Dla przedsiębiorstwa kapitalistycznego szczególnie ważne było Koncentrowanie się na sferze ekonomicznej, gdyż ta właśnie bez
pośrednio decydowała o jego przetrwaniu. Gry polityczne mogły być wykorzystywane do wywierania wpływu w przypadku trud-niejszych gier ekonomicznych (np. casus Chryslera), jednak nawet wówczas należało z reguły odwoływać się do kryteriów ekonomi
ch (co też czyniono w przypadku Chryslera)14. Sukces, rozu-miany strategicznie jako wyniki w długim okresie, był przede
definiowany w kategoriach zysku i pozytywnego wize-runku na rynku (w oczach odbiorców). Te podstawowe cele były często przyjmowane jako oczywiste i nawet nie wyrażane ex-plicite, z wyjątkiem najbardziej podstawowych podręczników (np.
Rachman i in., 1990, s. 70). Sukces organizacji oznaczał dla niej przetrwanie (por. Obłój, 1986, s. 118; Obłój, 1987)15. Definicja
sukcesu jest konstruowana przez negocjacje między społecznym kontekstem organizowania i organizacją (Kostera i Wicha, 1996).
Przedsiębiorstwo kapitalistyczne oparte było na racjonalności
°nomicznej — to układ odniesienia, do którego były
odnoszo-ne wszystkie działania organizacyjodnoszo-ne, czy to ex ante, czy ex post, główny język dla sprawozdawczości i baza uprawomocnienia działań i decyzji16. W latach 80. język ten stał się obowiązujący także dla organizacji sektora publicznego w krajach kapitalistycz
nych (por. Czarniawska-Joerges, 1994b). Racjonalność ekonomi-\
czna była głównym kulturowym produktem przedsiębiorstwa ka
pitalistycznego (Kostera i Wicha, 1994). W wymiarze symbolicz
nym przedsiębiorstwa te wytwarzały przede wszystkim znaczenia ekonomiczne wraz z odpowiednią ideologią, a dopiero w dalszej kolejności dobra czy usługi. Symbolicznie, zysk jest takim produ
ktem. Opowiadanie o zysku (rachunek wyników) służy nie tylko praktycznym celom (komunikat o pieniądzach), ale także samo-usprawiedliwieniu się przedsiębiorstwa, które jest postrzegane ja
ko instytucja przede wszystkim ekonomiczna. W tej sferze wy
stępuje konkurencja, a więc należy opowiadać przekonująco.
W systemie komunistycznym występowały ścisłe powiązania między sferą ekonomiczną i polityczną (które istnieją także w in
nych systemach), z przewagą tej ostatniej, co jest szczególną cechą komunizmu (Beksiak, 1987). Z punktu widzenia przedsiębiorstwa było zatem szczególnie ważne koncentrowanie się na sferze poli
tycznej, gdyż przez gry polityczne organizacje mogły zapewnie sobie nie tylko przetrwanie, ale także rozwój i korzyści ekonomi
czne. Przedsiębiorstwo komunistyczne było zatem oparte na innej definicji sukcesu — sukces ekonomiczny nie przynosił mu istot
nych gratyfikacji (Czarniawska, 1985a). Przetrwanie było nagrodą za „akumulację" wpływów politycznych czy „zysku" w efektyw
nym kontrolowaniu otoczenia (w którym dominowała sfera poli
tyczna). Celem przedsiębiorstw stało się zatem zdobywanie władzy w sensie politycznym i kształtowanie pozytywnego wizerunku wobec otoczenia. Nie był to jednak wizerunek rynkowy, lecz wizerunek adekwatny do oczekiwań zewnętrznych decydentów politycznych. Przedsiębiorstwo oparte było na racjonalności poli
tycznej (Kostera i Wicha, 1994). Organizacje ekonomiczne miały racjonalizować/zdawać sprawę ze swoich działań w kategoriach makroekonomicznych, które politycznie były definiowane na po
ziomie centralnym. Ten sposób konstrukcji racjonalności służył
ontologicznemu uprawomocnieniu na poziomie ogólnospołecznyn oraz na poziomie pojedynczych organizacji.
Produktem przedsiębiorstwa komunistycznego była racjonal ność polityczna — wytwarzały one samousprawiedliwienia w języ ku politycznym i musiały przekonać oddziaływaczy, że powinny Przetrwać w warunkach konkurencji (w sferze politycznej) z<
względu na istotne przyczyny, takie jak: znaczenie dla gospodark narodowej, znaczenie dla regionu, interes państwa. Nie należy te:
zapominać o znaczeniu, jakie miał dla samego przedsiębiorstw;
wymiar praktyczny, tj. efekty rzeczowe, np. wyprodukowanie określonej ilości węgla, surówki, stali, energii. Jeśli w systemi<
kapitalistycznym znaczenie praktyczne zawarte było w sferze eko nomicznej, to w komunizmie zależność ta była zerwana. Praktycz
sukcesy często nie miały żadnego ekonomicznego znaczenia Nabierały natomiast znaczenia politycznego („W n-tym kwartale wydobyliśmy X ton węgla..."). Miały świadczyć o tym, jak wielki
władzę posiada system i jak znakomita jest jego racjonalność samej organizacji to, co praktyczne, „alienowało się" częste z kontekstu — wokół dokonań rodziła się specyficzna kultura inżynierska, praktyczna i niepolityczna. Miarą powodzenia były wówczas czyste cyfry, czyste fakty, których nie tłumaczono na język opisowy celowo i świadomie, lecz cytowano z upodobanien by "mówiły same za siebie".
Składniki sukcesu organizacii: przedsiebiorstwo komunistyczne i kapitalistvczne Blok komunistyczny Blok kapitalistyczny Wzrost wpływów politycznych oraz
sukces praktyczny (znaczenie pozaeko-nomiczne)
Zysk ekonomiczny (sukces praktyczny zawarty w sferze ekonomicznej)
Zadowolenie zewnętrznych politycz-nych decydentów
Satysfakcja uczestników organizacji i klientów
Pozytywny wizerunek w oczach władz -aprobata (zwiększenie bezpieczeństwa)
Pozytywny wizerunek w oczach klien
tów/akcjonariuszy
Kryteria sukcesu i sposób konstruowania racjonalności okreś
lam tu łącznie mianem podstawowego trybu legitymizacji organiza-cji. Kategoria ta odnosi się do przyjętych a priori głównych zało
żeń dotyczących organizowania: czym naprawdę (tj. archetypicz-nie) jest przedsiębiorstwo? dla kogo? i po co? Jest zatem częścią nieintencjonalnych warstw kultury, rzadko poddawanych refleksji czy identyfikowanych jako elementy kultury. Archetypy organiza
cji są w danym kontekście przyjmowane jako oczywistość, a więc są dla nas niejako niewidzialne. Dopiero w konfrontacji z odmien
nymi systemami kulturowymi możemy zdać sobie sprawę z ich istnienia, a nawet możemy pokusić się o pewne porównania czy odniesienia. Podstawowy tryb legitymizacji przedsiębiorstwa ma zasadniczy wpływ na kulturę organizowania i role społeczne mene
dżera (w wymiarze symbolicznym), a także na ekonomiczne zasady funkcjonowania gospodarki jako całości i reguły gry politycznej-W niniejszym tekście koncentruję się na wymiarze symbolicznym;
toteż do niego właśnie nawiązywać będzie dalszy wywód.
Na poziomie archetypów organizacje komunistyczne i kapitali
styczne miały cechy wspólne, a mianowicie, symbolicznym produ
ktem organizacji była głównie racjonalność17. Ponadto organizacje miały przede wszystkim trwać, a nawet miały symbolizować nie
śmiertelność (por. Sievers, 1986). Oba archetypy skonstruowane były na zasadzie projektu, rozliczanego w języku logo-naukowym (czy to ekonomicznym, czy politycznym) na poziomie społecznym, wspieranego metaopowieścią (meta-narrative) o emancypacji i roz
woju/postępie (por. Lyotard, 1979/1987). Oba archetypy określam
Tabela 9
Podstawowe założenia ontologiczne przedsiębiorstwa kapitalistycznego i komuni
stycznego
Typy organizacji Produkt kulturowy Sukces Organizacja
kapitalistyczna
Racjonalność Ekonomiczna Przetrwanie w warunkach
mianem organizacji modernistycznej, w ich dwóch głównych warian
tach: kapitalistycznym i komunistycznym.
Różnice w podstawowym trybie legitymizacji w obu wariantach sięgają podstawowych założeń kulturowych i mają konsekwencje we wszystkich wymiarach funkcjonowania organizaq'i. Metaopo-wieści mają różnych bohaterów pozytywnych i negatywnych.
W klasycznym systemie kapitalistycznym nobilitowana była przed-v lorczość i ludzie, którzy ciężko pracują na sukces. W
komu-nistycznym — klasa robotnicza i „ludzie pracy". Rozwój w kapi-talizmie miał wydźwięk przede wszystkim gospodarczy — rozwój
robytu miał prowadzić do postępu społecznego. W komuniz-mie było odwrotnie — postęp polityczny miał zapewnić dostatek
(postępowość była, w zasadzie, gwarantem dobrobytu w wystar-czająco długim okresie). Organizacje gospodarcze i przedsiębior-stwa miały być jednymi z głównych aktorów czy narzędzi, przy
pomocy których te cele miały się urzeczywistnić.
Stwierdzenie, jak powszechne były to archetypy, pozostawiam badaczom pragnącym podjąć się globalnej analizy porównawczej.
"Bloki" były istotnymi kulturowo kategoriami doświadczania świata także w środkach masowego przekazu, a w dobie rozkwitu modernizmu — w podręcznikach szkolnych. Bliscy nam pod
względem doświadczenia — to mieszkańcy „naszego" bloku. Ci
"drudzy" zaludniali świat za „żelazną kurtyną". Modernizm, tak jak charakteryzują go Lyotard (1979/1987) i Giddens (1991),
osiągnął swoje apogeum w świecie podzielonym. Nie zgadzam się z Giddensem, który utożsamia modernizm z kapitalizmem.
Podo-bnie jak Milan Kundera, mający doświadczenia z życia w obu systemach (ja także mam takie doświadczenia), uważam, że w is-toocie wszystko jest rozpoznawalne: świat komunistyczny był świa-tem bliźniaczym kapitalistycznego. Modernizm został w
komuni-zmie posunięty do skrajności i przez to stał się jakby ironicznym, nawet groteskowym obrazem kapitalizmu, jego odbiciem krzywym zwierciadle. Modernistyczny projekt został tu potrak-towany ze śmiertelną powagą — wszystko w tym systemie miało być w pełni racjonalne i planowe, miało bezpośrednio nawiązywać do co najmniej jednej spośród modernistycznych metaopowieści.
105
Pragnę zaznaczyć, że celem niniejszego rozdziału nie było po-szukiwanie „esencji" ani „istoty" obu systemów, gdyż nie wierzę w istnienie takich bytów. Systemy są skonstruowane społecznie ich założenia także, choć w sposób skomplikowany i nieoczywi-sty. Jeśli społeczeństwa modernistyczne utworzone były na po-dobieństwo projektów, to archetypiczne cechy, o których jest mowa, można nazwać głównymi tezami tych projektów. Takie i tylko takie fundamenty społecznej rzeczywistości uważam za sensowne18.
W tej części przedstawiłam archetyp kontekstu organizowania, sprowadzony do podstawowych zasad legitymizacji. Kolejny frag' ment poświęcony jest archetypowi konkretnego typu organizacji