Obszary specyficzne funkcjonowania rolnictwa

Obszary specyficzne obejmują tereny, na których występują dodatkowe czynniki ograniczające rozwój rolnictwa, które nie zostały odpowiednio osza-cowane w waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Próbę wyznaczenia zasięgu tych obszarów oraz wskaźników charakteryzujących rolnictwo na takich terenach podjęto w IUNG w bieżącym roku (Matyka i in. 2013), wykorzystując system informacji o rolniczej przestrzeni produkcyjnej oraz informacje z PSR z 2010 r. Do obszarów specyficznych zaliczono:

x obszary objęte ochroną przyrody, x poldery rzeczne,

x obszary podmiejskie,

x obszary górskie i podgórskie, x obszary problemowe.

Tabela 10. Powierzchnia obszarów specyficznych

Wyszczególnienie Powierzchnia UR (tys. ha)¹ Udział w UR Polski (proc.)

Obszary objęte ochroną przyrody 3 736, 8 25,2

Obszary polderów rzecznych 971,0 6,6

Obszary podmiejskie 794,0 5,4

Obszary górskie i podgórskie 675,2 4,6

Obszary problemowe rolnictwa 4 563,3 30,8

1 nie należy sumować powierzchni poszczególnych obszarów specyficznych, ponieważ mogą się one częściowo pokrywać.

Źródło: Matyka i in. 2013.

Obszary objęte ochroną przyrody obejmują: obszary Natura 2000 (20%

powierzchni kraju) oraz obszary KSOCH (Krajowy System Obszarów Chronio-nych). Warstwy Natura 2000 i KSOCH zostały nałożone na siebie, co wyelimi-nowało podwójne liczenie powierzchni. Obszary chronione zajmują w sumie 32,5% powierzchni Polski, w tym 3,75 mln ha UR. Obszary te cechuje duża mozaikowatość krajobrazu oraz większy udział TUZ. Największy udział gmin

66

objętych ochroną przyrody posiadają województwa: świętokrzyskie, warmiń-sko-mazurskie oraz podkarpackie, mniejszy: podlaskie, zachodniopomorskie, pomorskie, małopolskie, lubuskie, zaś najmniejszy: kujawsko-pomorskie, łódz-kie, opolskie [Matyka 2013b; Siebielec i Łopatka 2013].

Na obszarach objętych ochroną przyrody funkcjonuje około 620 tys. go-spodarstw rolnych, o mniejszej o 1,2 ha przeciętnej powierzchni gogo-spodarstw niż średnio w kraju. Konieczność respektowania zasad ochrony przyrody zwięk-sza koszty produkcji, a różnica ta jest szczególnie duża w przypadku obzwięk-szarów Natura 2000, gdzie obowiązują najwyższe rygory ochrony środowiska [Niewę-głowska 2011].

Poldery rzeczne (obszary potencjalnie zalewowe), obejmują tereny o za-leganiu wód gruntowych na głębokości 0-200 cm i w większości występują one w rozległych dolinach większych rzek nizinnych. Są to potencjalnie żyzne gle-by, jednak narażone na podtopienia oraz powstawanie zastoisk wodnych w okresie wiosennym oraz po ulewnych deszczach letnich, co opóźnia i utrudnia wykonanie zabiegów agrotechnicznych lub powoduje placowe wymakanie ro-ślin, co zwiększa wahania plonów. Duży, zwarty obszar specyficzny tej grupy stanowią Żuławy Wiślane, gdzie z racji genezy ich powstania, zwierciadło wód gruntowych zalega tuż pod powierzchnią gruntu. Pozostałe większe powierzch-nie obszarów zalewowych, to: dolne odcinki dorzeczy Warty, Odry w woj. lubu-skim, dolina Bugu oraz częściowo Wisły w woj. Mazowieckim, a także dolny odcinek Sanu w województwie podkarpackim i dolina Biebrzy w woj. podlaskim.

Obszary potencjalnie zalewowe obejmują około 6,6% UR kraju, na któ-rych funkcjonuje 139 tys. gospodarstw rolnych.

Obszary podmiejskie stanowią strefę przejściową pomiędzy miastem a obszarami wiejskimi (suburban area). Do ich wyznaczenia wykorzystano kry-terium demograficzne i do obszarów podmiejskich zaliczono gminy, w których w latach 2000-2010 liczba mieszkańców wzrosła o więcej niż 10 osób w przeli-czeniu na 1 km² całej gminy. Do obszarów podmiejskich zaliczono głównie gminy w otoczeniu aglomeracji Warszawy, Trójmiasta, Poznania, Górnego Ślą-ska oraz pozostałych dużych miast. Gminy zaliczone do obszarów podmiej-skich zajmują w sumie 5,4% UR kraju. Średnia powierzchnia gospodarstwa na tych obszarach wynosi 7,3 ha, czyli jest o 20% mniejsza niż przeciętnie w kraju.

Również udział gruntów wyłączonych z użytkowania rolniczego (ugory i odłogi) był tu wyraźnie większy.

Do obszarów górskich i podgórskich zaliczono 4,6% UR Polski położo-nych w obrębie trzech pasm górskich, tj. Karpat, Sudetów i Gór Świętokrzy-skich. Występują tu liczne utrudnienia naturalne wpływające na rozwój rolnic-twa: niekorzystne warunki klimatyczne, duże spadki terenu utrudniające

mecha-nizację i ograniczające wydajność pracy maszyn, silna erozja wodna oraz ogra-niczenia natury organizacyjnej, jak duże rozdrobnienie gospodarstw i działek.

W konsekwencji rolnictwo na tych terenach charakteryzuje się niską wydajno-ścią, małą obsadą zwierząt, dużym udziałem gruntów ugorowanych i odłogowa-nych oraz spadającym zainteresowaniem dalszym prowadzeniem gospodarstw.

Funkcjonuje tu około 250 tys. gospodarstw rolnych, o średniej powierzchni 4,7 ha (większe w Sudetach, a mniejsze w Karpatach), które produkują głównie na sa-mozaopatrzenie. Dla około 60% gospodarstw dochody z rolnictwa stanowią po-niżej 10% całkowitych dochodów ich gospodarstw domowych [Musiał 2013;

Siebielec i Łopatka 2013].

Na obszarach problemowych rolnictwa (OPR) czynniki przyrodnicze i (lub) ekonomiczno-organizacyjne utrudniają prowadzenie działalności rolni-czej. Do OPR zaliczono gminy, w których przynajmniej 50% powierzchni UR spełnia jedno z poniższych kryteriów:

x zaliczenie do II strefy ONW (WWRPP < 52 punkty;

x silnie zakwaszone gleby (pH < 4,5);

x bardzo niska zawartość próchnicy < 1,3%;

x zagrożenie erozją wodną w stopniu średnim i silnym.

Najwyższym odsetkiem gmin spełniających powyższe kryterium charak-teryzują się województwa: małopolskie, podkarpackie, świętokrzyskie, mazo-wieckie, podlaskie, lubelskie, łódzkie oraz pomorskie. Na obszarach tych funk-cjonuje około 940 tys. gospodarstw rolnych, o średniej powierzchni 6,9 ha, czy-li 30% mniejszej niż przeciętnie w kraju. Gospodarstwa te cechuje ekstensywna organizacja produkcji (nawet powyżej 90% zbóż w strukturze zasiewów niektó-rych gmin), małe plony oraz niska obsada zwierząt [Jadczyszyn 2013; Siebielec i Łopatka 2013].

Podsumowanie

Zróżnicowanie warunków przyrodniczych i organizacyjnych funkcjono-wania rolnictwa w Polsce w dość wyraźny sposób przekłada się na jego wyniki produkcyjne i ekonomiczne. Analizując możliwości rozwoju rolnictwa w Pol-sce, należy wziąć pod uwagę, że uwarunkowania przyrodnicze są względnie sta-łe i poza zasobnością i odczynem gleby w niewielkim stopniu podlegają inge-rencji człowieka. Jednak przykład województw wielkopolskiego i podlaskiego wskazuje, że prawidłowa organizacja produkcji pozwala osłabić negatywne od-działywanie ograniczeń przyrodniczych. W związku z tym podkreślić należy, że znaczne możliwości zwiększenia produktywności krajowego rolnictwa wiążą się z poprawą organizacji produkcji, tj.:

68

x wzrostem powierzchni i poprawą rozłogu gospodarstw, x optymalizacją struktury zasiewów i następstwa roślin,

x zrównoważeniem gospodarki nawozowej, ze szczególnym uwzględnieniem poprawy odczynu gleb,

x wzrostem obsady zwierząt,

x wykorzystaniem postępu biologicznego.

W ostatnich latach znacznie wzrasta oddziaływanie czynników zewnętrz-nych na rolnictwo, czego przykładem może być coraz większa liczba gospo-darstw funkcjonujących na obszarach objętych ochroną przyrody lub w ich bez-pośrednim sąsiedztwie. Wyraźny jest także wpływ rozwoju obszarów zurbani-zowanych na zmniejszenie zasobów ziemi wykorzystywanej rolniczo.

Bibliografia

Charakterystyka gospodarstw rolnych. Wyniki PSR 2010, GUS, Warszawa 2012.

Chechelski P., Grochowska R., Wigier M., Wyzwania i ograniczenia długookre-sowego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce, PW 2011-2014, ra-port 42, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2012.

Fotyma M., Igras J., Kopiński J., Produkcyjne i środowiskowe uwarunkowania go-spodarki nawozowej w Polsce, Studia i Raporty IUNG-PIB, z. 14, Puławy 2009.

Górski T., Kuś J., The impact of climate change on agricultural production in Poland, Papers on Global Change IGBP, nr 9/2002.

Górski T., Zmiany warunków agroklimatycznych i długość okresu wegetacji w ostatnim stuleciu, [w:] Długotrwałe przemiany krajobrazu Polski w wyniku zmian klimatu i użytkowania ziemi, Wyd. IGBP-Global Change, Poznań 2006.

Harasim A., Dobór wskaźników do oceny regionalnego zróżnicowania rolnic-twa, Studia i Raporty IUNG-PIB, z. 3, Puławy 2006.

Igras J., Lipiński W., Regionalne zróżnicowanie stanu agrochemicznego gleb w Polsce, Studia i Raporty IUNG-PIB, z. 3, Puławy 2005.

Jadczyszyn J., Ocena użytkowania gruntów na obszarach specyficznych oraz charakterystyka czynników ograniczających produkcję rolniczą, [w:] Matyka M.

(red.), Rolnictwo na obszarach specyficznych, GUS, Warszawa 2013, (w druku).

Józwiak W., Michna W., Mirkowska Z., Procesy zachodzące w rolnictwie pol-skim w latach 1990-2010, projekcja na rok 2013 i pożądana wizja rolnictwa w 2020 roku – zagadnienia wybrane, PW 2011-2014, raport 21, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2011.

Kopiński J., Krasowicz S., Regionalne zróżnicowanie warunków produkcji rol-niczej w Polsce, Studia i Raporty IUNG-PIB, z. 22, Puławy 2010.

Kozyra J., Górski T., Wpływ zmian klimatycznych na rolnictwo w Polsce, [w:]

Zmiany klimatu a rolnictwo i obszary wiejskie, Wyd. FDPA, Warszawa 2008.

Kozyra J. i in., Zmiana klimatu – nowe wyzwania dla rolnictwa, Studia i Rapor-ty IUNG-PIB, z. 19, Puławy 2010.

Kozyra J., 2011, Zmiany klimatyczne i ich konsekwencje dla polskiego rolnictwa;

http://malopolskie.ksow.pl/fileadmin/user_upload/malopolskie/pliki/Jerzy_Kozy ra_Zmiany_Klimatyczne.pdf]

Kożuchowski K., Żmuda E., 2001, Ocieplenie w Polsce: skala i rozkład sezo-nowych zmian temperatury powietrza w drugiej połowie XX wieku, Prz. Geof., XLVI,1-2.

Krasowicz S., Stuczyński T., Doroszewski A., Produkcja roślinna w Polsce na tle warunków przyrodniczych i ekonomiczno-organizacyjnych, Studia i Raporty IUNG-PIB, z. 14, Puławy 2009.

Kuś J., Kopiński J., Gospodarowanie glebową materią organiczną we współcze-snym rolnictwie, Zag. Doradz. Rol., 2(68)/2012.

Kuś J., Specjalizacja gospodarstw rolnych i jej konsekwencje produkcyjne, eko-nomiczne i środowiskowe, Studia i Raporty IUNG-PIB, z. 32(6), Puławy 2013.

Matyka M., Duer I., Faber A., Kuś J., Jadczyszyn T., Kopiński J., Kozyra J., Łopatka A., Koza P., 2011, Analiza efektów środowiskowych różnych wariantów

„zazielenienia” WPR w Polsce, Ekspertyza dla MRiRW, (maszynopis).

Matyka M., Krasowicz S., Kopiński J., Kuś J. (2013a), Regionalne zróżnicowa-nie zmian w produkcji rolniczej w Polsce, Studia i Raporty IUNG-PIB, z. 32(6), Puławy 2013.

Matyka M., Charakterystyka uwarunkowań organizacyjnych na obszarach spe-cyficznych, [w:] Matyka M. (red.) Rolnictwo na obszarach spespe-cyficznych, GUS, Warszawa 2013, (w druku).

MRiRW, Strategia zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa na lata 2012-2020, Monitor Polski, poz. 839, 9.11.2012.

Musiał W., Charakterystyka specyfiki i perspektyw rozwoju rolnictwa na obsza-rach górskich i podgórskich, [w:] Matyka M. (red.) Rolnictwo na obszaobsza-rach specyficznych, GUS, Warszawa 2013, (w druku).

Niewęgłowska G., Koszty spełnienia wymogów wzajemnej zgodności w polskich gospodarstwach rolnych, PW 2011-2014, raport 24, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2011.

Rocznik statystyczny rolnictwa, GUS, Warszawa 2012.

Siebielec G., Łopatka A., Kryteria wyodrębniania oraz charakterystyka obsza-rów specyficznych, [w:] Matyka M. (red.) Rolnictwo na obszarach specyficz-nych, GUS, Warszawa 2013, (w druku).

70

Stuczyński T., Jadczyszyn J.,. Kukuła S., Wykorzystanie systemu informacji o rolniczej przestrzeni produkcyjnej do analiz regionalnych, Studia i Raporty IUNG-PIB, z. 3, Puławy 2006.

Stuczyński T., Kozyra J., Łopatka A., Siebielec G., Jadczyszyn J., Koza P., Do-roszewski A., Wawer R., Nowocień E., Przyrodnicze uwarunkowania produkcji rolniczej w Polsce, Studia i Raporty IUNG-PIB, z. 7, Puławy 2007.

Stuczyński T., 2012, Current status and perspectives of organic matter management in European soils;

[www.soilcoference.eu/pl/pages/materialy-konferencyjne.php].

Terelak H. i in., Środowisko glebowe Polski i racjonalne użytkowanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej, Pamiętnik Puławski, z. 120(II), 2000.

Witek T., Górski T., Przyrodnicza bonitacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej w Polsce, Wyd. Geodezyjne, 1977.

Witek T. i in., Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski według gmin, Wyd. IUNG, Puławy 1981, ser. A-40.

Prof. dr hab. Adam Harasim

Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa – Państwowy Instytut Badawczy

Puławy

IV. KIERUNKI ZMIAN W ORGANIZACJI I TECHNOLOGII PRODUKCJI