Naczelne wartości socjalizmu demokratycznego

Omawiając poglądy socjaldemokratów na temat kształtu przyszłościowego ładu społecznego należy zaznaczyć, iż swoje rozważania rozpoczynają oni od sformułowania kilku wyjściowych założeń: po pierwsze wyrażają głębokie poparcie dla zasad liberalno – demokratycznych i uznanie dla pokojowego, stopniowego procesu dokonywania zmiany politycznej. Po drugie, opowiadają się za kapitalizmem jako jedynym środkiem tworzenia bogactwa z uwzględnieniem faktu jego ułomności moralnej, skutkującej olbrzymim rozmiarem negatywnych zjawisk związanych z bieda i bezrobociem. Po trzecie: zauważają więc, że odpowiednie działania państwa mogą doprowadzić do modernizacji kapitalizmu w ten sposób, aby nie generował on dramatycznych skutków społecznych. Państwo powinno więc zrezygnować ze stanowiska „nocnego stróża prywatnych interesów” na rzecz zajęcia pozycji „strażnika publicznego, czyli wspólnego interesu”. Wreszcie, po czwarte: władze państwowe powinny nie tylko posiadać, lecz także stosować narzędzia interwencji w celu optymalnego regulowania życia gospodarczego ze szczególnym uwzględnieniem dobra społecznego¹⁰⁰.

Z uwagi na powyższe rozważania a w szczególności na okrutne działanie mechanizmów wolnorynkowych socjaldemokraci dążą do maksymalnego wyposażenia proponowanego przez nich porządku społecznego w elementy etyczne. W związku z tym, niektórzy myśliciele dążyli do wzbogacenia socjaldemokracji w komponenty zaczerpnięte z etyki chrześcijańskiej jak np. wybitny brytyjski filozof społeczny i historyk R. H. Tawney (1880 – 1962). Jego zdaniem najbardziej istotnym fundamentem socjalizmu angielskiego

99 A. Heywood, Ideologie polityczne. Wprowadzenie, Warszawa 2007, s. 150.

100 Ibidem, s. 150 – 151.

90 winna być godność ludzka, sprawiedliwość, uniwersalne braterstwo, współpraca pełne poszanowanie drugiej osoby w myśl zasady „Kochaj bliźniego swego jak siebie samego”. Tak więc socjalizm powinien stanowczo potępiać dziki, pozbawiony wszelkiej regulacji kapitalizm, ponieważ niszczy on poszczególne jednostki kreując w ich umysłach chciwość, zachłanność i nieliczenie się z potrzebami innych. Jeżeli natomiast władze będą odpowiednio sterować mechanizmami gospodarki oraz uruchomią w szkołach odpowiednie programy wychowawcze, wówczas ludzie od najmłodszych lat będą wdrażani do zasad współżycia społecznego w ramach tak zwanego socjalizmu etycznego¹⁰¹. Zatem do prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa, państwa oraz jego instytucji potrzebna jest odpowiednia moralność. Moralność włączająca człowieka do wspólnoty, zrywająca z marginalizacją i pozostawieniem jednostki swojemu losowi.

Wspomniany wyżej Edward Bernstein – członek Niemieckiej Socjalistycznej Partii Robotniczej (SPD), głosił potrzebę budowy socjalizmu na zasadach rewizji, czyli koniecznej modyfikacji kapitalizmu, poprzez całkowite pominięcie doktryny marksizmu. Zwraca więc uwagę na to, że socjalizm powinien uwzględniać pozytywne cechy ustroju kapitalistycznego, gdyż przyczynia się on do poprawy poziomu życia całego społeczeństwa, w tym również klasy robotniczej. Po drugie: w miarę rozwoju kapitalizmu ma miejsce stopniowa, aczkolwiek skuteczna demokratyzacja społeczeństwa, która prowadzi do zaniku walki klas poprzez pozbawienie możliwości sprawowania władzy przez uprzywilejowaną mniejszość. Po trzecie:

gospodarka wolnorynkowa wraz z demokratyzacją prowadzi do zmniejszania się klasy proletariackiej na rzecz coraz liczniejszej klasy średniej, egzystującej na coraz wyższym poziomie. Po czwarte: społeczeństwo coraz intensywniej wrasta w socjalizm, ponieważ jest coraz bardziej wykształcone i świadome, czego doskonałą egzemplifikacją jest pojawienie się oprócz inicjatywy prywatnej również spółdzielczości, państwowych zakładów i przedsiębiorstw komunalnych. Po piąte: robotnicy po przejęciu władzy będą ją sprawować w sposób nieskuteczny, przez co dyktatura proletariatu nie będzie posiadała żadnych elementów wspólnych z demokracją i parlamentaryzmem. Z tego względu potrzebny jest potężny ruch, rozbudowany i obejmujący swoim zasięgiem wszystkie warstwy społeczne, który poprzez wzajemną współpracę z jednej strony oraz nacisk na ekipy rządzące z drugiej będzie brał czynny udział w ewolucji systemu kapitalistycznego w kierunku socjalizmu demokratycznego. Zdaniem Bernsteina warunkiem niezbędnym i koniecznym powstania

101 P. Self, Socjalizm, w: Przewodnik po współczesnej myśli politycznej, red. E. Goodin, P. Pettit, Warszawa 1998, s. 438 – 445.

91 nowoczesnego ustroju państwowego, godzącego interesy poszczególnych grup społecznych, prorozwojowego i zapewniającego szczęście jednostek jest rewizjonizm¹⁰².

W jaki sposób przedstawia się więc program doktryny socjaldemokratycznej? Otóż, według szkoły amerykańskiej budowa nowego społeczeństwa wymaga przeprowadzenia szeregu reform na płaszczyźnie ekonomicznej i politycznej. W pierwszym wymierzę chodzi o konieczność uderzenia w koncentrację władzy ekonomicznej poprzez odpowiednią politykę podatkową. Celem takiego postępowania jest likwidacja zbyt dużych podziałów klasowych, eliminacja wyzysku, planowanie gospodarcze, uspołecznianie środków produkcji oraz przezwyciężanie ubóstwa i konfliktów na tle rasowym. Z kolei w kwestii polityki zmiany miałyby polegać na pobudzeniu zasad demokratycznych w sprawowaniu władzy. Nie podają przedstawiciele omawianego obozu nie precyzują dokładnie sposobu urzeczywistniania tego filaru przemian¹⁰³.

Twórcy socjaldemokracji zachodnioeuropejskiej prezentują znacznie bardziej szczegółowy program reform społecznych. Swoje rozważania opisują oni w ramach tak zwanej koncepcji 4D. Przebudowa ustrojowa winna więc ich zdaniem koncentrować się na urzeczywistnianiu czerech rodzajów demokracji: politycznej, gospodarczej, społecznej i międzynarodowej. W zakresie demokracji politycznej zobowiązują się do budowy nowoczesnego społeczeństwa opartego na wolności, skonstruowania socjalizmu przez demokrację. Podkreślają oni znaczenie demokracji jako fundamentu rządów ludu, narzędzia ochrony życia osobistego przed samowolą państwa, środka urzeczywistnienia wolności myśli, wolności słowa, wolności nauki, prawa do zrzeszania się, do strajku i do wyznania religijnego. Ponadto daje ona możliwość przedstawicielstwa ludowego, pochodzącego z wolnych wyborów, rządów większości przy poszanowaniu praw mniejszości. Zapewnia równość każdego wobec prawa niezależnie od pochodzenia, wieku, płci, wyznania, języka i koloru skóry, niezależność kulturową, system autonomicznego sądownictwa, poszanowanie praw człowieka. Kolejną jej zaletą jest możliwość zapewnienia pluralizmu w parlamencie, (wielości partii), a co za tym idzie zabezpieczenia przed skłonnościami totalitarnymi.

Zwracają oni ponadto uwagę na konieczność walki narodów i czołowych przywódców ruchów z wszelkimi dyktaturami, czy to komunistycznymi, czy faszystowskimi¹⁰⁴.

102 H. Przybylski, Politologia, Katowice – Warszawa 2004, s. 341 – 342.

103 R. Tokarczyk, Współczesna, amerykańska myśl polityczna, Warszawa 1981, s. 249 – 250.

104 A. Ciołkosz, Socjalizm na zachodzie Europy. Czternaście dróg do socjalizmu, Londyn 1968, s. 15.

92 W zakresie demokracji gospodarczej priorytetowym celem staje się konieczność powolnego, lecz skutecznego zastępowania kapitalizmu ustrojem gospodarczym, który winien kierować się potrzebami ogółu. Zatem ważnym zamierzeniem twórców doktryny jest doprowadzenie do pełnego zatrudnienia, wzrostu produkcji i stymulowania wzrostu gospodarczego, stałego podnoszenia się dobrobytu, stworzenia systemów zabezpieczenia społecznego oraz sprawiedliwej redystrybucji dochodów i bogactwa. Szczególną rolę w realizacji tego zadania powinno odgrywać planowanie gospodarcze, które musi uwzględniać i godzić interes prywatny z interesem społecznym i państwowym, pomagać właścicielom prywatnym w realizacji ekonomicznych zadań, zapobiegać wyzyskowi pracujących, dbać o znacjonalizowane strategiczne sektory gospodarcze państwa po to by powiększać coraz bardziej dostęp społeczeństwa do dobrobytu. Należy zaznaczyć, że socjalizm demokratyczny nie wymaga aby centralne zarządzanie ekonomią, było wzorowane na stylu radzieckim. Nie oznacza ono konieczności upaństwowienia całej gospodarki kraju. Jego zadanie ma sprowadzać się jedynie do pomocy w rozwoju gospodarczym, eliminacji podatności kapitalizmu na kryzysy, oraz ochrony społeczeństwa przed następstwami tychże kryzysów – biedą, bezrobociem i wykluczeniem. Planowanie gospodarcze ma przyjąć postać tak zwanej pozytywnej interwencji państwowej. Oznacza to nie tylko zapewnienie wolności gospodarczej podmiotom prywatnym, lecz także zarządzanie gospodarką oparte na decentralizacji tam, gdzie to możliwe. Ostatnią funkcją omawianego przedsięwzięcia jest umożliwienie zrzeszania się pracowników w związki zawodowe, aby mogły one sprawować kontrolę nad pracodawcami, zapobiegając tym samym nadużyciom ekonomicznym z ich strony¹⁰⁵.

W zakresie demokracji społecznej postuluje się poszanowanie praw człowieka dzięki wprowadzeniu karty praw jednostek, w którym to dokumencie powinny znaleźć się gwarancje ogniskujące się wokół kwestii: prawa do pracy, prawa do pomocy lekarskiej, ochrony macierzyństwa, wypoczynku, zabezpieczenia emerytalnego, zabezpieczenia na wypadek bezrobocia, choroby lub kalectwa, prawa dzieci do ochrony, prawa do posiadania własnego mieszkania i wreszcie prawa młodzieży i dorosłych do wykształcenia odpowiadającego ich zdolnościom. Ponadto w charakteryzowanej doktrynie kładzie się nacisk na równość płci, wartości społecznych, rozwoju gospodarczego i technologicznego w różnych krajach a także na linii miasto – wieś. Stawia się również na prawo jednostek do samodzielnego rozwoju, realizacji zainteresowań, rozwoju duchowego oraz umiejętności zasad współżycia

105 Ibidem, s. 16.

93 społecznego. Innymi słowy wolność jednostki w przeciwieństwie do propagatorów neoliberalizmu ma mieć charakter typowo pozytywny jako tak zwana „wolność do”¹⁰⁶.

W zakresie demokracji na arenie międzynarodowej priorytet socjalizmu demokratycznego sprowadza się do walki z imperializmem ekonomicznym, uwolnienia wszystkich ludzi od niewoli gospodarczej, duchowej i politycznej, kontroli – w rozsądnej postaci – pełnej suwerenności państw, utworzenia prawdziwie demokratycznej społeczności międzynarodowej oraz przestrzegania wszelkich zaleceń Karty Narodów Zjednoczonych.

Dąży on również do zapewnienia trwałego bezpieczeństwa i pokoju globalnego¹⁰⁷.

Socjalizm demokratyczny postuluje więc w wymiarze politycznym równość obywateli wobec prawa, stworzenie rządów większości przy poszanowaniu praw mniejszości, prawo do opozycji i przedstawicielstwa ludowego. W wymiarze gospodarczym z kolei dążenie do pełnego zatrudnienia, wzrostu produkcji, podnoszenia dobrobytu, zabezpieczenia społecznego, sprawiedliwego podziału dochodu i planowania gospodarki. W kwestii reform społecznych propaguje zapewnienie podstawowych praw jednostce, pomoc lekarską, prawo do mieszkania, zniesienie wszelkiego rodzaju nierówności. Zaś jeśli mowa o sprawach międzynarodowych opowiada się za powszechnością socjalizmu/socjaldemokratyzmu, walką o pokój, zwalczaniem dyktatur, w tym komunizmu i faszyzmu, popieraniem demokracji w gospodarce i polityce na całym świecie oraz wyrównaniem rozwoju między regionami światowymi. W związku z tym do ważnych cech socjalizmu demokratycznego zalicza się reformizm, stopniowe prowadzenie reform i ewolucyjne realizowanie reform – gradualizm, etyczne postępowanie w realizacji celów – socjalizm etyczny, stymulacja postępu gospodarczego oraz dążenie do społeczeństwa sprawiedliwego i humanistycznego¹⁰⁸.

1.3.2.1. Koncepcja państwa dobrobytu

Zaprezentowane i wprowadzane przez socjaldemokratów idee przyczyniły się do opracowania i realizacji przez nich zamysłu związanego ze stworzeniem państwa dobrobytu.

Głównym celem koncepcji było ustabilizowanie działania w ramach społeczeństwa demokratycznego, w którym to przenikałyby i uzupełniałyby się wzajemnie mechanizmy kolektywne, których cechą miała być trwała odpowiedzialność obywatelska oraz czynniki gwarantujące nienaruszalność wolności i praw indywidualnych. W kwestii ekonomicznej

106 Ibidem, s. 17.

107 Ibidem, s. 18.

108 H. Przybylski, Politologia…, op. cit., s. 346.

94 zasada ta miałaby polegać na opodatkowaniu obywateli i podmiotów w zależności od wysokości uzyskiwanych przez nich dochodów. Osoby plasujące się jako zamożne powinny więc odprowadzać odpowiednio wyższe składki aniżeli obywatele średnio i mało zarabiający.

Środki uzyskane z tych przychodów miały zostać przekazane na świadczenia socjalne, pomoc społeczną, oświatę oraz budowę obiektów prestiżowych i szeroko pojętej infrastruktury państwa dobrobytu. Warto podkreślić, że fundamentalne idee niniejszej koncepcji ogniskują się wokół prawa każdego obywatela do pomocy i opieki społecznej, finansowanej ze składek, konieczności doskonalenia i podnoszenia przez państwo poziomu opieki i świadczeń socjalnych jak i całkowitej odpowiedzialności władz za wprowadzanie nowoczesnych programów, zarządzania i kontroli omawianego systemu¹⁰⁹.

Wartym odnotowania jest fakt, że zasady niniejszej koncepcji były – i w pewnym sensie są do dziś – ze znacznym sukcesem realizowane w państwach skandynawskich, a w szczególności w Szwecji, Norwegii i Finlandii. Np. w Norwegii partie socjaldemokratyczne realizowały szeroko zakrojone programy stawiające na interwencjonizm państwowy, czego przejawem była między innymi odpowiednia polityka podatkowa, redystrybucja dochodu narodowego połączona z subsydiowaniem gospodarki i działalności socjalno – oświatowej z budżetu państwa. Bardzo ważnym komponentem gospodarki było wykorzystanie odpowiedniego planowania ekonomicznego w zakresie sprawowania kontroli nad bogactwami naturalnymi – ropy naftowej i gazu ziemnego - i zaangażowania się w tym sektorze państwowego kapitału celem polepszania wykorzystania możliwości gospodarczych kraju dla rozwoju i zapewnienia stabilizacji ekonomicznej i społecznej¹¹⁰. Wprawdzie w roku 1982 znaczna część norweskich, bo aż 62% przedsiębiorstw znajdowała się w rękach prywatnych, 35 % w rękach zrzeszeń i spółdzielni a zaledwie 2% w rękach państwa to należy zaznaczyć, iż tamtejsze władze prowadziły politykę polegającą nie tyle na nacjonalizacji gospodarki lecz na zapewnieniu państwowej i społecznej kontroli nad prywatnym jej sektorem¹¹¹.

Niebagatelną rolę na urzeczywistnienie koncepcji państwa dobrobytu odegrała teoria ekonomiczna J. M. Keynesa. Keynes w swoich rozważaniach nie przeciwstawiał się kapitalizmowi sensu stricte, lecz zwracał uwagę na konieczność ewolucji polityki państwa od

109 I. Słodkowska, Welfare state i tęsknoty Polaków, „Więź” 1995, nr 10, s. 55.

110 S. Stefański, Norweska Partia Pracy, w: Partie socjaldemokratyczne Europy. Zarys encyklopedyczny, red. G.

Bernatowicz, J. Gołębiowski, A. Jamróz, R. Ławniczak, W. Michalski, W. Paryła, P. Sarnecki, P. Sommerfield, S.

Stefański, P. Szymański, M. Tomała, A. Zięba, Warszawa 1982, s. 224.

111 Ibidem, s. 224.

95 pozycji „nocnego stróża” do „misjonarza pozytywnej interwencji”. Wedle więc jego teorii państwo powinno dążyć do pobudzania popytu poprzez działania polegające na obniżaniu stóp procentowych i tym samym obniżaniu kosztów inwestycji, stosowaniu ulg inwestycyjnych w systemie podatkowym, ratowaniu upadających przedsiębiorstw oraz bezpośrednim wtłaczaniu pieniędzy w rynek za pomocą bezpośrednich inwestycji państwowych. Działania tego typu powinny być podejmowane w nowoczesnych gospodarkach po to, by zwiększyć ich odporność na zjawiska kryzysowe¹¹². Zalecenia Keynesa dotyczące praktyki postępowania odnośnie gospodarki są zbieżne z tymi postulowanymi przez socjaldemokratów. Nie zachodzi więc potrzeba ich ponownego charakteryzowania.

1.3.2.2. Koncepcja trzeciej drogi – neorewizjonizm

Niestety, z biegiem czasu okazało się, że i ten model gospodarczy zaczął napotykać coraz większe problemy na swojej drodze. Stanowiły go kryzysy finansowe w globalnej ekonomii oraz nieustannie wzrastające wydatki budżetu państwa na cele społeczne. Ponadto potężny cios zachodnim socjaldemokratom zadał upadek ZSRR i komunizmu w 1991 roku, który mimo wszystko zachwiał wiarą i ideami zarówno po stronie wyborców, jak i polityków tej opcji. Nie bez wpływu pozostało też lansowanie idei neoliberalnej, jako złotego środka na wyjście z kryzysu czysto finansowego. Sytuacja ta doprowadziła do tego, że znaczna część partii i obozów socjaldemokratycznych, licząc się ze zdaniem elit biznesowych stopniowo zaczęła odchodzić od zasad „konserwatyzmu socjalistycznego” na rzecz koncepcji tak zwanej trzeciej drogi. Zjawisko owego przejścia nosi nazwę neorewizjonizmu. Oznacza ono bowiem ponowną rewizję, czyli przegląd i dostosowanie idei i działań do potrzeb nowej – głównie gospodarczej – rzeczywistości. Neorewizjonizm nie stanowi jednolitej tradycji ideowej, albowiem jego komponenty czerpią z bogatego dorobku doktryn przeszłości, przede wszystkim z klasycznego liberalizmu ekonomicznego, liberalizmu socjalnego i tradycyjnego socjalizmu¹¹³.

Pomimo swojej nieprecyzyjności związanej z praktyką postepowania trzecia droga jest w rzeczywistości alternatywną drogą oddziaływania polityki na gospodarkę i społeczeństwo, częściowo niezależną od typowej socjaldemokracji i neoliberalizmu. Charakteryzuje się bowiem przekonaniem o fikcji możliwości wprowadzenia odgórnego socjalizmu. Zwraca się

112 S. Zawadzki, Państwo dobrobytu. Doktryna i praktyka, Warszawa 1964, s. 96 – 117.

113 A. Heywood, ideologie polityczne…, op. cit., s. 158.

96 tu uwagę na to, że kapitalizm jest systemem, który również ewoluuje i przekształca się z formy tradycyjnej w kierunku społeczeństwa opartego na wiedzy, co pociąga za sobą prymat technologii informacyjnej, indywidualnych kompetencji potrzebnych do zaspokojenia rosnących potrzeb społecznych oraz elastycznego czasu pracy i biznesu. Drugą cechą trzeciej drogi jest uwzględnienie roli wspólnoty moralnej. Nie opowiada się więc ona za przyjęciem strategii typowo neoliberalnej, dostrzegając jej niebezpieczeństwa i dramatyczne skutki jakie niesie ona społeczeństwu. Pogląd ten popiera indywidualizm jednostek, ale z uwzględnieniem tła, jakim musi być współzależność i wzajemność. Po trzecie, orędownicy innowacyjnego rozwiązania są zwolennikami budowy takiego porządku społecznego, który powinien być oparty na szerokim konsensusie. Obok idei gospodarki opartej na wiedzy, wolnej przedsiębiorczości, społeczeństwa informacyjnego, nowych technologii stawiają oni na połączenie indywidualizmu ze sprawiedliwością, przedsiębiorczości i odpowiedzialności własnej ze współzależnością i bezpieczeństwem oraz z koniecznością liczenia się z potrzebami innych. Po czwarte, niezwykle interesujące jest opracowanie i wprowadzenie specjalnych programów związanych z kompetentnym pomaganiem osobom wykluczonym ekonomicznie i społecznie, przy czym zadanie to powinno polegać na takim pomaganiu ludziom, by byli w stanie pomóc samym sobie. Chodzi więc o zastosowanie typowego podejścia niedyrektywnego, czyli opartego na negocjacjach, wykluczającego przymus ze strony pomagającego i pozostawiającego wolną drogę wyboru potrzebującemu owej pomocy¹¹⁴.

Jakie wobec tego zadania przypadają władzom państwowym? Mianowicie, rząd musi traktować gospodarkę państwa jako podmiot konkurujący, atrakcyjny dla ekonomii globalnej.

Ponadto jego rola sprowadza się do zdobywania środków finansowych na uruchomienie inwestycji społecznych – budowie odpowiedniej infrastruktury technicznej oraz związanej z nowoczesną i zdroworozsądkową realizacją powinności socjalnych. Istotne jest również rezygnacja z typowej polityki społecznej polegającej na podejściu „janośikowym” na rzecz uruchomienia na swój sposób neoliberalnej polityki oświatowej, polegającej na przygotowaniu jednostek do aktywnego udziału na rynku pracy¹¹⁵.