Ogólna charakterystyka funduszy inwestycyjnych

Zasady działalności funduszy inwestycyjnych uregulowane zostały w usta-wie z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych. Istotą tworzenia fundu-szy inwestycyjnych jest połączenie kapitałów indywidualnych inwestorów w celu wspólnego ich inwestowania297. Środki powierzone funduszowi oraz majątek pod-miotu zarządzającego Towarzystwa Funduszy Inwestycyjnych (zwane dalej TFI) podlegają ścisłemu rozdzieleniu, co jest charakterystyczne dla funkcjonowania funduszy inwestycyjnych na kontynencie europejskim298.

Program utworzony w formie umowy o wnoszenie przez pracodawcę składek pracowników do funduszu inwestycyjnego można określić jako czysto kapitałową (oszczędnościową) formę gromadzenia środków, przeznaczoną dla osiągnięcia maksymalnych zysków dzięki inwestycjom długoterminowym. Przy oszczędzaniu krótkoterminowym w fundusze inwestycyjne istnieje bowiem dosyć wysokie ryzyko utraty części środków zainwestowanych, spowodowane spadkiem wartości instrumentów finansowych na giełdzie w krótkiej perspektywie. A zatem oszczędzanie krótkoterminowe w takiej formie wymusza stosowanie mechani-zmów ochronnych, w tym przede wszystkim przewagi w portfelu inwestycyjnym instrumentów finansowych obarczonych niskim ryzykiem: papierów wartościo-wych emitowanych, poręczonych lub gwarantowanych przez Skarb Państwa lub Narodowy Bank Polski.

Zasady inwestowania w fundusze inwestycyjne pozwalają w zależności od uznania uczestnika pracowniczego programu, bądź na oszczędzanie w ramach stabilnych instrumentów finansowych (fundusze stabilnego wzrostu, obligacyjne), bądź na inwestowanie w charakteryzujące się większym ryzykiem fundusze akcji. Każde z TFI posiada w swojej ofercie od kilku do kilkunastu funduszy, z których część wyspecjalizowana jest w oszczędzaniu długoterminowym na potrzeby III

297 P. Pilarczyk, Towarzystwo funduszy inwestycyjnych jako spółka akcyjna, Kraków 1999 s. 17.

298 Drugą metodą są tzw. fundusze powiernicze funkcjonujące w Stanach Zjednoczonych i Wiel-kiej Brytanii, gdzie środki te wchodzą w skład majątku funduszu, ale ten nie może nimi dobrowolnie dysponować. Szerzej: A. Chróścicki, Fundusze inwestycyjne i emerytalne. Komentarz do ustawy

o funduszach inwestycyjnych, ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, Warszawa

filaru299. Uczestnik programu dokonuje wyboru funduszu lub funduszy inwesty-cyjnych spośród wskazanych w zakładowej umowie emerytalnej. Ma on także możliwość dokonania podziału składki pomiędzy poszczególne fundusze (z reguły w deklaracji przystąpienia do programu wskazuje on procent składki jaki zosta-nie przekazany do wybranych przez siebie funduszy) lub wskazania w deklaracji wyłącznie jednego wybranego przez siebie funduszu. Zarządzający może także sporządzić prospekt informacyjny, w którym określa proponowane zasady podziału składki. Informacje tam zawarte mają charakter wyłącznie informacyjny, co pro-wadzi do wniosku, że nie mogą one stać się podstawą ewentualnego roszczenia w przypadku nieosiągnięcia zakładanego wyniku finansowego.

Za najważniejszy atut pracowniczego programu z funduszem inwestycyjnym należy uznać to, że nie wymaga on po stronie pracodawcy znaczących nakładów na utworzenie i finansowanie pracowniczego funduszu emerytalnego300, a jedno-cześnie pozwala on osiągnąć wynik finansowy porównywalny z pracowniczym funduszem emerytalnym, co stanowi istotną zachętę dla utworzenia właśnie tej formy ppe. Z uwagi na pomnażanie składek przez wyspecjalizowaną instytucję zarządzającą301, pozwala na osiągnięcie relatywnie wysokiej stopy zwrotu nawet przy stosunkowo niskiej składce302.

Zgodnie z art. 3 ust. 1 ustawy ofi fundusz inwestycyjny jest osobą prawną, której wyłącznym przedmiotem działalności jest lokowanie środków pieniężnych zebranych w drodze publicznego, a w przypadkach określonych w ustawie również niepublicznego, proponowania nabycia jednostek uczestnictwa albo certyfikatów inwestycyjnych, w określone w ustawie papiery wartościowe, instrumenty rynku pieniężnego i inne prawa majątkowe. Fundusz nabywa osobowość prawną z chwilą wpisu do rejestru funduszy inwestycyjnych prowadzonego przez sąd rejestrowy (art. 15 ust. 1 pkt 5 oraz 16 ust. 1 ustawy ofi).

Fundusz inwestycyjny tworzony jest przez Towarzystwo Funduszy Inwesty-cyjnych, które zarządza nim i reprezentuje je na zewnątrz (art. 4 ust 1 ustawy ofi). Towarzystwo tworzy fundusz, po uzyskaniu zezwolenia wydawanego przez Komi-sję Nadzoru Finansowego, w jednej określonych w art. 14 ust. 3 ustawy ofi form:

1) funduszu inwestycyjnego otwartego;

2) specjalistycznego funduszu inwestycyjnego otwartego;

299 Dla przykładu można wskazać fundusz otwarty III filar Skarbiec.

300 D. Bieńkowski, Jaką formę PPE wybrać?, NU nr 8 2000 s. 15.

301 Składki z ppe pomnażane są wraz ze środkami podmiotów, które nabyły jednostki uczestnictwa poza ppe, a więc osobami, które nabyły takie jednostki na przykład bezpośrednio od funduszu czy banku. Zgromadzony w ten sposób kapitał zarządzany przez fundusz pozwala optymalne zarządzanie kapitałem, który z uwagi na swą znaczną wartość może wpływać na kursy akcji, a więc i przyczyniać się do osiągnięcia zysku przez inwestorów i uczestników ppe.

3) funduszu inwestycyjnego zamkniętego303.

TFI może utworzyć więcej niż jeden fundusz oraz zarządzać takimi fun-duszami jednocześnie304. Ma to zapewnić dywersyfikację portfela funduszy in-westycyjnych zarządzanych przez TFI oraz możliwość stworzenia kompleksowej strategii finansowej w ramach jednego podmiotu zarządzającego, dopasowanej do preferencji inwestorów oszczędzających na przykład na IKE albo uczestników ppe. Ten sam podmiot zarządzający zapewnia spójną strategię inwestowania środków po-wierzonych oraz pełniejszą dywersyfikację ryzyka inwestycyjnego. Ze względu na specyfikę lokowania i obrotu środkami oraz zasady zbywania papierów oferowanych przez fundusz inwestycyjny zamknięty na gruncie ustawy o ppe zgodnie z art. 2 pkt 4 ustawy, dopuszczalne jest utworzenie programu, w ramach którego oferowane będą fundusze inwestycyjne otwarte oraz specjalistyczne fundusze inwestycyjne otwarte305. Nie można natomiast utworzyć pracowniczego programu emerytalnego w formie umowy z funduszem inwestycyjnym zamkniętym, z uwagi na fakt, że ten typ funduszu opiera się na stałej liczbie certyfikatów inwestycyjnych, których liczba może zostać zwiększona wyłącznie w przypadku kolejnych emisji306. Elementem wyróżniającym fundusz zamknięty jest ponadto możliwość nabywania i zbywania certyfikatów inwestycyjnych zarówno na rynku pierwotnym (bezpośrednio od fun-duszu) jak i na rynku wtórnym (na giełdzie lub rynku pozagiełdowym)307. Cecha ta dyskwalifikuje ten rodzaj funduszu jako zarządzającego ppe, gdyż nabywanie i zbywanie certyfikatów na rynku wtórnym powoduje utratę kontroli (możliwość wypłaty części środków) nad środkami uczestnika w programie emerytalnym przed osiągnięciem wieku wypłaty.

Ustawa o funduszach inwestycyjnych dopuszcza możliwość utworzenia funduszu inwestycyjnego na czas oznaczony (art. 17 ust. 1 pkt 3 ustawy ofi). Istotną kwestią jest to, czy możliwe jest utworzenie programu z takim funduszem? Moim zdaniem nie istnieje przeszkoda, aby ppe był prowadzony z funduszem inwestycyj-nym utworzoinwestycyj-nym na czas oznaczony. Art. 35 ustawy o ppe, który zawiera przypadki odmowy wpisu do rejestru przez organ nadzoru, brak jest możliwości wydania

303 Ustawa o funduszach inwestycyjnych z 28 sierpnia 1997 r. przewidywała możliwość wyboru jednej z pięciu form:

1) fundusz inwestycyjny otwarty,

2) specjalistyczny fundusz inwestycyjny otwarty, 3) fundusz inwestycyjny zamknięty,

4) specjalistyczny fundusz inwestycyjny zamknięty, 5) fundusz inwestycyjny mieszany

304 Dla przykładu: ING TFI zarządza ok. 40 funduszami inwestycyjnymi. Źródło: https://www. ingtfi.pl/lista-dostepnych-funduszy; TFI PZU zarządza 15 otwartymi, funduszami inwestycyjnymi źródłohttp://www.pzu.pl/grupa-pzu/tfi-pzu/notowania.

305 UNFE, Pracowniczy program emerytalny z funduszem inwestycyjnym, Warszawa 2000 s. 8.

306 R. Woźniak, Rodzaje funduszy inwestycyjnych, NU nr 4 z 2003 r., s. 17.

decyzji odmownej w przypadku, gdy pracodawca zawiera umowę z funduszem inwestycyjnym utworzonym na czas określony nawet w sytuacji, gdy jest to jedyny fundusz oferowany w ramach ppe. Ponadto zarówno w art. 2 pkt 4 ustawy, jak też w art. 6 ustawy o ppe, przepisach określających zasady inwestowania w poszcze-gólne instrumenty finansowe308, brak jest zastrzeżenia, że program emerytalny może być prowadzony wyłącznie z funduszem inwestycyjnym utworzonym na czas nieoznaczony. Jednakże z punktu widzenia celowości i funkcjonalności programu należy uznać, że pracodawca powinien zawrzeć umowę o zarządzanie, z co najmniej jednym funduszem utworzonym na czas nieokreślony. W odmiennym przypadku, upływ czasu, na jaki fundusz został utworzony, będzie oznaczał konieczność zmia-ny umowy zakładowej oraz zawarcia umowy o zarządzanie z nowym podmiotem albo likwidację programu.

Stronami umowy o zarządzanie są pracodawca albo reprezentacja pra-codawców i fundusz inwestycyjny reprezentowany przez TFI. W założeniu, ppe w tej formie stworzony został dla prowadzenia programu z wieloma funduszami inwestycyjnymi zarządzanymi przez jeden podmiot. Ma to na celu z jednej strony zapewnić dywersyfikację oraz optymalizację inwestowanych środków, a z drugiej zagwarantować jeden podmiot zarządzający funduszami oferowanymi w ramach ppe. Za takim rozwiązaniem przemawia treść art. 6 ust. 2 ustawy o ppe, który stanowi, że w przypadku prowadzenia programu w formie umowy o wnoszenie przez pracodawcę składek pracowników do funduszu inwestycyjnego, pracodawca może zawierać umowy z różnymi funduszami inwestycyjnymi zarządzanymi przez to samo towarzystwo funduszy inwestycyjnych.

Pracownicze programy emerytalne w formie umowy z funduszem inwesty-cyjnym podzielić można na dwie grupy. Pierwszą z nich stanowią ppe, w przypadku których pracodawca zawiera umowę tylko z jednym funduszem inwestycyjnym prowadzonym przez TFI. W takim wypadku uczestnik nie ma możliwości doko-nywania konwersji. Pod tym pojęciem należy, zgodnie z art. 2 pkt 10 ustawy o ppe, rozumieć jednoczesne odkupienie jednostek uczestnictwa w jednym funduszu inwe-stycyjnym i nabycie jednostek uczestnictwa w innym funduszu inweinwe-stycyjnym za-rządzanym przez to samo towarzystwo, za środki pieniężne uzyskane z odkupienia jednostek uczestnictwa pod warunkiem, że jednostki odkupywane i nabywane są rejestrowane jako stanowiące środki uczestnika odpowiednio ze składki podsta-wowej lub dodatkowej. Druga grupa obejmuje programy, w których pracodawca zawiera umowy z więcej niż jednym funduszem inwestycyjnym, a uczestnik może dokonywać konwersji pomiędzy funduszami. Uczestnik w zależności od postano-wień umowy zakładowej może zbyć całość jednostek uczestnictwa danego fun-duszu lub tylko część, kształtując portfel inwestycyjny według własnego uznania. Warto także wskazać, że umowa zakładowa określa z reguły liczbę konwersji, jaką

308 W przypadku funduszu inwestycyjnego zasady ogólne określone zostały w ustawie ofi, nato-miast przepisy ustawy o ppe stanowią lex specialis do tych zasad.

uczestnik może dokonać w danym roku kalendarzowym oraz terminy dokonywania tej czynności.

Specyfiką programu z kilkoma funduszami inwestycyjnymi jest to, że na pracowniczy program składać się będzie umowa zakładowa oraz co najmniej dwie umowy o zarządzanie środkami w programie z funduszami inwestycyjnymi zarzą-dzanymi przez to samo Towarzystwo Funduszy Inwestycyjnych. Wprowadzenie zgodnie z art. 6 ust. 2 ustawy o ppe jednego podmiotu zarządzającego wszystkimi funduszami usprawnia proces przepływu środków pomiędzy funduszami309, co mogłoby stanowić źródło problemu w przypadku zarządzania programem przez kilka TFI. Ponadto w przypadku słabych wyników finansowych zapewnia to niepo-dzielność odpowiedzialności za zarządzanie środkami w programie. Pracodawca, jak i uczestnicy oceniają wynik finansowy tylko jednego podmiotu, mogąc po-równać go z wynikami finansowymi innych funduszy funkcjonujących na rynku finansowym. Ułatwia to podjęcie decyzji w przedmiocie zmiany zarządzającego.

Liczba umów o zarządzanie środkami w programie jest równa liczbie fun-duszy, w jakich uczestnicy mogą gromadzić składki. Umowa o zarządzanie po-winna być tak skonstruowana, aby zawierała wszystkie elementy konieczne przy zawieraniu umowy zakładowej. Elementami takiej umowy są w szczególności:

•

• określenie stron umowy; •

• oznaczenie zarządzającego (TFI); •

• określenie warunków gromadzenia środków i zarządzania nimi; •

• wskazanie przypadków i warunków wypowiedzenia umowy między pra-codawcą a instytucją finansową;

•

• ustalenie warunków, terminu i sposobu dokonania wypłaty, wypłaty trans-ferowej oraz zwrotu;

•

• wskazanie przypadków i warunków zmiany zarządzającego; •

• określenie kosztów i opłat obciążających uczestnika i pracodawcę; •

• w przypadku, gdy program przewiduje umowy z co najmniej dwoma fun-duszami inwestycyjnymi, określenie warunków konwersji, w przypadku zmiany funduszu w ramach tego samego programu.

W charakterystyczny sposób wyznaczona została odpowiedzialność za szko-dy powstałe w trakcie funkcjonowania programu. Pomimo tego, że każszko-dy z fun-duszy ma obowiązek określenia swojej polityki inwestycyjnej (pod postacią tzw. zasad polityki inwestycyjnej funduszu inwestycyjnego, określanych zgodnie z art. 18 ust. 1 pkt. 11 ustawy ofi w statucie), to jednak nie ponosi on odpowiedzialności za nieosiągnięcie przyjętych założeń. Zasady te mają na celu jedynie wskazanie potencjalnym uczestnikom, w jakie typy instrumentów finansowych dany fun-dusz zamierza inwestować. Pozwala to określić potencjalne ryzyko inwestycyjne,

309 Ustawa odróżnia konwersję od wypłaty transferowej. Zgodnie z art. 6 ust. 2 ustawy o ppe konwersja między tymi funduszami nie stanowi wypłaty transferowej.

jakie ponosić będą inwestorzy. Obowiązek ten jak już wcześniej nadmieniałem, ma jednak charakter wyłącznie informacyjny i nie może stanowić źródła roszczeń względem funduszu.

Na odmiennych zasadach określona została odpowiedzialność za szkody spowodowane niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem obowiązków to-warzystwa w zakresie zarządzania zbiorczym portfelem papierów wartościowych lub funduszem oraz jego reprezentacji. Odpowiedzialność wobec uczestników zbiorczego portfela papierów wartościowych oraz uczestników funduszu inwesty-cyjnego, ponosi zgodnie z 64 ust. 1 oraz art. 33 ust. 2 pkt 1 ustawy ofi TFI zarzą-dzające funduszem. Ustawodawca wyłączył odpowiedzialność TFI w przypadku, gdy niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązków jest spowodowane oko-licznościami, za które towarzystwo odpowiedzialności nie ponosi. Z kolei w art. 64 ust. 2 ustawy ofi z tych samych powodów wyłączono odpowiedzialność funduszu inwestycyjnego.

2.2. Fundusz inwestycyjny otwarty jako element pracowniczego