V. POMIAR ODDZIAŁYWANIA WIELKOTOWAROWYCH PRZEDSIĘBIORSTW ROLNYCH NA ŚRODOWISKO NATURALNE
3. Wyniki badań
Badaniem objęto jedynie podmioty uczestniczące w corocznym monito-ringu gospodarstw rolnych powstałych z majątku Skarbu Państwa prowadzonym w Zakładzie Ekonomiki Gospodarstw Rolnych Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – PIB (ZEGR IERIGŻ-PiB). Wykorzystano dane o charakterze panelowym, tak więc stosowne obliczenia wykonano dla próby liczącej 125 tych samych przedsiębiorstw w całym analizowanym okresie. Wy-korzystano dane pozyskane drogą ankietowo-kwestionariuszową, uzyskując in-formacje dotyczące zdarzeń mających miejsce w latach 2005-2009.
W badanej zbiorowości odnotowano zmiany w strukturze zasiewów pole-gające na znacznym zmniejszeniu powierzchni uprawy zbóż i zmniejszaniu się liczby przedsiębiorstw stosujących monokulturę w produkcji roślinnej, co miało wpływ na poziom wskaźnika bioróżnorodności (rys. 2).
¦m j Zij Ws m
1 100
Rysunek 2. Zmiana poziomu bioróżnorodności
Źródło: Obliczenia własne.
W pozostałych jednostkach zaobserwowano też wzrost liczby przedsię-biorstw zwiększających poziom specjalizacji w produkcji roślinnej, a tym sa-mym ograniczających liczbę uprawianych grup roślin. Biorąc pod uwagę za-równo średnią, jak i medianę można wskazać niewielki wzrost bioróżnorodności w całej badanej próbie w latach 2007-2009 względem lat 2005-2006. Należy podkreślić, że zmiany w produkcji rolniczej zazwyczaj zachodzą ewolucyjnie, tak więc kontynuacja tego kierunku powinna poprawić oddziaływanie wielko-towarowych przedsiębiorstw rolnych na środowisko naturalne w dalszej per-spektywie czasowej.
Bilans materii organicznej w glebie był dodatni w całym okresie badaw-czym, jednak jego poziom odznaczał się dużą zmiennością (rys. 3).
Wahania w czasie tej cechy diagnostycznej wynikały ze zmian źródeł na-wożenia organicznego. W 2006 roku w badanych przedsiębiorstwach nastąpiło bowiem ograniczenie pogłowia zwierząt, głównie stad trzody chlewnej, drobiu, koni i owiec. Pogłębiła się jednocześnie koncentracja produkcji zwierzęcej w przedsiębiorstwach posiadających największe stada bydła i trzody chlewnej, oraz ubyło o 20% gospodarstw utrzymujących konie. Niewielka poprawa sytua-cji począwszy od 2007 roku była spowodowana głównie zwiększeniem po-wierzchni obsiewanej poplonami oraz trawami, a jednocześnie ograniczeniem powierzchni uprawy roślin okopowych.
19,0 32,9
23,8 31,5
26,2 34,0
25,5 35,0
25,0 35,6
0 5 10 15 20 25 30 35 40
Lata
2005 2006 2007 2008 2009
punkty średnia mediana
100
Rysunek 3. Bilans materii organicznej
Źródło: Obliczenia własne.
Wzrost udziału trwałych użytków zielonych obserwowany do 2007 r. zo-stał powstrzymany między innymi w wyniku wprowadzenia nowego instrumen-tu finansowego wsparcia budżetowego rolnictwa (rys. 4), a mianowicie tzw.
płatności zwierzęcej do trwałych użytków zielonych dla gospodarstw utrzymu-jących w okresie referencyjnym zwierzęta żywione paszami objętościowymi (jednocześnie ograniczono poziom wsparcia do pozostałych). W przedsiębior-stwach nieposiadających takich zwierząt w okresie referencyjnym, z uwagi na niższy poziom wsparcia zwiększyła się skłonność do pozbywania TUZ. Dodat-kowo część gospodarstw pozbywała się zwierząt żywionych paszami objęto-ściowymi, co skutkowało w modelu zaliczaniem w takich jednostkach trwałych użytków zielonych do ugorów.
Rysunek 4. Udział trwałych użytków zielonych
wykorzystywanych produkcyjnie w strukturze użytkowania gruntów
Źródło: Obliczenia własne.
2005 2006 Lata 2007 2008 2009
dt/ha średnia
W latach 2005-2006 następował natomiast spadek ilości ponadnormatyw-nych strat azotu (rys. 5), czemu sprzyjały niskie ceny zbóż, spadek pogłowia zwierząt oraz sprzyjające warunki pogodowe (brak gwałtownych susz czy też intensywnych opadów deszczu).
Rysunek 5. Ponadnormatywne straty azotu
Źródło: Obliczenia własne.
Poprawa koniunktury rynkowej na produkty pochodzenia roślinnego w 2006 roku skłoniła przedsiębiorstwa do zwiększenia nawożenia mineralnego pod zbiory roku gospodarczego 2006/2007. Przedsiębiorcy zareagowali na wzrost cen produktów roślinnych, głównie zbóż i rzepaku, a tym samym prze-sunięcie się punktu równowagi ekonomicznej, tj. zrównania się ceny nawozów z krańcową efektywnością ich stosowania. Nie tylko poprawa opłacalności dzia-łalności rolniczej spowodowała skokowy wzrost ponadnormatywnych strat azo-tu. Niesprzyjające warunki pogodowe w postaci suszy, która objęła większość kraju obniżyła efektywność nawożenia, tj. relację ilości dostarczonego azotu do wielkości plonu.
Zmniejszenie strat azotu w latach 2008-2009 było efektem spadku cen większości produktów roślinnych przy wzroście cen nawozów mineralnych oraz wynikiem ograniczania pogłowia zwierząt. Redukcji strat azotu sprzyjały rów-nież korzystne warunki agrometeorologiczne, a zwłaszcza brak występowania na dużą skalę suszy, ulewnych deszczów powodujących naturalne wymywanie i zmiany technologiczne dokonujące się w części przedsiębiorstw. Następowało bowiem ograniczanie strat azotu w wyniku zmiany systemu nawożenia
(wpro-105,6 54,2
72,9 58,9
167,8 69,5
150,4 53,2
131,5 38,4
0 40 80 120 160 200
kg/ha 2005
2006 2007 2008 2009
Lata
średnia mediana
102
wadzania nawozów płynnych, rozkładanie nawożenia w czasie), dostosowania dawek do potrzeb roślin (oznaczanie zawartości mikro- i makroelementów w glebie i uzupełnianie składników będących w niedoborze), wykorzystanie technik rolnictwa precyzyjnego (tworzenie map pól, wykorzystywanie urządzeń pozwalających zastosować zmienną dawkę azotu) itd.
W latach 2006-2009 obserwowano natomiast systematyczny wzrost udziału gruntów ornych pokrytych roślinnością w okresie zimowym (rys. 6).
Przyczyną tego zjawiska było zwiększenie powierzchni upraw zbóż ozimych z uwagi na wyższe plony, wzrost powierzchni zasiewów rzepaku, a jednocześnie zmniejszenie powierzchni uprawy buraka cukrowego. W badanej próbie obser-wowano również zwiększenie powierzchni poplonów ozimych, głównie gorczy-cy pozostawianej na polu poza okresem wegetacji. Duże znaczenie dla upo-wszechniania się uprawy poplonów i międzyplonów w wielkotowarowych przedsiębiorstwach rolnych miały programy rolnośrodowiskowe, a zwłaszcza działanie pt. „ochrona gleb i wód”. Wsparcie finansowe możliwe do uzyskania zachęcało badane przedsiębiorstwa do wypróbowania odmiennej technologii produkcji bardziej przyjaznej dla środowiska naturalnego. Nie bez znaczenia był również proces umaszynowienia gospodarstw i upowszechnianie agregatów uprawowo-siewnych pozwalających na wiosenną uprawę gleby i wyeliminowa-nie orki zimowej. Tym samym powstały warunki do uprawy poplonów bezpo-średnio przed roślinami jarymi.
Rysunek 6. Udział gruntów ornych pokrytych roślinnością w okresie zimowym
Źródło: Obliczenia własne.
Obliczony syntetyczny wskaźnik oddziaływania wielkotowarowych przedsiębiorstw rolnych na środowisko naturalne wskazuje na zjawisko poprawy wykorzystania kapitału naturalnego w latach 2005-2009 (rys. 7).
59,0 60,8 60,7 62,0 63,4 62,4
72,0 74,5 74,6 78,4
-5 5 15 25 35 45 55 65 75 85
2005 2006 Lata 2007 2008 2009
% średnia mediana
Rysunek 7. Syntetyczny wskaźnik oddziaływania na środowisko naturalne
Źródło: Obliczenia własne.
Zbyt krótki okres nie pozwala stwierdzić, czy mamy do czynienia ze sta-łym trendem rosnącym, jednak wzrost ten ma silne fundamenty, co wynika ze zmian technologiczno-technicznych dokonujących się w zbiorowości wielkoto-warowych przedsiębiorstw rolnych.
Wnioski
W latach 2005-2009 obserwowano symptomy poprawy oddziaływania wielkotowarowych przedsiębiorstw rolnych na środowisko naturalne, co znajdu-je wyraz we wzroście wskaźnika bioróżnorodności i powierzchni gruntów or-nych pozostających pod okrywą roślinną w okresie zimowym. Niewątpliwie był to efekt polityki rolnej, a zwłaszcza programów rolnośrodowiskowych nakłada-jących obowiązki w zakresie ochrony środowiska naturalnego. W przypadku pozostałych cech diagnostycznych były one stabilne lub ulegały niejednorod-nym zmianom w czasie.
Dużym wyzwaniem w badanej zbiorowości są straty azotu powstające w procesie produkcyjnym, które można ograniczyć w wyniku wzrostu wiedzy i świadomości zarządców gospodarstw rolnych (czynnika ludzkiego), zmian technologiczno-technicznych (nawożenie precyzyjne – mapy pól i plonów, ba-dania zawartości mikro- i makroelementów w glebie, itp.), w tym wprowadzania rozwiązań innowacyjnych.
Wprowadzanie bardziej odpornych na choroby i szkodniki odmian roślin i ras zwierząt wykorzystujących w lepszym stopniu składniki odżywcze jest jed-nym z bardziej efektywnych sposobów poprawy relacji gospodarstwo rolne – śro-dowisko naturalne. Niestety zakres wykorzystywania kwalifikowanego materiału
43,9 44,6 46,8 46,9 44,3 45,4 48,3 50,0 48,9 49,6
0 15 30 45 60
Lata
2005 2006 2007 2008 2009
średnia mediana
104
siewnego zbóż w Polsce wskazuje na niski poziom wykorzystania tego czynnika poprawiającego wydajność produkcji przy niższej presji na środowisko naturalne.
Ważną rolę w zakresie ochrony kapitału naturalnego mogą odegrać również inne dziedziny nauki, między innymi dostarczając wiedzę o procesach zachodzących w glebie, roślinach, zwierzętach, meteorologia np. poprzez bardziej precyzyjne prognozy co do kształtowania się warunków pogodowych (okresów suszy, opa-dów, rozpoczęcia okresu wegetacyjnego i jego zakończenia).
Wymuszanie określonych zachowań prośrodowiskowych producentów rolnych poprzez zestaw zaleceń, nakazów, ograniczeń, a nawet ich nagradzanie, nie jest wystarczającym działaniem bez wytyczenia określonego wzorca rozwo-ju oraz uświadomienia potrzeby jego realizacji. Ważną rolę w tym zakresie mo-że odegrać aktywny system doradztwa rolniczego oraz, jako instrumenty wspie-rające, zaprojektowane narzędzia informatyczne, poradniki, bezpłatne pomiary wybranych zjawisk (na przykład odczynu gleby i zawartości składników pokar-mowych) i innego rodzaju materiały propagujące ochronę środowiska. Cało-ściowym systemem oddziaływania motywacyjnego jest pokazywanie rozwiązań stosowanych w praktyce, w tym gospodarstw wzorcowych, wiodących w zakre-sie dobrych praktyk rolniczych przyczyniających się do ochrony środowiska.
Potrzeba wspierania inwestycji w gospodarstwach rolnych wdrażających innowacyjne rozwiązania w zakresie ochrony środowiska naturalnego oraz do-stosowania do nowych warunków klimatycznych nie jest kontestowana. Jednak efektywność pomocy publicznej będzie uzależniona od przyjętego kierunku wsparcia i jego poziomu, warunków uzyskania pomocy publicznej. W konse-kwencji otoczenia politycznego oraz siły przetargowej poszczególnych grup lobbystycznych reprezentujących interesy różnych grup gospodarstw rolnych w kraju.
Bibliografia
Baum R., Śleszyński J., Teoretyczne aspekty trwałego i zrównoważonego rozwo-ju gospodarstw rolnych, Europejskie Stowarzyszenie Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych, Ekonomia i Środowisko, nr 1(33) 2008.
Bochenek D., Ochrona środowiska 2010, GUS, Warszawa 2010.
Duer I., Fotyma M., Madej A., Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej, MRiRW, War-szawa 2002.
Goodlass G., Halberg N., Verschuur G., Input output accounting systems in the Eu-ropean community /an appraisal of their usefulness in raising awareness of envi-ronmental problems, European Journal of Agronomy, vol. 20, issue 1-2/2003.
Harasim A., Przewodnik ekonomiczno-rolniczy w zarysie, IUNiG-PiB, Puławy 2006.
Harasim A., Wpływ trwałych użytków zielonych na wyniki produkcyjne i ekonomiczne rolnictwa, [w:] Organizacja produkcji rolniczej w różnych wa-runkach przyrodniczo-ekonomicznych, IUNiG, Puławy 1989.
Harasim A., Madej A., Ocena poziomu zrównoważonego rozwoju gospodarstw bydlęcych o różnym udziale trwałych użytków zielonych, Rocznik Nauk Rolni-czych, Seria G, T 95/2008.
Ilnicki P., Polskie rolnictwo a ochrona środowiska, Wydawnictwo AR w Poznaniu, Poznań 2004.
Jankowska-Huflejt H., Rolnośrodowiskowe znaczenie trwałych użytków zielo-nych, Problemy Inżynierii Rolniczej, nr 1/2007.
Kagan A., Oddziaływanie przedsiębiorstw rolniczych na środowisko naturalne.
Aspekt metodyczny i praktyczny, Wieś i Rolnictwo nr 3, Warszawa 2009.
Kagan A., Pomnażanie wartości właścicielskiej jako funkcja celu wielkoobsza-rowych przedsiębiorstw rolnych, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 2/2012.
Kagan A., Kulawik J., Organizacja i zarządzanie, czynniki wytwórcze, wyniki produkcyjne, wzrost i rozwój oraz przyjazność środowiskowa [w:] Analiza efek-tywności ekonomicznej i finansowej przedsiębiorstw rolnych powstałych na ba-zie majątku WRSP, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2009.
Kopiński J., Bilans azotu brutto dla Polski i województw w latach 2002-2005, [w:] pracy pod redakcją A. Harasim, Sprawdzenie przydatności współczynników do oceny zrównoważonego gospodarowania zasobami środowiska rolniczego w wy-branych gospodarstwach, gminach i województwach, IUNG-PIB, Puławy 2007.
Kukuła K., Metoda unitaryzacji zerowanej, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2000.
Kuosmanen T., Kuosmanen N., How not to measure sustainable value (and how one might), Ecological Economics, vol. 69, issue 2/2009.
Lichtenberg, E., Shortle, J., Wilen, J., Zilberman, D., Natural Resource Economics and Conservation: Contributions of Agricultural Economics and Agricultural Econ-omists, American Journal of Agricultural Economics, vol. 92, issue 2/2010.
Łączyński A., Powszechny Spis Rolny 2010 – Użytkowanie gruntów, GUS, War-szawa 2011.
Maćkowiak C., Bilans substancji organicznej w glebach polskich, Biuletyn In-formacyjny IUNG, Puławy, nr 5/1997.
Majewski E., Trwały rozwój i trwałe rolnictwo – teoria a praktyka gospodarstw rolniczych, SGGW, Warszawa 2008.
Mayer A. L., Strengths and weaknesses of common sustainability indices for multi-dimensional systems, Environment International, vol. 34, issue 2/2008.
106
Moraczewski R., Znaczenie gospodarcze i stan wykorzystania trwałych użytków zielonych (TUZ) w Polsce, Wiadomości Melioracyjne i Łąkarskie, nr 3, 2005.
OECD, Environmental performance of Agriculture in OECD countries since 1990, OECD Publishing, Paris, France 2008.
Pałosz T, Rolnicze i środowiskowe znaczenie próchnicy glebowej i metodyka jej bilansu, Środkowo-Pomorskie Towarzystwo Naukowe Ochrony Środowiska, Rocznik Ochrony Środowiska, tom 11/2009.
Panek T., Statystyczne metody wielowymiarowej analizy porównawczej, SGH, Warszawa 2009.
Strahl D., Walesiak M., Normalizacja zmiennych w referencyjnym systemie gra-nicznym, Wydawnictwo Naukowe PWN, Przegląd Statystyczny, nr 1/1997.
Van der Werf, H.M.G., Petit J., Evaluation of the environmental impact of agricul-ture at the farm level: a comparison and analysis of 12 indicator-based methods, Agriculture, Ecosystems and Environment, vol. 93, issue 1-3/2002.
Witkowski J., Gospodarstwa rolne – grupy obszarowe a kierunki produkcji, GUS, Warszawa czerwiec 2005.
Woś A., Zegar J., Rolnictwo społecznie zrównoważone, IERiGŻ, Warszawa 2002.
Wrzaszcz W., Poziom zrównoważenia gospodarstw rolnych w Polsce (na pod-stawie danych FADN), IERIGŻ-PIB, Warszawa 2012.
Zegar J., Podstawowe zagadnienia rozwoju zrównoważonego, WSBiF w Biel-sku-Białej, Bielsko Biała 2007.
Zegar J., Przesłanki nowej ekonomiki rolnictwa, IERiGŻ-PiB, Zagadnienie Eko-nomiki Rolnej, nr 2/2007.
Ziętara W., Od gospodarstwa do przedsiębiorstwa, Roczniki Naukowe SERiA, Tom X, Zeszyt 3/2008.
Żylicz T., Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, PWE, Warszawa 2004.
Mgr inż. Marek Zieliński
Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa