Główne ośrodki i ogólna treść doktryny neoliberalnej

Neoliberalizm jako konkretna doktryna zaczął dokładnie formułować się na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku. W założeniach teoretycznych chodziło przede wszystkim o stworzenie takiego modelu społeczno – politycznego, który z jednej strony miał cechować się krytycznym podejściem w stosunku do wszelkich ideologii o zabarwieniu kolektywistycznym opowiadających się za interwencjonizmem państwa w gospodarkę (dotyczy socjalizmu, faszyzmu, komunizmu, oraz liberalizmu społecznie zakorzenionego i propagowanego na jego gruncie państwa dobrobytu) a z drugiej strony dokonywać nieznacznych modyfikacji na gruncie ekonomicznym, w taki sposób, aby nie naruszyć wartości, jakie prezentował liberalizm klasyczny z połowy XIX wieku. Aby taki model mógł powstać i zacząć funkcjonować potrzeba było odpowiednich teoretyków, zdolnych do opracowania optymalnej filozofii polityki, której system aksjologiczny skutecznie zakorzeniłby się w umysłach znacznej liczby obywateli. W związku z tym na początku ubiegłego stulecia ukształtowało się kilka istotnych szkół myśli liberalnej, które skupiały istotnych uczestników, wyróżniających się w dziedzinie ekonomii. Do głównych przedstawicieli myśli neoliberalnej w tak zwanej Grupie Londyńskiej należeli między innymi Edward Cannan, Theodore Gregory, Arnold Plant, Frederic C. Bentham, William H. Hutt, F.

W. Paish, Lionel Robbins. Grupę Wiedeńską (austriacką) tworzyli: Ludwig von Mises, Gottfried Haberler, Fritz Machlup i Friedrich A. von Hayek. Przedstawicielami Grupy Chicagowskiej (USA) byli: Frank H. Knight, Henry C. Simons, George I. Stigler oraz Milton Friedman. Przedstawicielami Grupy Niemieckiej byli wybitni myśliciele, do których zaliczamy głównie Waltera Eukena, Wilhelma Ropke, oraz Aleksandra Rustowa.

67 Prezentowali oni charakterystyczny nurt neoliberalizmu zwany ordoliberalizmem⁴⁹. Ważnymi przedstawicielami Szkoły Francuskiej byli przede wszystkim Jacques Ruett, Louis Baudin, Louis Rougier, oraz Maurice Allais. Wreszcie do ostatniego ugrupowania – Szkoły Włoskiej należeli Luigi Einandi i Costation Bresciani – Turoni⁵⁰. Godnym odnotowania jest fakt, iż nazwę neoliberalizm przyjęto na słynnym posiedzeniu zwanym Kolokwium Lippmanna, które odbyło się w dniach 26 – 30 września 1938 roku. Było ono poświęcone analizie przyczyn moralnego upadku kapitalizmu oraz opracowaniu zasad zmodyfikowanego, wolnorynkowego liberalizmu.

Wybuch drugiej wojny światowej doprowadził do przerwania rozwoju i wprowadzania idei neoliberalnych. Wznowienie tej działalności nastąpiło dopiero w pierwszej połowie 1947 roku, kiedy to rozpoczęło swą działalność Mont – Pelerin Society we Francji. Fundamentem powołania stowarzyszenia było spotkanie wpływowych liberałów między innymi z USA, Francji, Szwajcarii, Włoch, Wielkiej Brytanii, Niemiec, Danii i Norwegii, którzy dyskutowali na temat przyszłości gospodarczej państw europejskich, związanej z nowym ustrojem gospodarczym. Na czele nowopowstałego stowarzyszenia stanął F.A. von Hayek(1899 -1992)⁵¹.

Celem bardziej szczegółowego omówienia poglądów wybranych przedstawicieli neoliberalizmu wpierw konieczne staje się zaprezentowanie ogólnych założeń niniejszej

49 Ordoliberalizm to jeden z nurtów współczesnego liberalizmu, który powstał na gruncie modyfikacji zasad klasycznego liberalizmu po II wojnie światowej w Niemczech. Jest to więc tak zwany liberalizm niemiecki. Jego twórcy (Wilhelm Ropke i Walter Euken) twierdzili, że społeczeństwo nie jest tylko agregatem jednostek.

Człowiek jest częścią większej całości i w swoim postępowaniu musi kierować się wartościami absolutnymi.

Dlatego podstawą ładu społecznego powinny być małe grupy społeczne jak rodzina, kręgi towarzyskie i wspólnoty lokalne. Ordoliberałowie popierali całkowitą decentralizację władzy państwowej celem kształtowania opartych na partnerstwie, optymalnych stosunków między obywatelem a państwem oraz tworzenia przyjaznej współpracy między terenowymi a centralnymi ośrodkami władzy. Popierali więc ideę państwa wspólnotowego, jako gwaranta swobodnego rozwoju jednostek, utrzymania ładu moralnego , oraz instytucji zrzeszającej jednostki w społeczność na mocy prawa ustanowionego przez siebie. W kwestii zapatrywań na gospodarkę i rynek ordoliberałowie odrzucali zarówno leseferyzm, jak i socjalizm oparty na centralnym planowaniu gospodarczym. W zamian proponowali stworzenie trzeciej drogi opartej na społecznej gospodarce rynkowej, która miałaby polegać na pogodzeniu wolnej przedsiębiorczości z zabezpieczeniami socjalnymi. Warunkiem skutecznym realizacji tego postulatu miała być ingerencja państwa oparta na zasadzie wspomagania (subsydiarności). Chodziło o zbudowanie silnego państwa, które powinno z jednej strony wspomagać konkurencję podmiotów na rynku, a z drugiej strony przyczyniać się do wzrostu płac i dochodów ludności w ramach troski o podniesienie jakości życia obywateli. Postulowano więc wprowadzenie świadczeń socjalnych np. rent, emerytur, subwencji mieszkaniowych i dodatków rodzinnych. Efektem tej polityki miało być z jednej strony kreowanie samorealizacji i odpowiedzialności jednostki na rynku i budowa zintegrowanego społeczeństwa prawdziwie wolnych obywateli z drugiej. Por. W. Euken, Podstawy polityki gospodarczej, Poznań 2005, s. 283 – 411.

50 A. Wojtaszak, Neoliberalizm, w: Idee i doktryny polityczne XX wieku. Wybór. Część I, red. A. Wojtaszak, D.

Wybranowski, Szczecin 2006, s. 14.

51 Ibidem, s. 15.

68 doktryny. Warto zaznaczyć, że system wartości neoliberalizmu nie wiele różni się od zasad liberalizmu klasycznego. W związku z tym należy stwierdzić, że charakteryzowana myśl polityczna stanowi kontynuację dziewiętnastowiecznego nurtu konserwatywnego liberalizmu, który nastawiony jest na zwalczanie wszystkich zasad proponowanych przez orędowników liberalizmu postępowego, którzy opowiadali się za szerokim udziałem państwa w gospodarce, celem likwidacji wszystkich skutków ubocznych wolnego rynku a tym samym popierali działania zmierzające do poprawy warunków życiowych mas. Można więc pokusić się o stwierdzenie, że neoliberalizm służy obronie dawnego status quo.

Wśród naczelnych komponentów idei neoliberalnej należy wymienić:

- prymat jednostki nad społeczeństwem,

- wolność jako warunek szczęścia jednostek i swobodnego ich rozwoju,

- prawo do własności prywatnej, jako podstawa do funkcjonowania wolnego społeczeństwa, - teoria państwa minimalnego,

- wiara w postęp oraz w możliwość samorozwoju jednostki wraz z jej otoczeniem⁵².

Prymat jednostki nad społeczeństwem – inaczej indywidualizm jest postrzegany jako najwyższa wartość nowoczesnego ustroju gospodarczego. W tym porządku najważniejszy jest człowiek i jego dobro. Z kolei podstawowymi intencjami, jakimi powinna się kierować jednostka jest zysk i dbałość o własne interesy, zgodnie z ideą homo oeconomicus.

Społeczeństwo natomiast jest postrzegane jako suma zatomizowanych jednostek, z których każda ma odrębne interesy. Tak więc interes ogółu jest równy sumie interesów pojedynczych ludzi. Indywidualizm jest cechą, która wyrasta z praw natury i mimo, że każdy jest inny to zasługuje na równe i podmiotowe traktowanie. Ponadto atrybut ten jeśli jest odpowiednio wykorzystany może doprowadzić jednostkę do nieprzeciętnego bogactwa i niezależności. Tak więc jednostka może stać się kapitalistą, który będzie korzystał z wszelkich możliwości wolnego rynku, w którym wszyscy mogą osiągnąć maksymalne cele w ten sposób, by interesy jednego człowieka nie powodowały ograniczenia wolności innych ludzi⁵³.

52 M. Jędrzejko, Współczesne doktryny społeczne i polityczne. Skrypt dla studentów WSP, Bydgoszcz 1989, s. 8.

53 R. Tokarczyk, Elementy składowe myśli politycznej współczesnego liberalizmu, w: Ideologia, doktryny i ruch polityczny współczesnego liberalizmu, red. E. Olszewski, Z. Tymoszuk, Lublin 2004, s. 25.

69 Koniecznym warunkiem szczęścia jednostek obok indywidualizmu stanowi wolność.

Jej istotę neoliberalizm w pełni zaczerpnął z pierwotnej wersji liberalizmu. Jest więc ona w dalszym ciągu pojmowana jako wolność negatywna, czyli „wolność od”. W tym kontekście pojedynczy człowiek ma prawo do wolności od przymusu między innymi ze strony państwa lub ze strony innych ludzi. Ponadto może wyrażać swoje poglądy, działać w zgodzie z własnym sumieniem, należeć do wybranych przez siebie zgromadzeń itp. Ponieważ ostatecznie wolność liberalną interpretuje się w świetle ekonomicznym jako brak ingerencji państwa w gospodarkę a tym samym w ekonomiczne działania jednostek to wynika z niej niczym nie ograniczone prawo do własności prywatnej. Jest to jeden z najistotniejszych postulatów liberalizmu. Dzięki temu prawu jednostka może nie tylko realizować swoje cele życiowe. Ważne jest to, że staje się coraz bardziej aktywna w szczególności na polu wykorzystania swoich zdolności i umiejętności, starając się dotrzeć do odpowiedniej grupy ludzi, którzy mogliby z tych zdolności korzystać i przyczyniać się nie tylko do bogacenia się jednostki posiadającej te możliwości, lecz także do bogacenia się siebie poprzez oferowanie swoich możliwości lub zasobów. Dzięki tej wymianie możliwe staje się powstanie nie tylko dobrobytu społeczeństwa, ale też harmonijnych stosunków międzyludzkich, opartych na zasadzie dobrowolnych umów. To z kolei przyczynia się do tego, że ludzkie działania zostają oparte na racjonalności czyli zdolności do rzeczywistego poznawania świata i jego zmieniania zgodnie z własnymi oczekiwaniami. Narzędziem tej racjonalności są intelektualne władze krytyczne indywidualnych jednostek. Przyczyniają się one do ogólnego postępu technicznego i społecznego, gdyż zdolności te w procesie komunikacji międzyludzkiej pozwalają na właściwe zrozumienie zarówno samego człowieka i jego problemów, jak i problemów otaczającego go świata. Koniec końców właściwości te stają się fundamentem kreowania indywidualnego sensu życia każdego człowieka. Należy zwrócić uwagę na to, że wspomniana racjonalność jest istotnym komponentem szeroko popieranego przez zwolenników opisywanej doktryny uniwersalizmu liberalnego opartego na założeniu, że krytyczne władze w umyśle ludzi prowadzą do opracowania i zastosowania odpowiednich procedur, które umożliwiają rozwiązanie wielu problemów i konfliktów społecznych metodą kompromisową, bez jakiegokolwiek uciekania się do przemocy⁵⁴.

Neoliberałowie są zdecydowanymi orędownikami państwa minimalnego. Oznacza to, że przeciwstawiają się jakiejkolwiek, interwencji państwa w system gospodarczy. Wyróżniają

54 A. Chmielewski, Społeczeństwo otwarte czy Wspólnota? Filozoficzne i moralne podstawy nowoczesnego liberalizmu oraz jego krytyka we współczesnej filozofii społecznej, Wrocław 2001, s. 116.

70 oni tu dwa aspekty : negatywny i pozytywny. Wymiar negatywny jest związany z całkowitym odrzuceniem kolektywizmu. Poprzez kolektywizm rozumieją oni system socjalistyczny, oraz interwencje państwa w ramach gospodarek kapitalistycznych, których celem nie jest zagwarantowanie wolnej konkurencji. Sprzeciwiają się więc również wizji państwa opartego na keynesizmie oraz modelowi państwa dobrobytu. W ich opinii kolektywizm prowadzi do wojny dlatego ponieważ istotnym środkiem interwencji państwowej jest ochrona celna własnej gospodarki. Staje się ona często zarzewiem konfliktów międzynarodowych. Ponadto kolektywizm potrzebuje środków mobilizacji wszystkich członków społeczeństwa celem zrealizowania postawionych celów ekonomicznych. Po trzecie, system ten nawet w okresie pokoju poprzez tendencje etatystyczne sprzyja powstawaniu w narodzie nastrojów i opinii nacjonalistycznych. To z kolei patrząc z psychologicznego punktu widzenia buduje tak zwanego ducha wojny. W końcu kolektywizm prowadzi do zastąpienia demokracji systemem totalitarnym oraz do całkowitego zubożenia społeczeństwa. Zubożenie spowodowane jest brakiem racjonalnego rachunku ekonomicznego w powiązaniu z informacjami dotyczącymi wszystkich zasobów i potrzeb a tylko system cen może takich informacji dostarczyć. Ponadto interwencjonizm jest związany z koniecznością wysokich i nieustannych wydatków państwa, które wywołują ogromną inflację. Wreszcie do zubożenia społecznego przyczynia się nacjonalizacja własności prywatnej, jako długofalowy efekt kolektywizmu oraz redystrybucja dochodów, która zmniejszając nierówności materialne niszczy podstawową motywację ludzi do pracy i zamienia przedsiębiorcze jednostki w beneficjentów uzależnionych od opieki państwa. W praktyce zwolennicy neoliberalizmu ostro sprzeciwiają się między innymi upaństwowieniu zakładów pracy, pomocy finansowej z budżetu państwa dla przedsiębiorstw gorzej radzących sobie na rynku, ochronie celnej gospodarki, kontroli cen i płac (ustalaniu cen maksymalnych i płac minimalnych), inwestowaniu środków państwa w budownictwo mieszkaniowe oraz realizacji przez rząd polityki pełnego zatrudnienia poprzez tworzenie dodatkowych miejsc pracy⁵⁵.

Aspekt pozytywny natomiast jest powiązany z niektórymi elementami, jakie państwo powinno realizować w gospodarce wolnorynkowej. Do podstawowych zadań ogólnych państwa zdaniem neoliberałów powinno należeć: po pierwsze zapewnienie prawnych warunków do niczym nie skrępowanej konkurencji podmiotów na rynku (państwo jako stróż nocny), po drugie, obsługa istotnych działów gospodarki, gdzie podmioty prywatne nie są w stanie skutecznie realizować swoich interesów. Chodzi między innymi o nieopłacalne

55 W. Sadurski, Neoliberalny system wartości politycznych, Warszawa 1980, s. 82 – 84.

71 dziedziny gospodarki lub takie, które na dłuższy czas straciły tak zwaną rentowność np.

regulacja rzek, działania, których oczekiwań nie są w stanie spełnić podmioty prywatne, np.

koleje czy sieci energetyczne, oraz takie działania, które musza być centralnie nadzorowane, np. banki emisyjne⁵⁶. Państwo jest również potrzebne w dziedzinie pomocy obywatelom ale takim, którzy znajdują się w niezwykle trudnej sytuacji. Chodzi o pomoc w charakterze doraźnym, charytatywnym i takim, który nie powoduje zjawiska redystrybucji dóbr pomiędzy grupami⁵⁷.

System wolnorynkowy, obfitujący w niczym nie skrępowaną konkurencję, brak interwencji państwowej, popierający indywidualizm, darzący jednostki prawem do posiadania własności może przyczynić się zdaniem neoliberałów do tego, iż poszczególni obywatele będą wierzyć w postęp, czego dowodem będzie skuteczne i racjonalne ich działanie zmierzające zarówno do realizacji swoich interesów, jak i przyczynianie się do dobrobytu innych, bowiem tylko indywidualne i skuteczne funkcjonowanie podmiotu w pełni autonomicznego, na w pełni wolnym rynku jest istotnym kluczem do uruchomienia motoru postępu.

1.2.2. Wybrani przedstawiciele neoliberalizmu i ich zapatrywania dotyczące kwestii