi. Od 1982 prawo utworzenia konta eme-rytalnego przyznano również na osobom objętym planami ERISA127. IRA działa na podobnych zasadach jak polskie IKE. Ich znaczenie jest obecnie niezwykle istotne, z uwagi na fluktuację pracowników na rynku pracy w Stanach Zjednoczo-nych. Pracownicy mogą dzięki nim oszczędzać na starość nawet w okresach, gdy pozostają w stosunku pracy z pracodawcą nie prowadzącym planu emerytalnego dla swoich pracowników.

W systemie amerykańskim wyróżnić można trzy rodzaje indywidualnych kont emerytalnych:

•

• Taditional IRA – konto to jest przeznaczone dla osób w wieku od 18 lat do 70 lat i 6 miesięcy. Po osiągnięciu przez oszczędzającego maksymal-nego wieku następuje obligatoryjna wypłata świadczenia. Oszczędzający dokonuje wpłat na konto, na zasadach określonych w umowie z instytucją finansową, z tym że maksymalna wysokość składki ustalana jest przez usta-wodawcę i ogłaszana na dany rok kalendarzowy (w 2007 roku wynosiła ona 4000 $, w 2008 roku 5000 $ rocznie). Osoba, która ukończyła 50 rok życia może dodatkowo wnosić do 1000 $ rocznie (2007 rok). Co do zasady wpłaty środków dokonywane są przed opodatkowaniem wynagrodzenia (metoda EET128). Ustawodawca określa maksymalny roczny limit wpłat na ppe i IRA, które są zwolnione z podatku. Opodatkowanie, w przypadku konta opartego

125 S. J. Scheiber, The ERISA... s. 19.

126 Z. Czepulis-Rutkowska, Dodatkowe... s. 343.

127 Żukowski M., Wielostopniowe… s. 33.

128 Od nazw kolejnych poszczególnych faz procesu inwestycyjnego: składka – zwolniona z podatku (E z ang. exempt), zyski kapitałowe – zwolnione z podatku, wypłata świadczenia – opodatkowana (T z ang. taxed). Patrz tez: UNFE, Bezpieczeństwo dzięki zapobiegliwości. Raport Urzędu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi. Warszawa 2001, s. 101. W publikacji tej częściej obecnie używane pojęcie zysków kapitałowych występuje jako pojęcie dochodu z kapitału.

na metodzie EET, następuje dopiero w momencie realizacji świadczenia co oznacza, że w systemie amerykańskich kont emerytalnych zastosowano najkorzystniejszą dla oszczędzającego metodę, zwolnienia z opodatkowania składki i zysków kapitałowych aż do momentu ich realizacji, dzięki czemu pomnażana jest całość składki (metoda EET);

•

• Roth IRA – ten typ konta emerytalnego charakteryzuje brak ustalonej górnej granicy wieku uczestnika. Oszczędzać na nim może także osoba, która ukoń-czyła 70 lat i 6 miesięcy. Maksymalna roczna wpłata na to konto w 2007 roku wynosiła 4000 $, a 2008 roku limit wpłat podniesiono do 5000 $ rocznie. Osoba powyżej 50 roku życia objęta jest wyższym limitem rocznych wpłat (w 2007 roku do 1000$). Składki wnoszone są po opodatkowaniu, w zamian za to zyski kapitałowe i przyszłe świadczenie zwolnione zostało z podatków. W przypadku konta Roth IRA zastosowano inną metodę jego opodatkowania (metoda TEE)129. Oznacza to że opodatkowana zostaje składka, natomiast zyski kapitałowe jak i wypłata są zwolnione z podatku;

•

• Coverdell ESA (Formerly Education IRA) - jest to indywidualne konto prze-znaczone dla osób uczących się (poniżej 18 roku życia). Oszczędzający, jeżeli osiąga dodatkowe dochody ze stosunku pracy, może jednocześnie oszczędzać także na Taditional IRA albo Roth IRA, a wpłaty dokonywa-ne na ESA nie obniżają wskazanych powyżej limitów dla zwykłego konta emerytalnego. Roczna suma wpłat na to konto wynosi maksymalnie 2000 $ (2007 rok). Osoba oszczędzająca, nie korzysta ze zwolnienia podatkowego przy wnoszeniu składki, w zamian za to świadczenie i zyski kapitałowe podobnie jak i w przypadku Roth IRA zwolnione są z podatku (metoda TEE). Cechą charakterystyczną tej formy oszczędzania jest to, że składki mogą być wnoszone maksymalnie do ukończenia 18 roku życia, a wypłata środ-ków przed 18 rokiem życia powoduje konieczność opłacenia dodatkowego podatku od zysków kapitałowych. Przed ukończeniem 18 roku życia, bez konieczności opłacenia podatku, można dokonywać wypłat jedynie w celu opłacenia szkoły (elementary i secondary schools). Realizacja świadczenia polega albo na przeniesieniu środków do wybranego przez oszczędzającego Taditional IRA albo Roth IRA albo na wypłacie całości środków na rachunek wskazany przez oszczędzającego i musi nastąpić najpóźniej na 30 dni przed osiągnięciem 30 roku życia130.

129 Kolejne fazy procesu inwestycyjnego: składka – opodatkowana (taxed), zyski kapitałowe – zwolnione (exempt), wypłata świadczenia – zwolniona (exempt).

130 Opracowano na podstawie: National Association of Federal Credit Unions, Individual Retire-ment Accounts, Washington 2005 s. 1-2.

8. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2003/41/WE z dnia z dnia 3 czerwca 2003 r. w sprawie działalności instytucji pracowniczych programów emerytalnych oraz nadzoru nad

takimi instytucjami131