Wielkotowarowe przedsiębiorstwa rolne a środowisko naturalne Rolnictwo to gałąź gospodarki narodowej, która zapewnia zatrudnienie

dużej liczbie osób, a jednocześnie zaspokaja potrzebę całego społeczeństwa w zakresie wyżywienia. Działalność rolnicza nie jest jednak neutralna dla śro-dowiska naturalnego, a więc może ona mieć wpływ zarówno dodatni (pozytyw-ny), jak i ujemny (negatyw(pozytyw-ny), choć najczęściej występują oba efekty jednocze-śnie [Zegar 2007a]. Pomiędzy otoczeniem przyrodniczym a gospodarstwem wy-stępują zatem zależności dwukierunkowe. Wyniki produkcyjne gospodarstwa

90

uzależnione są bowiem w znacznej mierze od jakości wykorzystywanego kapi-tału naturalnego (między innymi wody, gleby i powietrza). Negatywny wpływ działalności rolniczej na środowisko zazwyczaj z pewnym opóźnieniem (przyj-muje się niekiedy, że może to być nawet czas życia jednego pokolenia) powodu-je zmniejszenie wyników produkcyjnych podmiotu rolniczego bądź powodu-jest odczu-walny przez innych członków społeczeństwa [Pałosz 2009].

Podstawowym celem prowadzenia działalności rolniczej w zmieniających się warunkach zewnętrznych jest przetrwanie, rozumiane jako zapewnienie so-bie dostępu do zasobów koniecznych do istnienia gospodarstwa rolnego w dłu-gim okresie. Cel ten ma wymiar zasobowy, gdyż związany jest z pozyskaniem oraz utrzymaniem odpowiedniej ilości ziemi, w gospodarstwach z najemną siłą roboczą – liczby pracowników o odpowiednich kwalifikacjach oraz środków trwałych i obrotowych. Cel ten ma również wymiar finansowy, który najczęściej utożsamiany jest z zachowaniem płynności, a więc zapewnieniem bezpieczeń-stwa finansowego rozumianego jako zdolność do bieżącego regulowania zobo-wiązań, a w gospodarstwach zatrudniających jedynie właścicieli zapewnienie im choćby minimalnego poziomu konsumpcji [Lichtenberg et. al. 2010].

Gospodarstwa, a zwłaszcza podmioty mające charakter przedsiębiorstw, dla prawidłowego funkcjonowania muszą również generować nadwyżkę finan-sową będącą opłatą za zaangażowanie własnych i obcych czynników produkcji.

Działają pod presją skierowaną na poprawę ich efektywności (relacji ilości i ja-kości dóbr uzyskanych w stosunku do ponoszonych wymiernych nakładów), co może skłaniać do pomijania stale lub okresowo bardzo negatywnych lub w przewadze niekorzystnych efektów środowiskowych. W pogoni za wzrostem wyników produkcyjnych i efektywności, w sytuacji dużej niepewności rynkowej i przyrodniczej, producenci rolni mogą podejmować decyzje ukierunkowane na cele bieżące krótkoterminowe. Takie zjawisko obserwowane jest zwłaszcza w sytuacji kryzysowej, gdy gospodarstwo jest zagrożone upadłością (głównie gospodarstwo osób prawnych), musi znacznie ograniczyć zasoby produkcyjne, albo też uzyskana nadwyżka produkcyjno-ekonomiczna nie jest w stanie zapew-nić podstawowych potrzeb bytowych właścicieli i członków ich rodzin.

Pokusa zachowań mających poprawić bieżącą sytuację finansową gospo-darstwa kosztem pogłębienia negatywnego oddziaływania na środowisko natu-ralne występuje zwłaszcza w sytuacji, gdy pozytywne oddziaływanie nie jest nagradzane przez rynek, nagradzane jest nieadekwatnie w stosunku do utraty bieżących korzyści finansowych lub gdy podmioty nieadekwatnie ponoszą kon-sekwencję działań niekorzystnych dla środowiska naturalnego [Zegar 2007].

Kształtowanie się relacji gospodarstwo (przedsiębiorstwo) rolne – środo-wisko naturalne odbywa się pod wpływem także innych uczestników procesu

gospodarczego, zwłaszcza bliższego otoczenia określanego mianem „konkuren-cyjne” (schemat 1). Podmioty rolnicze działają bowiem zarówno pod presją od-biorców produktów i ich preferencji co do jakości, sposobu produkcji, ceny pro-duktów, oczekiwanej wielkości partii surowców, częstotliwości dostaw itp.

Schemat 1. Wzajemne relacje pomiędzy gospodarstwem rolnym a otoczeniem Otoczenie:

dalsze: polityczne, społeczno-kulturowe, ekonomiczne, techniczno-technologiczne, demograficzne, infrastrukturalne;

konkurencyjne: dostawcy, odbiorcy, inne gospodarstwa i przedsiębiorstwa rolne, właściciele

Kapitał antropogeniczny i praca Kapitał naturalny

Ujemne efekty dla środowiska:

np. degradacja i utrata żyzności gleby, zanieczyszczenie wód i powietrza, zmniejszenie

bioróżnorodności, wyczerpywanie minerałów, powiększanie powierzchni upraw roślin, itd.

Przedsiębiorstwo rolne z posiadanymi zasobami, systemem organizacji produkcji oraz zarządzaniem

Środowisko natu-ralne i jego zasoby:

klimat, ziemia, woda, powietrze, minerały,

rośliny, zwierzęta Kapitał naturalny

Dodatnie efekty dla środowiska:

podnoszenie i utrzymanie żyzności gleby, kształtowanie krajobrazu, ochrona bioróżnorodności, pochłanianie CO2 itp.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [Żylicz 2004, Majewski 2008].

Wpływ na ich efekty finansowe mają również inne podmioty rolnicze, zwłaszcza w sytuacji produkcji przeznaczonej na rynek, co warunkowane jest poziomem i natężeniem konkurencji oraz zakresem współdziałania podmiotów rolniczych. Na funkcjonowanie przedsiębiorstw rolnych oddziałują także do-stawcy środków produkcji i oferowane przez nich warunki zakupu.

Relacje gospodarstwo rolne – środowisko naturalne kształtowane jest między innymi również przez państwo, które poprzez regulacje prawne oraz bodźce finansowe może sterować zachowaniem się podmiotów. Otoczenie poli-tyczne nabrało szczególnego znaczenia w naszym kraju po integracji Polski z Unią Europejską. Nastąpił wówczas zarówno wzrost wielkości środków trans-ferowanych do rolnictwa, jak również zakres stosowanych instrumentów

mają-92

cych zwiększyć pozytywne efekty prowadzonej działalności rolniczej, a jedno-cześnie ograniczyć ujemne skutki dla środowiska naturalnego. Na zachowanie się przedsiębiorstw rolnych w tym zakresie wpływ ma nie tylko zakres regulacji praw-nych, ale również wypracowane oraz respektowane przez społeczeństwo lokalne normy etyczne i społeczne oraz stan świadomości i wiedzy [Woś, Zegar 2002].

Elementy otoczenia mogą w zróżnicowany sposób wpływać na poszcze-gólne grupy gospodarstw rolnych, gdyż ich populacja nie jest homogeniczna.

Zwłaszcza bardzo duże gospodarstwa rolne są zbiorowością, której zarzucane jest prowadzenie produkcji z wykorzystaniem technologii i technik relatywnie w większym stopniu obciążających środowisko naturalne [Baum, Śleszyński 2008]. Choć teza ta nie została potwierdzona w badaniach, to była formułowana na podstawie specyficznych cech tej zbiorowości, a zwłaszcza największych obiektów w kraju określanych mianem wielkotowarowych przedsiębiorstw rolnych.

Cechą wyróżniającą wielkotowarowe przedsiębiorstwa rolne z całej popu-lacji gospodarstw rolnych jest między innymi duża i bardzo duża skala prowa-dzonej działalności produkcyjnej. Jako kryterium klasyfikacji pozwalające od-różnić tego typu obiekty przyjęto posiadanie co najmniej 100 ha użytków rol-nych niezależnie od formy prawnej władania ziemią, a mianowicie jej dzierżawy (posiadanie zależne) czy też nabycia na własność (posiadanie samoistne).

W badaniu uwzględniono jedynie podmioty prowadzące produkcję rolniczą, tzn. te, które posiadały uprawy rolne lub zwierzęta gospodarcze. Pominięto na-tomiast nieaktywnych produkcyjnie posiadaczy ziemi.

Kolejną cechą zbiorowości generalnej wielkotowarowych przedsiębiorstw rolnych jest rynkowe przeznaczenie produkcji końcowej. Jest to cecha, która wynika pośrednio ze skali działalności, a oznacza, że produkcja na samozaopa-trzenie gospodarstw domowych właścicieli tu nie występuje lub ma znikomy udział w strukturze produkcji końcowej. Uzależnienie produkcji od warunków rynkowych jest cechą charakterystyczną dla przedsiębiorstw rolnych i wyróżnia je z grupy gospodarstw rolnych produkujących w dużej części głównie lub wy-łącznie na samozaopatrzenie [Ziętara 2008].

Właścicieli wielkotowarowych przedsiębiorstw rolnych wyróżniają rów-nież realizowane cele. Przedsiębiorcy zazwyczaj realizują wiązkę różnych ce-lów, ale w ich przypadku wysoką pozycję w strukturze celów zajmują te o cha-rakterze biznesowym, tj. uzyskiwanie bieżącego zysku netto czy też pomnażanie wartości właścicielskiej [Kagan 2012].

Zbiorowość generalna wielkotowarowych przedsiębiorstw rolnych na tle całej populacji gospodarstw rolnych stanowi mało liczną grupę (rys. 1).

Rysunek 1. Liczba gospodarstw rolnych w kraju w latach 2002-2010

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS [Witkowski 2005, Łączyński 2011].

Liczba wielkotowarowych przedsiębiorstw rolnych w latach 2002-2010 odznaczała się bardzo wysoką dynamiką wzrostu, przy malejącej populacji go-spodarstw rolnych w kraju. W ich posiadaniu w 2010 roku pozostawało prawie 23% gruntów rolnych w kraju, tj. 3546 tys. ha i dostarczały one prawie połowy towarowej produkcji brutto. Tak więc udział tej zbiorowości w zakresie oddzia-ływania rolnictwa na środowisko naturalne jest znaczący.

2. Metoda pomiaru oddziaływania przedsiębiorstw rolnych