Funkcje i cele rolnictwa

Odwieczną i podstawową funkcją rolnictwa jest wytwarzanie biomasy – prawdziwej wartości dodanej planety o nazwie Ziemia – w postaci produktów rolniczych na potrzeby wyżywienia oraz w mniejszym zakresie na potrzeby odzienia (food and fibre) ludzi. Kontynuowanie pełnienia tej funkcji w wymiarze pokrywającym ujawnioną potrzebę (popyt) stanowi cel rolnictwa − nadal aktualny, podstawowy i niezbywalny. Współczesność wnosi nowe ele-menty do problematyki funkcji, a zatem i celów, co wyraża się w pojęciu zwa-nym wielofunkcyjnością rolnictwa. Ta ostatnia to nie tylko pewna koncepcja, ale i twór realny. Koncepcja to bardziej sposób opisu i ujęcia dla analiz i oddzia-ływania politycznego. Natomiast twór realny jest wynikiem rosnącej świadomo-ści pozażywnoświadomo-ściowych – czy raczej pozaprodukcyjnych – funkcji rolnictwa, które ono od zarania pełniło, ale nie znajdowało to wyrazu w świadomości spo-łecznej. Na ogół – poza funkcją produkcji żywności i innych surowców (włók-na, skóry, lekarstw, paliw itd.) − wyróżnia się takie funkcje rolnictwa, jak:

utrzymywanie tradycyjnego krajobrazu, utrzymywanie siedlisk dzikiej flory i fauny (bioróżnorodność), zachowywanie dziedzictwa kulturowego, żywotność (witalność) obszarów wiejskich oraz funkcje regulacyjne (usługi) w zakresie ekosystemów (zapobieganie powodzi, pochłanianie CO₂ i innych zanieczysz-czeń, ochrona gleb przed erozją, obieg pierwiastków, fotosynteza, tworzenie

30

gleby i in.). Niestety, rolnictwo wywiera także ujemną presję na środowisko przyrodnicze. A zatem rolnictwo wytwarza zarówno efekty dodatnie (dobra pu-bliczne), jak i efekty ujemne (anty-dobra)¹.

Szczególne znaczenie wielofunkcyjności rolnictwa wynika z trzech waż-nych okoliczności. Po pierwsze, współczesny rozwój rolnictwa, zwłaszcza zaś jego daleko idąca industrializacja, zagroził dostarczaniu dóbr publicznych. Po drugie, pojawiła się świadomość znaczenia tych dóbr, a jednocześnie sprzecz-ność pomiędzy wytwarzaniem dóbr rynkowych i dóbr publicznych, czyli zostały zagrożone niektóre ważne funkcje tradycyjnie pełnione przez rolnictwo. Po trze-cie, okazało się, iż rozwój cywilizacyjny (społeczno-gospodarczy) wszedł w ko-lizję z biosferą – globalnym ekosystemem, ponieważ zostały osiągnięte, a nawet przekroczone jego naturalne granice. Nasuwa się tu refleksja historycz-na, odnosząca się do przypadków zaniku całych cywilizacji z powodu zniszcze-nia ekosystemów żywicielskich (agroekosystemów). Dawniej wszakże znisz-czenie ekosystemu niekoniecznie oznaczało utratę możliwości aprowizacyjnych, ponieważ były dostępne „wolne ziemie” (agroekosystemy), aczkolwiek z reguły gorszej jakości. Obecnie praktycznie takie możliwości się wyczerpały – nader ograniczone są możliwości przeznaczania nowych terenów na potrzeby rolnic-twa bez szkody dla globalnego ekosystemu (biosfery). Dokonuje się metafo-rycznie ujmowane przez ekonomistów ekologicznych przejście ze świata puste-go do świata pełnepuste-go [Daly 2007]. Ta uświadomiona skończoność (ograniczo-ność) biosfery dostarcza impulsu do działań na rzecz przechwycenia jak najwię-cej zasobów jako zabezpieczenia na przyszłość. Znajduje to odbicie w nowym zjawisku − zawłaszczania ziemi (land grabbing).

Jeżeli ma miejsce wiele funkcji, to nieuchronnie pojawia się i wiele ce-lów. Każdej funkcji można przypisać pewien cel, który powinien być osiągany (realizowany) w sposób optymalny. W zależności od funkcji, rzecz idzie o mak-symalizowanie, minimalizowanie bądź utrzymanie wartości funkcji celu w pew-nym przedziale. Na przykład w odniesieniu do ujemnych efektów zewnętrznych towarzyszących produkcji rolniczej na ogół chodzi o minimalizowanie ich wiel-kości, zaś przeciwna sytuacja ma miejsce w odniesieniu do dodatnich efektów zewnętrznych – gdzie na ogół chodzi o maksymalizowanie ich wielkości.

W przypadku obsady zwierząt, zużywanych nawozów lub też zróżnicowania dochodów można mówić o pożądanym przedziale wartości.

Występowanie wielu celów wnosi na porządek dnia problem relacji mię-dzy nimi. Mięmię-dzy celami zachodzą relacje o różnym charakterze: konkurencyj-nym, komplementarkonkurencyj-nym, sprzężokonkurencyj-nym, a także cele mogą być wzajemnie nieza-leżne. W szczególności dwie kwestie są podstawowe w tej materii. Pierwsza

1 Zob. np. Brouwer (ed.) 2004; MEA 2005; ten Brink 2011; Zegar 2012.

kwestia dotyczy uporządkowania celów pod względem ich ważności, czyli hie-rarchia celów. Kto i jak ma ustalać ową ważność? To istotne pytanie. Odpo-wiedź na nie będzie różna w zależności od poziomu rozważań. Aby nie mnożyć bytów ponad miarę, wyróżnimy cztery takie poziomy, a mianowicie: poziom mikro – wybór celów oraz ich hierarchia jest domeną podmiotu gospodarczego, poziom makro – wybór celów i ich uporządkowanie hierarchiczne należy do państwa, poziom regionalny – wybór celów i ich hierarchię ustala ugrupowanie regionalne (np. Unia Europejska) oraz poziom planetarny – i tu pojawia się pro-blem? Na poziomie planetarnym nie ma bowiem instytucji (rządu), która byłaby władna określać i uporządkowywać cele. A takie cele powinny być formułowa-ne, chociażby w związku z tzw. problemami globalnymi. Sytuację tę określa się mianem niedokończonej globalizacji, pod czym rozumie się globalizację gospo-darczą bez globalizacji politycznej. Dopóki nie będzie rządu światowego, a na to się nie zanosi, zaś zarządzanie globalnymi dobrami publicznymi i wspólnymi staje się coraz pilniejsze, to funkcje te spadają na współpracę państw narodo-wych i organizacje pozarządowe. Ale to wielce złożona i odrębna problematyka, wykraczająca poza ograniczone ramy niniejszego artykułu.

Kwestia uporządkowania celów może być utożsamiona ze znaną w teorii podejmowania decyzji hierarchiczną strukturą celów. Pojawia się tu znacząca komplikacja wynikająca z rozbieżności/zbieżności między instytucjonalną i nieformalną strukturą (hierarchią) celów. Rodzaj i ważność celów ustalanych przez układ instytucjonalny (polityczny) może odbiegać od celów i ich ważności przyjmowanych przez podmioty gospodarcze i społeczeństwo.

Druga kwestia dotyczy relacji między celami w zakresie korzystania z zasobów produkcyjnych. I to stanowi istotę problemu konkurencyjności ce-lów. Zasoby produkcyjne ex definitione są rzadkie. Gdyby takie nie były, to nie byłoby problemu ekonomicznego. Rzadkość zasobów sprawia, iż trzeba wybie-rać, na jakim poziomie będą realizowane poszczególne cele. Można zatem przy-jąć, że wystąpi sytuacja konkurencyjności między nimi. Konkurencyjność w odniesieniu do dóbr komercyjnych jest rozstrzygana na rynku – przez mecha-nizmy rynkowe. Realizacja celu bardziej pożądanego prowadzi do stosownego odzwierciedlenia w cenie wyznaczanej przez rynek. Zakładając, że są spełnione warunki doskonałej konkurencji, mechanizm rynku prowadzi do optymalnego rozwiązania – osiągnięcia optymalnego poziomu realizacji danego celu – na przykład wytworzenia pożądanego quantum dóbr żywnościowych. Natomiast rynek nie wyznacza cen w przypadku celów niezwiązanych z dobrami i usługa-mi rynkowyusługa-mi (komercyjnyusługa-mi).

Wielość celów znajduje szczególny wyraz w koncepcji rolnictwa zrów-noważonego (społecznie zrówzrów-noważonego) [Woś, Zegar 2002]. Cele te można

32

ujmować w ramach ładów (wymiarów) zrównoważenia: środowiskowego, eko-nomicznego i społecznego. W odniesieniu do ładu środowiskowego formułuje się takie cele ekologiczne, jak: 1) odnowa/trwałość agrosystemu (żyzność gleb, bilans substancji organicznej); 2) zrównoważone/racjonalne korzystanie z zaso-bów środowiska (ziemi, wody, kopalin); 3) utrzymywanie emisji do środowiska na poziomie nieprzekraczającym jego pojemności (gazów cieplarnianych);

4) zachowanie bilansu węgla; 5) ochrona bioróżnorodności². W odniesieniu do ładu społecznego formułuje się takie cele, jak: 1) zachowanie żywotności obsza-rów wiejskich; 2) zachowanie dziedzictwa kulturowego; 3) bezpieczeństwo żywnościowe; 4) bezpieczna żywność. Natomiast w przypadku ładu ekono-micznego za najważniejsze można uznać cele: zapewnienie źródła utrzymania ludności rolniczej oraz parytetową opłatę pracy.

W odniesieniu do celów trzeba rozróżniać cele podmiotów gospodarczych (rolników) o charakterze mikroekonomicznym (cele prywatne) oraz cele spo-łeczne. W pewnych sytuacjach cele te mogą być silnie powiązane ze sobą, ale mogą być także sprzeczne.