W socjologii metafora teatralna była stosowana od dawna (por.
Goffman, 1959/1981; 1974; Burns, 1972; V. Turner, 1982; Mangham i Overington, 1983). Praca w nowoczesnym przedsiębiorstwie usłu-gowym porównywana była do pracy aktorów (Hopfl, 1989). Do opisu przywództwa w organizacji wykorzystano analogię z kome-dią dell'arte (Mangham, 1986; 1987). Mangham i Overington (1987) proponują metaforę teatralną do analizy i badań organiza-cji wszelkiego typu.
Metafora organizacja-teatr może się okazać szczególnie przy datna dla badaczy reprezentujących podejście konstruktywistycze.
Dzięki przyjęciu takiej perspektywy można prześledzić, jak przy czyniamy się do tworzenia organizacyjnej rzeczywistości i co właściwie się dzieje, kiedy mówimy, że podejmowane są decyzj6' inicjowane zmiany itd. Aktorami jesteśmy my wszyscy, gdyż wszys-cy na ogół jesteśmy uczestnikami organizacji (i to na ogół nie-jednej). Wiele spośród tych ról wiąże się z pracą, którą wyko' nujemy.
Osoba podejmująca pracę bierze na siebie odpowiedzialność za określone zadania i obowiązki i dostosowuje swoje zachowanie do wzorca uznawanego za właściwy dla osoby wykonującej daną pracę. Bowie i Duska (1990, s. 10) zauważają, że
podjęcie pracy nakłada obowiązki, odpowiedzialność i zobowiązania, które związane są z rolą zawodową, którą się przyjmuje.
Ludzie wiedzą, jakie jest właściwe zachowanie, ponieważ rola, którą się bierze na siebie, to nic innego, jak
zbiór oczekiwań, jakie dana społeczność kieruje pod adresem jednostki w związku z miejscem zajmowanym przez nią w społeczności (Bolesta--Kukułka, 1993, s. 101).
Według Goffmana (1959/1981, s. 52-53), role społeczne są
wytyczonym a priori wzorcem działania, realizowanym podczas wykonania roli [...] deklaracją praw i obowiązków przypisanych do danej pozycji społecznej [...] zawierającym jedną bądź więcej ról odgrywanych przy kolejnych okazjach przez aktora przed tą samą lub przed różnymi publicznościami.
Oczekiwania społeczności mogą być wyartykułowane explicite (pisemne przepisy) lub implicite (przyjęte jako oczywiste). Mogą być mniej lub bardziej powiązane z pewnymi sankcjami. Sankcje
mieć charakter prawny, co oznacza, że dostosowywanie się do nich wyraźnie leży w interesie własnym jednostki. Mogą mieć charakter moralny, co oznacza, że społeczność odwołuje się sumienia jednostki, które nakazuje jej postępować zgodnie z oczekiwaniami, a być może nawet przeciwko interesowi
włas-nemu (por. Bowie i Duska, 1990).
W ostateczności, sankcje przypisane do ról społecznych mogą byc przetłumaczone na język motywacji: ludzie spełniają
oczeki-wania, gdyż jest to związane z systemem nagród i kar o różnym charakterze i sile. Kary i nagrody mogą być bezpośrednie lub pośrednie, materialne, psychologiczne, społeczne lub duchowe;
mogą też być mniej lub bardziej spójne. Nierzadko mamy do czynienia z niespójnością lub konfliktem oczekiwań i motywa-cji. To, co nazywamy motywacją, nie musi mieć charakteru
in-strumentalnego. Motywy mogą być związane nie tylko z mak-symalizacją różnych użyteczności i zaspokajania potrzeb, lecz także z tożsamością i głębszymi potrzebami egzystencjalnymi człowieka. Tę stronę motywacji należy również mieć na uwadze, rozważając indywidualne postawy aktorów odgrywających role społeczne.
125
Ludzie odgrywają wiele ról w ciągu swego życia i przyjmują wiele ról jednocześnie. Role społeczne kierownika (menedżera) mogą być rozpatrywane jako wielowarstwowe, w zależności od poziomu (mikro—makro) i od kontekstu. Wyróżniam tu następują
ce wymiary roli: dominujące oczekiwania społeczne, własna kon-strukcja i kontekst instytucjonalny. Oprócz tego można wyróżnić inne jeszcze wymiary ról społecznych kierownika/menedżera, np.
specjalizacyjne (occupational; por. Van Maanen i Barley, 1984), tj.
związane ze specjalnością, funkcją przedsiębiorstwa. Dotyczy to menedżerów funkcjonalnych, takich jak szef marketingu, księgo-wości itd. W ramach wyróżnionych przeze mnie wymiarów, np.
wymiaru oczekiwań społecznych, można wyodrębnić inne warstwy, np. oczekiwań dominujących i pochodzących od grup nieuprzywi' lejowanych. Ponadto menedżerowie bywają członkami zakładowe-go klubu sportowezakładowe-go, rodzicami, dziećmi itd. W tym rozdziale pomijam zarówno te role specjalizacyjne, jak i te prywatne. Role społeczne są reprodukowane lub są
powtarzalnymi wzorcami relacji społecznych [...], które są strukturalizo-wane poprzez reguły akceptowalnego zachowania wytyczane przez dana.
społeczność (Emmet, 1966, s. 15).
Jednakże struktura społeczna nie jest podobna do domu, który zajmujemy, do którego się wprowadzamy i z którego się wypro
wadzamy, stabilnego i obiektywnego (por. Rosaldo, 1986, Evans--Pritchard, 1940). Przyjmuję za Czarniawską-Joerges (1992a, s. 125), że „każda osoba, która podejmuje się grania jednej spośród tycb ról, gra je od nowa, stale próbując". Granie roli posiada zatem wymiar zarówno subiektywny, jak i intersubiektywny. Przykład i oczekiwania innych mają na aktorów istotny wpływ — inspiru-ją, motywują i wyznaczają granice prowizorycznym wykonaniom ról. Role społeczne są zatem zjawiskami kulturowymi, siecią, komunikacji interpersonalnej i strukturalizacji znaczeń. Są także ogniwem w procesie konstrukcji sensu, elementem społecznego procesu kultury (por. Berger i Luckmann, 1966/1983).
Oczekiwania pochodzące od różnych grup są zakorzenione
w tym, co kulturowo jest zdefiniowane jako akceptowalne, pożą
dane lub rozpoznawalne. Sposób, w jaki są kierowane pod adresem jednostki, jej wybory i rozstrzygnięcia, jej miejsce w spo-łeczeństwie (czy znaczenie, jakie owo miejsce ma dla ludzi), scena-riusz roli, nagrody, kary i przyczyny, dla których ludzie są raczej skłonni preferować te skutki, a nie inne (a więc dominująca racjonalność) oraz faktyczne wykonanie roli zakotwiczone są w kulturowym kontekście. Aktorzy czytają kulturowy tekst, inter
pretują go i w ten sposób współtworzą go na nowo. Odgrywanie ról społecznych jest zatem rodzajem społecznych negocjacji, doko-nujących się przy szerokim wykorzystaniu symboli. Negocjacje te są przedsiębrane, ponieważ ludzie pragną nadać sens swojemu życiu i poradzić sobie z nieprzejrzystą (intransparent) rzeczywi-stością społeczną.
Scenariusze, czyli treść roli społecznej, mogą być mniej lub bar-dziej konkretne, mniej lub barbar-dziej sformalizowane. Niektóre są zapisane w postaci fizycznych skryptów, np. ustawy, kodeksów
honorowych czy etycznych. Inne są mniej jasne, często niezwer-balizowane, lub krążą w formie luźnych wypowiedzi, plotek, aluzji.