wego z epoki komunizmu. Mimo iż funkcjonują w zmienionym kontekście, nadal działają tak, jak przed 1989 r. Z powodu wy
korzystywania przestarzałej technologii, stosowania niewydajnych
metod produkcji, wysokiej kosztochłonności itd. przedsiębiorstwa
te — zdaniem autora — są mało atrakcyjnym partnerem dla
zachodnich firm. Definiują bowiem i rozwiązują problemy według
starych reguł gry, tj. bazując na dawnym systemie kulturowym.
Udawacze są firmami kulturowo silnie zakorzenionymi w prze
szłości, ale ekonomicznie bardziej zorientowanymi. Wynika to z tego, iż często działały one na „pograniczu" kapitalizmu — ich udział w eksporcie na rynki zachodnie w sprzedaży ogółem był znaczący. Firmy te mają pewne problemy z dostosowaniem się do nowych warunków, jednak są na tyle elastyczne, że nauczą się, jak skutecznie działać.
Mieszane Małżeństwa są wspólnymi przedsięwzięciami (joint ventures) przedsiębiorstw postkomunistycznych i zachodnich. Kul
tura organizacyjna takich firm składa się z dwóch, mniej lub bardziej dopasowanych do siebie, części — kultur firm, które stworzyły wspólne przedsięwzięcie. Często dominuje zachodni mo
del kulturowy, a polski partner zmuszony jest do podporząd
kowania się. Niekiedy wymiana taka jest bardzo cenna, gdyż obie strony, a w szczególności partner postkomunistyczny, uczą się nowych metod zarządzania i rozwiązywania problemów. Zdarzają się jednak również przypadki zderzenia kultur (cultural clash), nie owocujące powodzeniem w żadnym wymiarze, nawet ekonomicz
nym.
Firmy Rodzinne są to byłe przedsiębiorstwa (warsztaty) rzemie
ślnicze, których istnienie było dozwolone w niektórych krajach bloku wschodniego (m.in. w Polsce). Dawniej miały one niemal pewne rynki zbytu z powodu permanentnych niedoborów na rynku, ale nie mogły rozwijać się, tak że z konieczności wszystkie środki były przeznaczane na konsumpcję lub na użytek pracow
ników. Przed 1989 r. wzrost sensu stricte w zasadzie nie był możliwy. Środki nie były zatem inwestowane, lecz konsumowane.
Obecnie te firmy mają problemy z odnalezieniem się w zmienionej rzeczywistości i muszą podjąć strategiczną decyzję dotyczącą zde
finiowania siebie samych na rynku: rzemieślnik czy prywatne przedsiębiorstwo?
Rosnące Rekiny są nowymi przedsiębiorstwami, które powstały na ogół po 1989 r. Firmy te osiągnęły znaczący ekonomiczny sukces w ciągu Jednej nocy". Ich sposób działania wynika z zupełnie już nowych norm i wartości kulturowych i nie mają one problemów z odnalezieniem się w nowej rzeczywistości.
Poja-167
wiają się jednak pewne, coraz bardziej istotne, problemy związane z brakiem profesjonalizmu w ich działaniu.
W książce Catching Up? autor przedstawia zarówno obecną sytuację poszczególnych typów przedsiębiorstw, jak i możliwości ich przetrwania w warunkach gospodarki rynkowej. Zwraca przy tym szczególną uwagę na strategię i kulturę organizacyjną, a tak
że zastanawia się nad możliwymi generatorami zmiany (agents of change). Typy przedsiębiorstw ułożone są wzdłuż kontinuum od mniej do bardziej: znajomego, rozpoznawalnego i przewidy
walnego. Ponadto autor ukazuje też potencjalny rozwój sytuacji, a na charakterystykę typów nałożony jest wymiar szans takiego rozwoju.
Moim celem jest natomiast kulturowy opis rzeczywistości or
ganizacyjnej w chwili obecnej. Odmienna perspektywa skłoniła mnie do poszukiwania innego kryterium typologizacji polskich przedsiębiorstw. Podstawą mojej typologii są archetypy kulturo
we, na podstawie których działają przedsiębiorstwa. W typologii tej mieszczą się wszystkie typy wyróżnione przez A.K. Koźmiń
skiego, jednakże inaczej jest rozłożony punkt ciężkości.
Między „starym" i „nowym"
Typologia4, którą pragnę zaproponować, jest rodzajem teorii ugruntowanej (Glaser i Strauss, 1974). Oparta jest na zbieranym przez dłuższy czas materiale empirycznym i nie jest efektem dedukcji, a także nie służy udowodnieniu dedukcyjnej tezy. Para
dygmat interpretatywny nie zakłada udowadniania przyjętych a priori tez, lecz ilustrowanie interpretacji rzeczywistości wynikają
cej z badań empirycznych różnego rodzaju. Winiety ilustrujące (mini-studia przypadków) poszczególne typy przedstawię w części rozdziału poświęconej nowym rolom społecznym kierownika. Nie zabiegając o reprezentatywność statystyczną, dbałam o zachowa
nie reprezentatywności merytorycznej.
Pierwszym wymiarem, który wezmę pod uwagę, będzie insceni-zowane przez organizacje otoczenie. Czy jest to sfera
ekonomi-czna, czy polityczna? W warunkach gospodarki centralnie ste
rowanej przedsiębiorstwa charakteryzowały się schizofreniczną kulturą organizacyjną zwróconą do wewnątrz (introwertyczną) w sferze ekonomicznej, a do zewnątrz (ekstrawertyczną) w sferze politycznej. Interesować mnie będzie zatem, w jakiej sferze przed
siębiorstwa przejawiają aktywność „na zewnątrz", gdzie lokują swoje otoczenie, a więc czy są ekstrawertyczne ekonomicznie, czy politycznie?
Wezmę także pod uwagę, jaki podstawowy tryb legitymizacji zawierają schematy interpretatywne kultury organizacyjnej: poli
tyczny i ekonomiczny. Kryteria te wyznaczają dwa czyste typy przedsiębiorstw, koncentrujące się wyłącznie na jednej sferze oto
czenia oraz działające na podstawie jednego trybu legitymizacji.
Typy te określam tu mianem Imperiów (polityczne) i Lwów Rynku (ekonomiczne). W warunkach, które obecnie panują w Polsce, a więc w warunkach reguł mieszanych, istnieć będą także twory pośrednie, równie lub niemal równie aktywne w obu sferach i używające dwóch trybów legitymizacji. Nawet jeśli oznacza to wewnętrzny konflikt i powstawanie paradoksów kul
turowych, nie jest to taki typ kultury, jak scharakteryzowany Wcześniej schizofreniczny typ kultury organizacyjnej przedsiębior
stwa komunistycznego. Przeciwieństwa są pozorne i mają charak
ter raczej paradoksów niż rozdarcia ontologicznego — wszystko jest dobre, jeśli gwarantuje nam przetrwanie. To nie jest po
dzielenie duszy, lecz podzielność uwagi. Ten typ przedsiębiorstwa określam tu mianem Kameleona.
Tabela 13
Typologia przedsiębiorstw postkomunistycznych ze względu na sferę otoczenia, w której przejawiają aktywność i podstawowy tryb legitymizacji
Inscenizowane otoczenie Podstawowy tryb
legitymizacji Typ przedsiębiorstwa
Polityczne Polityczny Imperium
Ekonomiczne Ekonomiczny Lew Rynku
Polityczne i ekonomiczne Polityczny i ekonomiczny Kameleon
169
Imperia są w dużej mierze tożsame z Dinozaurami z typologii A.K. Koźmińskiego. W tej kategorii mieści się też wiele Udawa-czy. Część Udawaczy (także spośród opisanych w książce przy
padków) działa na takich zasadach jak Kameleony. Jeśli chodzi o Rosnące Rekiny, Firmy Rodzinne i Mieszane Małżeństwa, to znajdziemy wśród nich Lwy i Kameleony.
W raporcie dotyczącym prywatyzacji przedsiębiorstw państwo
wych w Polsce (Chełmiński i in., 1993) autorzy, poddawszy analizie populację i wybrane przypadki prywatyzowanych przed
siębiorstw, stwierdzają, że w zależności od stopnia adaptacji można wyróżnić trzy kategorie przedsiębiorstw: takie, które uległy całkowitej restrukturyzacji, takie, które zaadaptowały się częś
ciowo, i takie, którym adaptacja i restrukturyzacja nie powiodły się. Autorzy przyjmują założenie, że przedsiębiorstwa powinny adaptować się do nowych reguł ekonomicznych, innymi słowy, koncentrować się na jednym wymiarze otoczenia.
Obecnie, co zauważył Koźmiński, współistnieje wiele typów przedsiębiorstw. W kategoriach modernistycznego archetypu or
ganizacji wszystkie one zatem odnoszą sukces w danym momen
cie, gdyż sukcesem jest szeroko rozumiane przetrwanie. Czy jest to sukces długookresowy, okaże się po upływie jakiegoś czasu.
Wtedy też odbędzie się racjonalizacja podjętych działań i strategii (por. Weick, 1969/1979). Wówczas też dokona się redefinicja sukcesu (te, które przetrwały, odniosły sukces). Co więcej, różne typy przedsiębiorstw osiągają sukcesy zarówno polityczne, jak i ekonomiczne, tj. odnotowują przyrost władzy i przyrost zysków.
Zyskowność nie jest przypisana tylko tym organizacjom, które działają jedynie w ekonomicznym trybie legitymizaq'i5. Oba te tryby współistnieją ze sobą, mimo że „przynależą" do odmien
nych kontekstów. Z kulturowego punktu widzenia, który tu przyjęłam, archetypicznie pozostają w zgodzie z różnymi typami kontekstu. Ponadto im bardziej intensywna w danym otoczeniu panuje konkurencja o sukces rozumiany jako przetrwanie, tym bardziej istotny staje się tryb legitymizacji oraz podstawowy sposób dążenia do tego sukcesu (przyrost zysków albo przyrost
cjonalistycznym „zaadaptowane") do otoczenia o różnym stopniu natężenia konkurencji przedstawione są w tab. 14.
Tabela 14
Typy przedsiębiorstw najlepiej zaadaptowanych do otoczenia o różnym stopniu natężenia konkurencji
Natężenie konkurencji Otoczenie polityczne Otoczenie ekonomiczne
Intensywna Imperium Lew Rynku
Przeciętnie intensywna Kameleon Kameleon
Umiarkowana Lew Rynku Imperium