Plany zakładowe w Republice Federalnej Niemiec

Ubezpieczenia zakładowe w Niemczech mają bogatą bo sięgającą XIX w. tradycję. Po zakończeniu II wojny światowej i podziale Niemiec na RFN i NRD w obu państwach zaczęto tworzyć odrębne modele zabezpieczenia na starość. Pracownicze programy emerytalne wprowadzono wyłącznie na terytorium RFN. W NRD dopiero w 1971 roku wprowadzono możliwość utworzenia dodatkowego grupowego ubezpieczenie na starość pracowników. Model zabezpieczenia ryzyk socjalnych przyjęty w NRD wynikał bowiem z socjalistycznej koncepcji pełnej ochrony na starość realizowanej w ramach publicznego systemu emerytalnego. Dopiero „odwilż intelektualna” oraz stopniowe odchodzenie od egalitaryzmu spo-łecznego przyczyniły się do stworzenia systemów doubezpieczenia ryzyka starości w warunkach gospodarki centralnie planowanej. Taki stan panował aż do 1992 roku, gdy po zjednoczeniu Niemiec zunifikowano funkcjonowanie i zasady tworzenia programów na terytorium całego państwa72.

Obecnie, wobec wciąż dominującej roli państwa w systemie ubezpieczeń społecznych i rozbudowanego filaru publicznego, ubezpieczenia zakładowe trak-towane są przede wszystkim jako konstrukcja uzupełniająca emeryturę bazową, której celem przede wszystkim jest podwyższenie bazowego świadczenia emery-talnego. Ewolucyjny model powstawania programów sprawił, że są one w pełni dopasowane do potrzeb pracodawców i pracowników73.

Podstawą funkcjonowania planów zakładowych w Niemczech jest ustawa z 19 grudnia 1974 roku Gesetz zur Verbesserung der betrieblichen Altersversor-gung. Zasadniczym jej celem jest ustanowienie zasad tworzenia ppe, określenie dopuszczalnych form, w jakich mogą one być tworzone oraz zasad nadzoru nad ich funkcjonowaniem. Poszczególne plany różniły się bowiem zarówno, gdy chodzi o zasady finansowania oraz katalog świadczeń, co utrudniało nadzór nam nimi. Ujednolicenie zasad funkcjonowania ppe wynikało także z potrzeby wzmocnienia ochrony kapitałów emerytalnych uczestników programów. Uchwalone przepisy

70 J. Ratajczak, System emerytalny w Niemczech [w:] T. Szumlicz, M. Żukowski red., Systemy

Emerytalne w krajach Unii Europejskiej, Warszawa 2004 s. 255; SSA, Social... s. 124.

71 SSA, Social... s. 124.

72 Golinowska S., Emerytury dodatkowe w Niemczech [w:] red. S. Golinowska, Dodatkowe

systemy emerytalno-rentowe w świecie, Warszawa 1994 s. 55.

73 Normy prawa powszechnie obowiązującego łatwej jest dopasować do sprawdzonych i już funkcjonujących (czasem wiele lat) konstrukcji, niż tworzyć odrębne przepisy dla nieistniejących podmiotów, które będą musiały dostosować się do uchwalonych przepisów. Najłatwiej zobrazować to na przykładzie IKE, gdzie instytucje finansowe tworzyły konta emerytalne dopasowując się do uregulowań ustawy, zgłaszając liczne postulaty zmian w przepisach usuwających niedoskonałości regulacji.

charakteryzowała regulacja ramowa. Ustawodawca uznał bowiem, że zbyt szcze-gółowe określenie zasad funkcjonowania programów może, z uwagi na silną dyna-mikę procesów gospodarczych, powodować konieczność częstego nowelizowania przepisów lub też zniechęcać pracodawców do ich tworzenia. Ścisła regulacja, a w konsekwencji częste nowelizowanie przepisów negatywnie wpływa na sytuację oszczędzającego, który przystępując do programu, nie ma możliwości oceny tego jak będzie się kształtowała jego sytuacja w chwili realizacji świadczenia.

Plany emerytalne w Niemczech mają charakter dobrowolnej grupowej formy doubezpieczenia ryzyka starości74. Program emerytalny może zostać utworzony dla jednego, kilku zakładów lub określonej branży75. Zgodnie z przepisami pracodawca decydując się na utworzenie programu ma możliwość wyboru jednej z pięciu form:

•

• Direktzusage – przyrzeczenie bezpośrednie – nazywane także, od sposobu gromadzenia środków - rezerwami księgowymi (book reserves). Jest to najpopularniejsza z form ppe – obejmująca około 59% wszystkich planów emerytalnych w Niemczech76. Cechą charakterystyczną tej formy oszczę-dzania jest wypłacane dożywotnie świadczenie wyliczane w oparciu o me-todę zdefiniowanego świadczenia. W ramach przyrzeczenia bezpośredniego pracodawca odpisuje stałą część wynagrodzenia pracowników objętych planem emerytalnym, tworząc z tych środków rezerwy księgowe. Praco-dawca tworzący program, zobowiązuje się do wypłaty na rzecz pracownika świadczenia, obliczanego w oparciu o przeciętną długość życia oraz wartość odpisów dokonanych z wynagrodzenia pracownika pomnożoną przez usta-loną w przyrzeczeniu stopę procentową. Przepisy nie zawierają ograniczeń, w zakresie sposobu zarządzania rezerwami księgowymi przez pracodawcę. Rozwiązanie takie pozwala osiągnąć stosunkowo wysoką stopę zwrotu, ale z drugiej strony prowadzi do zwiększonego ryzyka inwestycyjnego. Dla ochrony środków gromadzonych w tej formie oszczędzania utworzono, na wypadek likwidacji albo niewypłacalności programu, reasekuracyjne towa-rzystwo ubezpieczeniowe (Pensionssicherungsverein auf Gegenseitigkeit) przejmujące gwarancję wypłaty świadczeń na wypadek niewypłacalno-ści pracodawcy77. Jak pokazuje doświadczenie innych państw np. Stanów Zjednoczonych, jedną z najczęstszych przyczyn niewypłacalności planów emerytalnych jest możliwość dysponowania przez pracodawcę funduszami

74 V. Leienbach, T. Sorensen, B. Sadow, Elementy systemu zabezpieczenia społecznego w

wa-runkach społecznej gospodarki rynkowej. Przykład Republiki Federalnej Niemiec, Koln 1994 s. 90

i 165.

75 Ratajczak J., System emerytalny w Niemczech [w:] red. T. Szumlicz, M. Żukowski, Systemy

Emerytalne w krajach Unii Europejskiej, Warszawa 2004 s. 247.

76 Dane statystyczne obejmujące procentowy udział planów emerytalnych za: J. Ratajczak,

Sys-tem... s. 247.

77 Szerzej: ISSA, Protecting Individual Rights in Privately Managed Retirement Schemes, Oak Creek 2004, s. 39, S. Golinowska, Emerytury... s. 56.

programu emerytalnego. Wystąpienie trudności finansowych prowadzi do sytuacji, gdy pracodawca nie mogąc uzyskać na przykład kredytu bankowe-go zastępuje bankowe-go pożyczką z funduszu programu emerytalnebankowe-go, a następnie wobec braku środków na zwrot takiej pożyczki, jak i pozostałych zobowią-zań względem wierzycieli, ogłasza upadłość. Pracownicy na skutek upa-dłości pracodawcy nie mogą odzyskać kapitałów zgromadzonych w planie emerytalnym. Środki pozostałe w masie upadłościowej pracodawcy, okazują się najczęściej niewystarczające dla zaspokojenia roszczeń uczestników programu;

•

• Pensionskasse – kasy emerytalne – są instytucjami finansowymi posiada-jącymi osobowość prawną. Utworzenie i administrowanie kasą wymaga od pracodawcy zaangażowania znacznego kapitału, dlatego też ta forma progra-mu funkcjonuje najczęściej w dużych zakładach albo w ramach zgrupowa-nia pracodawców bądź koncernu (jako kasa międzyzakładowa, branżowa). Składki, w zależności od postanowień statutu, finansować mogą zarówno pracodawca jak i pracownicy, co odróżnia tę instytucję od Kas Zapomogo-wych (Unterstützungskassen). Kasy emerytalne stanowią podmioty nieza-leżne od pracodawcy i są oparte na samorządzie pracowniczym. Cechy te stanowią gwarancję niezależności finansowej kasy i ograniczają ingerencję pracodawcy w ich funkcjonowanie. Pracownicy jako członkowie kasy, po osiągnięciu odpowiedniego wieku (wieku wypłaty), nabywają uprawnienie do określonego w statucie kasy emerytalnej świadczenia (bądź sumy środ-ków). Nad całością instytucji nadzór sprawuje (Bundesaufsichtsamt für Ver-sicherungswesen)78. Forma ta stanowi jedną z najbezpieczniejszych metod długoterminowego gromadzenia środków na rzecz pracowników. Decyduje o tym nie tylko nadzór państwa, ale także rozdzielenie majątku pracodawcy i środków wpłacanych na konto oszczędzającego w kasie emerytalnej; •

• Unterstützungskassen – Kasy zapomogowe – są podmiotami niezależnymi od pracodawcy. Mogą one zostać utworzone przez jednego lub kilku pra-codawców w ściśle określonej formie, to jest: stowarzyszenia, spółki lub fundacji79. Działalność kasy może wykraczać poza ochronę ryzyka starości i przewidywać także świadczenia na wypadek wystąpienia innych zdarzeń losowych np. inwalidztwa, choroby, a nawet ochronę na wypadek braku pracy. Pomimo tego, że kasy są w założeniu podmiotami niezależnym od pracodawcy, to w sytuacji gdy akty regulujące podstawę ich działalności tak stanowią, podmiot zarządzający może udzielać z ich aktywów pożyczek pracodawcy. Pracodawca w akcie erekcyjnym wskazuje osoby lub podmiot zarządzający programem, a to z kolei prowadzi do wniosku, że wywiera on

78 ISSA, Protecting... s. 56.

istotny wpływ na zasady zarządzania aktywami, w tym przede wszystkim na możliwość udzielania pożyczek z programu. Przyjęta konstrukcja czyni Unterstützungskassen szczególnie narażonymi na ryzyko niewypłacalności lub ograniczonej wypłacalności przyszłych świadczeń;

•

• Direktversicherung – indywidualne lub grupowe ubezpieczenie na życie z funduszem kapitałowym – w przypadku tej formy pracowniczego pro-gramu, pracodawca zawiera umowę grupowego ubezpieczenia na życie pracowników z zakładem ubezpieczeń. Utworzenie i prowadzenie progra-mu w takiej formie nie wymaga dużych nakładów, gdyż pracodawca nie tworzy ani nie finansuje funkcjonowania instytucji zarządzającej. Składka jest powierzana zakładowi ubezpieczeń, którego zadaniem jest pomnażanie jej zgodnie przyjętymi regułami oraz z dyspozycją uczestnika programu. Rola pracodawcy sprowadza się do obliczenia i odprowadzenia składki do zakładu ubezpieczeń, który na zasadach określonych w deklaracji uczestnika przystąpienia do programu dokonuje jej podziału pomiędzy poszczególne ryzyka. Atutem tej formy jest także to, że pracodawca może modyfikować zasady gromadzenia składek w zależności od potrzeb pracowników. Ofe-rowane ubezpieczenia obejmują bowiem nie tylko ochronę ryzyka dożycia określonego wieku, ale także innych ryzyk: inwalidztwa czy śmierci uczest-nika programu. Uczestnik w celu podwyższenia przyszłego świadczenia może, o ile umowy tworzące program tak stanowią, dokonywać dodat-kowych wpłat na swoje konto w programie. Należy jednak zauważyć, że ppe w formie grupowego ubezpieczenia na życie pracowników wiąże się z koniecznością podzielenia składki na część kapitalizowaną oraz na część przeznaczoną na pokrycie ryzyk ubezpieczeniowych. W efekcie pomnażaniu ulega tylko część kapitału pochodzącego ze składki. Warto także podkre-ślić, że nadrzędnym celem utworzenia programu jest zgromadzenie sumy środków przeznaczonych do wypłaty po zaprzestaniu aktywności zarobko-wej. Ochrona ryzyk ubezpieczeniowych stanowi natomiast cel drugorzędny i powinna być podporządkowana gromadzonemu kapitałowi. W przypadku przeznaczenia przeważającej części składki na ochronę ryzyk ubezpiecze-niowych, zgromadzony przez uczestnika kapitał mógłby osiągnąć wartość niższą niż suma odprowadzonych składek. Tak skonstruowany program nie realizowałby podstawowego celu jakim jest podwyższenie bazowego świadczenia emerytalnego. Wprowadzone przepisy powinny zatem, jak to ma miejsce w ustawie o ppe z 2004 roku, uwzględniać właściwe proporcje pomiędzy kapitalizowaną i ochronną częścią składki;

•

• Pensionsfondzusagen – fundusze emerytalne – są autonomicznymi w sto-sunku do pracodawcy instytucjami finansowymi utworzonymi w celu po-mnażania składek wpłacanych przez pracodawcę na rzecz pracowników.

W zamian za opłaconą składkę członek funduszu nabywa roszczenie o świadczenie uzależnione od: metody gromadzenia składki, stopy zwrotu dokonanych inwestycji oraz kosztów administracyjnych80. Fundusze eme-rytalne zależnie od przyjętej formuły mogą oferować świadczenia oparte na metodzie zdefiniowanej składki albo zdefiniowanego świadczenia81. Ustawo-dawca umożliwił funduszom emerytalnym pomnażanie środków w oparciu o szeroką gamę instrumentów finansowych, co zapewnia im możliwość uzyskania stosunkowo wysokiej stopy zwrotu oraz umożliwia optymalną dywersyfikację ryzyka inwestycyjnego. Warto podkreślić, że zmiana zasad funkcjonowania OFE wprowadzona w 2014 roku w Polsce nie gwarantuje wzorem niemieckim bezpieczeństwa środków dzięki zastosowanej opty-malnej ich dywersyfikacji;

Możliwość utworzenia przez pracodawcę powiązanej z nim instytucji fi-nansowej zarządzającej środkami wnoszonymi do programu oraz możliwość dys-ponowania przez pracodawcę środkami zgromadzonymi w programie wywołują w doktrynie niemieckiej liczne wątpliwości. Koncentrują się one najczęściej wokół specyficznie określonych zasad likwidacji pracodawcy prowadzącego ppe. Przepisy przewidują, że instytucja finansowa utworzona w celu gromadzenia i pomnażania środków na przyszłe świadczenia dla załogi, jak i sam pracodawca, nie mogą ulec likwidacji w przypadku, gdy nie zostaną wypełnione zobowiązania wobec uczest-ników pracowniczego programu emerytalnego. Mam tutaj na myśli w szczególności formę: przyrzeczenia bezpośredniego (Direktzusagen) oraz kasy zapomogowej (Unterstützungskassen-zusagen). Przepisy Gesetz zur Verbesserung der betriebli-chen Altersversorgung przewidują możliwość zwolnienia pracodawcy z obowiązku świadczenia na rzecz uczestnika oraz rozpoczęcie procedury likwidacji zakładu, wyłącznie w przypadku zawarcia indywidualnych porozumień lub porozumienia zbiorowego ze wszystkimi uczestnikami programu oraz osobami pobierającymi świadczenie. Po ich zawarciu podmiot zarządzający lub pracodawca ma obowiązek dokonania jednorazowej wypłaty środków w wysokości ustalonej porozumieniem na rzecz osób uprawnionych. Przepisy określają ponadto minimalną wysokość jednorazowego świadczenia (lump sum), jaka musi być wypłacona uczestnikowi programu. Drugie z wymienionych powyżej rozwiązań obejmuje przypadek li-kwidacji funduszu emerytalnego (Pensionsfondzusagen). Pracodawca, który nie dysponuje wystarczającą ilością środków, aby kontynuować prowadzenie programu może dokonać transferu środków do jednej z kas emerytalnych (Pensionkasse) albo zakładu ubezpieczeń. W takim przypadku, pracodawca nie ma obowiązku konsul-tacji i zawarcia porozumienia z pracownikami. Dokonanie wypłaty transferowej

80 Deutsche Bundesbank, Company Pension Schemes in Germany, Berlin 2001 s. 3.

zwalnia pracodawcę od obowiązku świadczenia na rzecz swoich pracowników, a także umożliwia wszczęcie procedury likwidacyjnej82.

Optymalny rozwój doubezpieczenia ryzyka starości w Niemczech, podobnie jak i w Polsce, uzależniony jest nie tylko od stworzenia odpowiednich bodźców finansowych zachęcających do dodatkowego oszczędzania, ale także od rzetelnie prowadzonej w społeczeństwie polityki informacyjnej. Rzetelna kampania uświa-damiająca potrzebę indywidualnego oszczędzania, na skutek zmniejszenia odpo-wiedzialności państwa za świadczenia przyszłych emerytów, prowadzić może do zwiększenia liczby osób chroniących ryzyko starości w oparciu o III filar, powięk-szając ich szanse na godziwą starość. Jest to szczególnie istotne w tych państwach, które odchodzą od modelu dominującej roli publicznego systemu emerytalnego na rzecz współdzielenia odpowiedzialności za przyszłe świadczenie. To właśnie na przykładzie takich państw jak Niemcy i Polska można zauważyć funkcjonujące w społeczeństwie, nieuprawnione przeświadczenie o obowiązku (a przy obecnych trendach demograficznych także o zdolności) zapewnienia przez państwo ubezpie-czonym wysokiego poziomu zabezpieczenia na starość, przy minimalnym poziomie aktywności obywateli w tym zakresie.

Nie należy także nie doceniać roli państwa, które po reformie w ramach szeroko rozumianego systemu emerytalnego realizuje funkcje znane prawu gospo-darczemu publicznemu, w tym przede wszystkim funkcję wspierania gospodarki i podmiotów gospodarczych. Funkcja ta polega na oddziaływaniu państwa na go-spodarkę poprzez poprawę prawnej i faktycznej pozycji podmiotów gospodarczych, za pomocą środków dostępnych państwu i pochodzących od państwa. Celem tak podejmowanych działań jest między innymi reorientacja zachowań podmiotów gospodarczych podejmowanych w warunkach swobody gospodarczej, w tym przede wszystkim wyboru takich celów, które dotychczas osiągane były przez państwo. Jego celem jest obecnie wspieranie reorientacji zachowań przedsiębiorców za po-mocą środków publicznych (w tym wypadku zachęt w postaci obniżenia obciążeń względem państwa)83, na rzecz zwiększenia odpowiedzialności za świadczenia swoich pracowników.