Specjalizacja gospodarstw i wybrane elementy agrotechniki

W ostatnim okresie ceny produktów rolnych zbywanych przez rolników wzrastały znacznie wolniej niż ceny środków produkcji nabywanych przez rol-ników lub przeciętne wynagrodzenia w gospodarce narodowej [Józwiak i in.

2011]. Stąd rolnicy poszukują rozwiązań zapewniających większą wydajność pracy i wzrost poziomu dochodów. W rolnictwie osiąga się to głównie poprzez powiększanie gospodarstw oraz specjalizację i koncentrację produkcji. W pol-skim rolnictwie procesy te dodatkowo przyśpieszyła integracja z UE i koniecz-ność konkurowania na unijnym rynku rolnym.

Szczególnie szybko specjalizacja postępuje w produkcji zwierzęcej.

W Polsce w 15-leciu (1996-2010) liczba gospodarstw utrzymujących krowy mleczne zmniejszyła się prawie 3-krotnie – z 1 259 do 454 tys. – zaś przeciętna liczba krów hodowanych w gospodarstwie wzrosła z 2,8 do 5,9 szt. W 2010 r.

już około 70% całkowitego pogłowia krów znajdowało się w gospodarstwach posiadających stada powyżej 10 szt. [Kuś 2013]. Podobne zależności wystąpiły w przypadku chowu trzody chlewnej, gdyż w tym samym okresie liczba gospo-darstw prowadzących chów trzody chlewnej zmniejszyła się o 60%. Koncentra-cji produkKoncentra-cji zwierzęcej w wybranych gospodarstwach towarzyszy powstawanie coraz liczniejszej grupy gospodarstw bezinwentarzowych. W 2010 r. 42% ogółu gospodarstw rolnych w Polsce nie prowadziło produkcji zwierzęcej (tab. 4).

Z chowu zwierząt najczęściej rezygnowały gospodarstwa najdrobniejsze (do 5 ha) produkujące głównie na samozaopatrzenie oraz gospodarstwa największe spe-cjalizujące się w towarowej produkcji roślinnej. W 2010 r. 55% gospodarstw dużych (powyżej 100 ha) całkowicie zrezygnowało z produkcji zwierzęcej, a średnia obsada zwierząt wynosiła tylko 0,19 DJP/ha UR (tab. 4). Z kolei go-spodarstwa średnie i większe (10-50 ha) łączą produkcję roślinną i zwierzęcą, gdyż taka powierzchnia UR uniemożliwia wypracowanie zadowalającego

po-ziomu dochodów z samej produkcji roślinnej, poza specjalistycznymi gospodar-stwami ogrodniczymi. W przypadku takich gospodarstw tylko przetworzenie produktów roślinnych na zwierzęce stwarza szansę uzyskania większych docho-dów i lepszego wykorzystania zasobów pracy. W tej grupie obszarowej w 2010 r.

tylko około 20% stanowiły gospodarstwa bezinwentarzowe, a średnia obsada zwierząt wynosiła 0,8-0,9 DJP/ha UR (tab. 4).

Tabela 4. Obsada zwierząt w DJP/ha UR w 2010 roku w grupach obszarowych oraz odsetek gospodarstw nieprowadzących produkcji zwierzęcej (proc.)

Powierzchnia UR w ha

Gospodarstwa bez produkcji zwierzęcej

(proc.)

Obsada zwierząt DJP/ha UR

1-3 60 0,46

3-5 44 0,50

5-10 32 0,61

10-15 21 0,80

15-20 17 0,92

20-30 17 0,94

30-50 20 0,87

50-100 35 0,65

Pow. 100 55 0,19

Ogółem 42 0,63

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS 2012.

Brak produkcji zwierzęcej rzutuje na strukturę użytkowania gruntów oraz strukturę zasiewów (tab. 5-7). Gospodarstwa największe wyróżniały się mniej-szym udziałem łąk i pastwisk oraz upraw trwałych, a zdecydowanie więkmniej-szym udziałem gruntów ornych pod zasiewami (tab. 5). W przypadku tej grupy go-spodarstw trwałe użytki zielone, w zależności od warunków siedliskowych, były przekształcane w grunty orne, wydzierżawiane lub odłogowane (tab. 5). W ich strukturze zasiewów występuje relatywnie mniejszy udział zbóż, a wśród roślin zbożowych dominują gatunki o większym znaczeniu rynkowym (pszenica – 44%

oraz kukurydza zbierana na ziarno – 12%), przy małym udziale zbóż pastewnych – pszenżyto, mieszanki zbożowe i owies (tab. 6 i 7). W dwóch wydzielonych gru-pach największych gospodarstw (50-100 ha oraz powyżej 100 ha) wyraźnie kon-centruje się również uprawa rzepaku oraz buraka cukrowego (tab. 5).

60

Tabela 5. Struktura użytkowania gruntów w grupach obszarowych gospodarstw w 2010 roku

zasiewami łąki pastwi-ska

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS 2012.

Tabela 6. Struktura zasiewów (proc.) w różnych grupach obszarowych gospodarstw w 2010 roku

Grupa

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS 2012.

Odmienna sytuacja występuje w grupie gospodarstw średnich i większych (10-50 ha), w których jest większa obsada zwierząt. Relatywnie duży jest udział trwałych użytków zielonych, zaś w strukturze zasiewów znaczącą pozycję sta-nowi kukurydza zbierana na kiszonkę (tab. 5-7). Ujemne następstwa dużego udziału zbóż w strukturze zasiewów (powyżej 75%) próbuje się kompensować zwiększonym udziałem w zasiewach gatunków o relatywnie mniejszych wyma-ganiach płodozmianowych, takich jak: pszenżyto, żyto i mieszanki zbożowe (tab.

6). Gospodarstwa tej grupy wyróżniają się również lepszym wykorzystaniem UR, gdyż ugorowane jest tylko 1-2% gruntów, przy średniej dla kraju wynoszącej 3%.

Tabela 7. Struktura gatunkowa uprawianych zbóż w grupach obszarowych gospodarstw w 2010 roku (100% – zboża razem)

Grupa

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS 2012.

Gospodarstwa drobne (1-10 ha), a szczególnie te najmniejsze (1-5 ha), w większości prowadzą produkuję na samozaopatrzenie i w ich przypadku nie można mówić o żadnej specjalizacji. Cechuje je bardzo ekstensywna forma or-ganizacji produkcji, o czym świadczy 80% udział zbóż w zasiewach oraz dobór uprawianych gatunków, a także mała obsada zwierząt i duży udział gruntów ugorowanych (tab. 5-7). W ostatnich latach, szczególnie po akcesji do UE, ob-serwuje się dynamiczny wzrost intensywności produkcji roślinnej, powodowany głównie zwiększonym zużyciem nawozów mineralnych (rys. 7).

Rysunek 7. Zmiany nawożenia mineralnego NPK i produkcyjności roślinnej w Polsce

1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 proj. 2020

j. zb./ha UR kg NPK ha^-1 UR

Naw. mineral. N Naw. mineral. P2O5

62

Średni przyrost zużycia azotu w mineralnych nawozach azotowych, w ostatnim 20-leciu, wynosi około 2 kg N/ha UR na rok. Zjawiskiem niekorzyst-nym jest natomiast niskie zużycie nawozów fosforowych i potasowych, szczegól-nie w nawiązaniu do dużego udziału gleb o małej zasobności w te składniki.

Poziom nawożenia mineralnego jest silnie zróżnicowany regionalnie (tab.

8). W rejonach o najbardziej rozdrobnionej strukturze agrarnej i ekstensywnej produkcji (woj. podkarpackie, małopolskie i świętokrzyskie) w latach 2009- -2011 zużywano około 65-91 kg NPK/ha UR. Natomiast w rejonach o inten-sywniejszym rolnictwie (woj. kujawsko-pomorskie, wielkopolskie i opolskie) ilości stosowanych nawozów były ponad dwukrotnie większe i wynosiły około 160-200 kg NPK/ha UR. Należy także podkreślić, że w województwach o wyż-szym poziomie nawożenia odnotowano w ostatnich latach większą dynamikę przyrostu jego dawek niż w rejonach o niskim nawożeniu, a w woj. małopol-skim wystąpił spadek poziomu nawożenia.

Tabela 8. Poziom nawożenia mineralnego NPK w województwach w latach 2001-2011

Województwo

Kg NPK/ha UR średnio w latach

Dynamika zmian (2001-2003 =

100%) 2001-2003 2009-2011 2009-2011

Dolnośląskie 84 163 194

Kujawsko-pomorskie 130 169 130

Lubelskie 86 109 127

Lubuskie 92 120 131

Łódzkie 83 129 155

Małopolskie 74 69 94

Mazowieckie 75 101 134

Opolskie 133 202 151

Podkarpackie 54 65 119

Podlaskie 79 100 127

Pomorskie 131 136 104

Śląskie 82 119 145

Świętokrzyskie 69 91 132

Warmińsko-mazurskie 83 121 145

Wielkopolskie 106 161 152

Zachodniopomorskie 113 134 119

Polska 92 125 136

Źródło: Matyka i in. 2013a.

Zupełnie odmienną tendencję odnotowano w przypadku zużycia nawozów wapniowych (rys. 8). W pierwszym okresie (2003-2005) zużycie tych nawozów kształtowało się na dość stałym poziomie około 90 kg CaO∙ha^-1 UR. W następ-nych latach wystąpił drastyczny spadek ich zużycia do poziomu 33 kg CaO∙ha^-1

UR. Spadek ten był w dużej mierze spowodowany wycofaniem dopłat z budżetu państwa do wapnowania gleb po wstąpieniu Polski do UE. Dodatkowo, w ostat-nim okresie, tendencja ta została wzmocniona poprzez niekorzystne relacje cen przemysłowych środków produkcji do ziemiopłodów.

Zużycie nawozów wapniowych jest także silnie zróżnicowane regional-nie. Szczególnie niekorzystna sytuacja pod tym względem występuje w woje-wództwach: świętokrzyskim, małopolskim, podkarpackim i podlaskim, które posiadają najwięcej gleb kwaśnych i bardzo kwaśnych. Pozytywnie należy na-tomiast ocenić wysoki poziom zużycia tych nawozów w województwach opol-skim, zachodniopomorskim i dolnośląskim.

Rysunek 8. Zużycie nawozów wapniowych w latach 2003-2009 (kg/ha UR)

Źródło: Matyka i in. 2013a.

Obsada zwierząt, obok zróżnicowania powodowanego wielkością gospo-darstw (tab. 3), jest także znacznie zróżnicowana terytorialnie (tab. 9). W anali-zowanym okresie średnia obsada zwierząt w Polsce zwiększyła się o 7%, z 44,8 do 47,6 DJP/100 haUR, jednak w porównaniu do wcześniejszego okresu (lata 1990-1994) jest ona o około 30% mniejsza [Kuś 2012].

Sytuacja ta jest niekorzystna, gdyż w ostatnim okresie ilość pozyskiwa-nych nawozów naturalpozyskiwa-nych nie rekompensuje ubytku glebowej materii orga-nicznej powodowane uprawą roślin. Największa obsada zwierząt występuje w województwach podlaskim i wielkopolskim (71-78 DJP/100 ha UR), a naj-mniejsza w dolnośląskim i zachodniopomorskim (18-19 DJP/100 ha UR).

Wzrost obsady zwierząt odnotowano w województwie warmińsko-mazurskim i podlaskim, natomiast w województwach: podkarpackim, małopolskim i lubel-skim uległa ona znacznemu zmniejszeniu.

y = -12,471x + 113,2 R² = 0,8764

0 20 40 60 80 100 120

02/03 03/04 04/05 05/06 06/07 07/08 08/09

kg/ha UR

64

Tabela 9. Obsada zwierząt gospodarskich (DJP/100 ha UR) w województwach w latach 2001-2011 2001-2003 2009-2011 2009-2011

Dolnośląskie 19,6 17,8 91

Kujawsko-pomorskie 53,7 55,5 103

Lubelskie 39,4 32,4 82

Warmińsko-mazurskie 42,0 55,5 132

Wielkopolskie 64,8 71,1 110

Zachodniopomorskie 19,0 19,0 100

Polska 44,8 47,6 107

Źródło: Matyka i in. 2013a.

Rysunek 9. Udział nasion kwalifikowanych zbóż w materiale siewnym w sezonie 2010/2011

Ważnym elementem agrotechniki, umożliwiającym poprawę efektywno-ści produkcji jest wykorzystanie postępu biologicznego. Niestety, pomimo sys-temu subwencjonowania kwalifikowanego materiału siewnego, jego wykorzy-stanie w Polsce pozostaje nadal na niskim poziomie. W przypadku zbóż kwalifi-kowanym materiałem obsiewa się, średnio w kraju, około 9% gruntów ornych (rys. 9). Regionalnie udział ten jest zróżnicowany od poniżej 5% (mazowieckie, zachodniopomorskie, świętokrzyskie i lubelskie) do około 19-25% (kujawsko- -pomorskie, lubuskie, łódzkie, opolskie i śląskie.