GENERA£ MICHA£ SOKOLNICKI (1760–1816) I INSTYTUT FRANCUSKI

S³owa kluczowe: Micha³ Sokolnicki, Institut de France, polska i francuska nauka, napoleoñska armia, in¿ynieria wojskowa

Key words: Micha³ Sokolnicki, Institut de France, Polish and French science, Napo-leon’s army, military engineering

Dwieœcie lat temu w tragicznym wypadku straci³ ¿ycie Micha³ Sokolnic-ki. Œmieræ genera³a zosta³a odnotowana w Towarzystwie Warszawskim Przy-jació³ Nauk:

Katastrofa, wydarzona w dniu 23 wrzeœnia 1816, na Placu Saskim, podczas której genera³ Sokolnicki, uderzony przez rozhukanego konia, pad³ trupem na miejscu, da³a asumpt zebraniu do wynurzenia ¿alu z powodu utra-ty tak dzielnego wojaka i mi³oœnika nauk. On to wzi¹³ szañce na Austryakach w roku 1809, on wzi¹³ Sandomierz 1794, we Francyi i w Niemczech nieustra-szone okazywa³ mêstwo¹.

W tej krótkiej informacji, w piœmie TWPN, skupiaj¹cego wówczas pol-sk¹ elitê naukow¹, okreœlono genera³a jako „mi³oœnika nauk”. Co dzisiaj wiadomo o jego naukowej dzia³alnoœci? Zwa¿ywszy na to, ¿e Instytut Francu-ski (Institut de France) by³ niew¹tpliwie najwa¿niejsz¹ instytucj¹ naukow¹, z któr¹ genera³ by³ zwi¹zany, warto spróbowaæ odpowiedzieæ na pytanie, co wiemy na temat jego zwi¹zków z tym Instytutem. Jak dotychczas nie

po-1 A. Kraushar 1902. Towarzystwo Warszawskie Przyjació³ Nauk 1800-1832: monografia historyczna osnuta na Ÿród³ach archiwalnych. Ks. 3, Czasy Królestwa Kongresowego. Czterolecie pierwsze: 1816-1820, Kraków, Gebethner, Warszawa, Gebethner i Wolf, s. 60.

wsta³a ¿adna publikacja podejmuj¹ca ten temat, a biografowie Sokolnickiego nie prowadzili poszukiwañ w archiwach Instytutu Francuskiego. Pisz¹c o naukowej dzia³alnoœci genera³a Sokolnickiego autorzy zajmowali siê jedy-nie jego pracami w dziedzijedy-nie nauk œcis³ych i technicznych, choæ jedy- niew¹tpli-wie np. wypracowana przez niego i przedstawiona w memoria³ach przygoto-wanych dla napoleoñskiej administracji wizja miêdzymorza², ³añcucha zwi¹zanych z Francj¹ i Polsk¹, niezale¿nych krajów oddzielaj¹cych Rzeczypo-spolit¹ od pokonanej uprzednio Rosji, na wiek przed marsza³kiem Pi³sud-skim i dziesiêciolecia przed ksiêciem Adamem CzartoryPi³sud-skim, nale¿y do naj-wa¿niejszych osi¹gniêæ polskich nauk politycznych dziewiêtnastego wieku.

Pisz¹c o pracach naukowych Sokolnickiego nale¿y wspomnieæ w kilku s³owach o jego wykszta³ceniu. Zapewne ¿ycie genera³a i zainteresowania in¿ynierskie zosta³y zdeterminowane przez ukoñczenie Szko³y Rycerskiej.

W drugiej po³owie XVIII i pierwszych dziesiêcioleciach XIX w. to w³aœnie szko³y wojskowe dawa³y najlepsze wykszta³cenie w dziedzinie nauk œcis³ych i in¿ynierskich. W 1787 r. mianowany kapitanem w korpusie in¿ynierów w Wilnie, wyk³ada³ tam topografiê w szkole wojskowej. Wykszta³cenie in¿y-nieryjno-wojskowe, zw³aszcza w dziedzinie hydrografii uzupe³ni³ w Saksonii, w trakcie charakterystycznej dla epoki podró¿y naukowej:

Podró¿e wiêc odbywa³ kapitan wileñski na swój w³asny koszt. Zda³ z nich jednak¿e nastêpnie szczegó³owy raport rz¹dowi. W raporcie tym przedstawi³ kopiê mapy hydraulicznej Saksonii, szczego³owe plany kana³ów, tablice budo-wy tam wodnych i maszyn hydraulicznych saskich, studyum o szkole artyleryi saskiej, studyum o przetapianiu ¿elaza w fabrykach hr. Einsiedel, jak równie¿

relacye o wojskowych obrotach armii saskiej, plany organizacji wojska i komi-saryatu wojennego saskiego, studyum o szkole artyleryi saskiej, plany urz¹-dzeñ arsena³u drezdeñskiego. Wreszcie w konkluzyi, raport mieœci³ streszcze-nie wszystkich planów powy¿szych z uwagami nad systemem wojskowym polskim, plany urz¹dzeñ nawigacyjnych w Polsce, projekt za³o¿enia i organi-zacyi Szko³y dróg i mostów, na koniec uwagi w sprawie odbudowania

kana-³ów Ogiñskiego i Muchawca³.

In¿ynierskie prace Sokolnickiego, kilkakrotnie prezentowane w presti¿o-wych instytucjach i opisywane przez genera³a w publikacjach ukazuj¹cych siê we Francji, W³oszech i Szwajcarii, by³y bardzo cenione przez napoleoñsk¹ administracjê. Zaplanowane i wzniesione przez niego konstrukcje wielokrot-nie zdawa³y egzamin w najtrudwielokrot-niejszych warunkach, jak np. w bohaterskich

2 Patrz raport Sokolnickiego przechowywany w archiwach wojskowych w Vincennes pod Pary¿em Essais sur quelque moyen de délivrer l’Europe de l’influence de la Russie et parcontre-coup de celle d’Angleterre [Szkic o kilku sposobach uwolnienienia Europy od wp³ywu Rosji i w rezultacie tego tak¿e od Anglii] – Carton 1490 r.

3 M. Sokolnicki 1912. Genera³ Micha³ Sokolnicki 1760-1812. Kraków, Druk W.L. Anczyca, p. 15. Cytowany raport zosta³ wywieziony do Petersburga w 1791 r. po upadku powstania koœciuszkowskiego. Genera³ Sokolnicki wielokrotnie siê do niego odwo³uje w memoria³ach, przygotowywanych dla napoleoñskiej administracji.

83

Genera³ Micha³ Sokolnicki (1760–1816) i Instytut Francuski

walkach o Sandomierz w 1809 r. In¿ynierskie osi¹gniêcia kilkakrotnie przy-pomniane zosta³y tak¿e w biografii genera³a⁴. Na pocz¹tku XX w. zaintereso-wa³ siê nimi i dog³êbnie je przeanalizozaintereso-wa³, zwracaj¹c uwagê na nowatorskie rozwi¹zania i znaczenie ich zastosowañ praktycznych, Feliks Kucharzewski (1849–1935), jeden z najwybitniejszych polskich in¿ynierów i popularyzato-rów nauk technicznych⁵.

Swoj¹ in¿yniersk¹ karier¹ rozpocz¹³ Sokolnicki w 1780 r. w Rydzynie w dobrach ksiêcia Augusta Su³kowskiego. Zauwa¿y³, ¿e kopanie kana³u osu-szaj¹cego jest technicznie ³atwiejsze i du¿o bardziej op³acalne zim¹, gdy mo¿na wycinaæ ca³e bloki zmarzniêtej gleby z mokrade³, ni¿ prowadzenie prac w trudnych, b³otnistych warunkach. Su³kowski powierzy³ mu kierowa-nie pracami. Sokolnicki wielokrotkierowa-nie przypominaj¹c tê historiê zawsze lo-jalne przypomina³ rolê swojego ucznia i przyjaciela Józefa Su³kowskiego (1773–1798). Ogromnym sukcesem by³o zbudowanie w 1792 r. mostu na Niemnie, przez który wycofa³a siê powstañcza armia wraz z artyleri¹ i ca³ym taborem. Z braku specjalistów Sokolnicki pe³ni³ jednoczeœnie rolê in¿yniera, kierownika robót i komendanta miejsca⁶. Most zosta³ zbudowany w g³êbokiej dolinie w sytuacji, gdzie technicznie niemo¿liwa by³a relizacja konstrukcji na palach. Sokolnicki wpad³ na pomys³ zbudowania mostu w postaci drewniane-go sklepienia przerzuconedrewniane-go nad rzek¹, za zworniki sklepieñ pos³u¿y³y dwie tratwy, a kluczem sklepienia sta³ siê statek, na którym – w miejscu najsil-niejszego pr¹du rzeki – wp³yn¹³ Sokolnicki miêdzy podniesione za pomoc¹ lin tratwy. Otrzyma³ w ten sposób most o sklepieniu 1257 stóp d³ugoœci, solidny i ³atwy do rozbiórki⁷. Do wa¿nych osi¹gniêæ nale¿a³o tak¿e opracowanie pla-nów nowego przyrz¹du mierniczego oraz pomys³y i uwagi na temat budowy kana³ów, wykorzystane we Francji i W³oszech, m.in. pomys³ „tr¹by hydrau-licznej”.

Instytut Francuski jest jedn¹ z najwa¿niejszych instytucji naukowych w Europie. W jego sk³ad wchodz¹ Akademia Francuska (Académie française, odpowiedzialna za normy i doskonalenie jêzyka francuskiego), Akademia Nauk (Académie des Sciences, zajmuj¹ca siê naukami œcis³ymi), Akademia Historii i Archeologii (dawniej Académie des inscriptions et belles lettres), Akademia Sztuk Piêknych (Académie des beaux-arts), Akademia Nauk

Spo-³ecznych i Politycznych (Académie des sciences morales et politiques). Kró-lewska Akademia Nauk zosta³a zlikwidowana w ramach rewolucyjnego ter-roru i niszczenia instytucji, tak¿e naukowych, zwi¹zanych z monarchi¹.

Rewolucyjne w³adze dostrzega³y jednak koniecznoœæ powo³ania

scentralizo-4 M. Sokolnicki, op. cit.

5 F. Kucharzewski 1905. Pomys³y techniczne genera³a Sokolnickiego. „Przegl¹d Technicz-ny”. Tygodnik Poœwiêcony Sprawom Techniki i Przemys³u”, t. XLIII, nr 12, s. 133–135 i F. Ku-charzewski 1905. Pomys³y techniczne Genera³a Sokolnickiego zestawi³ Feliks KuKu-charzewski.

Warszawa, Sk³ad g³ówny w ksiêgarni E. Wende i S-ka, 31 s.

6 M. Sokolnicki, op. cit., s. 25.

7 Ibidem.

wanej instytucji naukowej. Konstytucja z 22 sierpnia 1795 r. w artykule 298 stanowi³a, i¿: „dla ca³ej Republiki jednemu Instytutowi powierzone zostanie gromadzenie odkryæ, doskonalenie sztuk i nauk”, a ustawa o organizacji publicznej oœwiaty z 25 paŸdziernika 1795 r. nada³a formy organizacyjne

„Narodowemu Instytutowi Nauk i Sztuk” (Institut national des sciences et des arts), którego cele zdefiniowano jako „doskonalenie nauk i sztuk poprzez nieprzerwane prowadzanie badañ, poprzez publikacjê rezultatów, poprzez prowadzenie korespondencji z towarzystwami naukowymi krajowymi i za-granicznymi, zajmowanie siê badaniami naukowymi maj¹cymi na celu ogól-ny u¿ytek i chwa³ê Republiki”. Kolejna ustawa z 4 kwietnia 1796 r. okreœla³a formy funkcjonowania nowo powo³anej instytucji definiuj¹c m.in. posiedzenia robocze, posiedzenia otwarte, przyznawanie nagród itp.

Szczególnie du¿ego znaczenia nabra³ Instytut w okresie napoleoñskim.

£atwo mo¿na wyt³umaczyæ tê wyj¹tkow¹ pozycjê zwa¿ywszy na kontekst polityczny. W pierwszym okresie swojego istnienia o wp³ywy w Instytucie konkurowa³y dwie grupy. Pierwsz¹ z nich stanowili g³ównie uczeni zwi¹zani z dawn¹ akademi¹ nauk, a drug¹ tak zwani „ideolodzy”, czyli grupa myœlicie-li skupiona w za³o¿onym przez Antoine Destutt de Tracy (1754–1836) So-ciété des idéologues (Towarzystwo ideologów) i postuluj¹ca m.in. przejêcie w³adzy przez uczonych. Grupa ta bardzo aktywnie wspar³a Bonpartego i przyczyni³a siê do przejêcia przez niego w³adzy. Nic dziwnego, ¿e wielu

„ideologów” zajmowa³o najwy¿sze funkcje w napoleoñskiej administracji, a Instytut cieszy³ siê ogromnym poparciem samego cesarza. Pocz¹wszy od 1798 r. Napoleon by³ pochodz¹cym z wyborów cz³onkiem Instytutu i podpisy-wa³ liczne jego dokumenty.

Sokolnicki zosta³ wybrany cz³onkiem korespondentem Instytutu w kwiet-niu 1810 r.⁸ By³a to jeszcze wtedy godnoœæ rzadko nadawana cudzoziemcom, a genera³ by³ pierwszym Polakiem, który jej dost¹pi³. To w³aœnie w Instytucie w kwietniu 1800 r. pozna³ osobiœcie Napoleona⁹. Jego nazwisko wielokrotnie pojawia siê w sprawozdaniach z posiedzeñ. W Instytucie wyg³osi³ szereg wyk³adów, m.in. o cysternach–zbiornikach wodnych, produkcji wêgla drzew-nego i oczyszczaniu brudnej wody, o lampie s³u¿¹cej do analizy rud metali.

Tak¿e w tej instytucji zaprezentowa³ opis i zastosowanie nowego przyrz¹du geodezyjnego do pomiaru k¹tów. W czasach gwa³townego rozwoju kartografii, koniecznoœci czêstego i szybkiego sporz¹dzania map, prowadzenia wojny na terenach, których map nie posiadano, by³ to przyrz¹d o du¿ym znaczeniu strategicznym. Astronom i matematyk, jeden z twórców systemu metryczne-go Jean-Baptiste Joseph Delambre (1749–1822) i Sylvestre-François Lacroix (1765–1843), jeden z najbardziej wp³ywowych matematyków tamtej epoki,

8 H. Saint-Albin de (oprac.) J. Su³kowski 1832. Mémoires Historiques Politiques et Milita-ires sur les Révolution de Pologne 1792, 1794, la campagne d’Italie 1796, 1797, l’expédition du Tyrol et les campagnes d’Égypte 1798, 1799. Paris, Alexandre Mesnier, s. 189.

9 M. Sokolnicki, op. cit., s. 75.

85

Genera³ Micha³ Sokolnicki (1760–1816) i Instytut Francuski

autor Traité du calcul différentiel et du calcul intégral [Traktat o rachunku ró¿niczkowym i rachunku ca³kowym] przedstawili raport na temat tego wy-nalazku, podkreœlaj¹c zarówno doœwiadczenie Sokolnickiego, jak i zalety sa-mego urz¹dzenia, m.in. jego stabilnoœæ, uniezale¿nienie wyniku od dr¿enia r¹k, natychmiastowy pomiar k¹tów bez koniecznoœci szkicowania linii, zasto-sowanie poziomnicy z pêcherzykiem powietrza. Sokolnicki przekazywa³ In-stytutowi swoje publikacje, m.in. artyku³y o mostach z w³oskich czasopism naukowych czy te¿ wydan¹ w Pary¿u Notice historique sur le canal de dessèche-ment exécuté en Pologne en 1780 [Historyczna nota o osuszaj¹cym kanale wykonanym w Polsce w 1780], jak równie¿ Recherches sur le lieux ou périt Varus [Poszukiwania w miejscu, gdzie zgin¹³ Warus]¹⁰.

W zbiorach rêkopisów Instytutu Francuskiego zachowany jest tylko je-den dokument, maj¹cy zwi¹zek z genera³em Sokolnickim. Jest to list¹¹ Gio-vanniego Fabbroniego (1752–1822), wys³any 26 grudnia 1801 r. z Florencji, do Georgesa Cuviera (1769–1832), wspó³twórcy anatomii porównawczej i pa-leontologii, a zarazem jednej z najwa¿niejszych postaci napoleoñskiej polity-ki. Fabbroni – fizyk, chemik i agronom, toskañski parlamentarzysta – odgry-wa³ pierszoplanow¹ rolê we francuskiej polityce we W³oszech. W 1807 r., w momencie przy³¹czenia Toskanii do Cesarstwa Francji, Napoleon miano-wa³ go pos³em regionu Arno w parlamencie. Uhonorowany tytu³em kawalera cesarstwa (chevalier de l’Empire) pe³ni³ funkcjê cz³onka rady pañstwa oraz dyrektora dróg i mostów zaalpejskich departamentów Francji, jak nazwano przy³¹czone w³oskie terytoria. Wyró¿ni³ siê w tej funkcji rozwijaj¹c górnictwo i upowszechniaj¹c we W³oszech u¿ywanie wêgla. Z polskiej perspektywy inte-resuj¹ce jest przypomnienie, ¿e Fabbroni by³ tak¿e honorowym profesorem Uniwersytetu Wileñskiego.

Polityczn¹ pozycjê w³oskiego uczonego wyznacza³y tak¿e jego zwi¹zki z masoneri¹. By³ on cz³onkiem za³o¿onej przez astronoma Jérôma de Lalanda (1737–1807) w 1776 r. lo¿y „Dziewiêciu Sióstr” (Neuf s^œurs). Lo¿a ta wywo-dzi³a siê z dzia³aj¹cego pocz¹wszy od 1769 r. w Królewskiej Akademii Nauk

„Towarzystwa Dziewiêciu Sióstr” nawi¹zuj¹cego swoj¹ nazw¹ do greckich muz, patronuj¹cym sztuce i nauce. Bardzo aktywnie wspiera³a ona wojnê o niepodleg³oœæ Stanów Zjednoczonych. Gdy w okresie rewolucji akademiê

„oczyszczano” z wp³ywów arystokracji i likwidowano, cz³onkowie lo¿y, a zw³aszcza botanik Antoine-Laurent de Jussieu (1748–1836) oraz matema-tyk i polimatema-tyk przeciwny jakobinom, Gilbert Romme (1750–1795) przygotowali powstanie Instytutu, staraj¹c siê zachowaæ jednoczeœnie wp³ywy „Dziewiêciu Sióstr”. Liczni cz³onkowie lo¿y nale¿eli do wspomnianej uprzednio grupy

„ideologów” i staraj¹c siê ograniczyæ wp³ywy jakobinów wspierali

Bonaparte-10 Na temat tej pracy Sokolnickiego patrz A. Abramowicz 1986. Le général Michel Sokol-nicki dans la Forêt de Teutoberg (Teutoburger Wald). „Fasciculi Archaeologiae Historicae” I, s. 11–18.

11 Biblioteka Instytutu Francuskiego, sygn. Mss 3223.

go w jego drodze do w³adzy. Wœród jej cz³onków figuruj¹ nazwiska wielu wybitnych uczonych i polityków, m.in. Woltera (1694–1778), Benjamina Franklina (1706–1790), Thomasa Jeffersona (1743–1826), Jacques-Étienne Montgolfiera (1745–1799), Josepha Guillotina (1738–1814). Fabbroni by³ jed-nym z najwa¿niejszych i najaktywniejszych cz³onków tej lo¿y.

W pierwszych dniach listopada 1801 r. genera³ Sokolnicki zosta³ wezwa-ny do Mediolanu, a na pocz¹tku 1802 r. pod¹¿y³ za D¹browskim do Pary¿a, gdzie 22 stycznia otrzyma³ od Murata pozwolenie spêdzenia miesi¹ca w stoli-cy¹². Fabbroni napisa³ do Cuviera w³aœnie z okazji misji Sokolnickiego. List rozpocz¹³ s³owami:

Mój przyjaciel genera³ Sokolnicki, Polak, zechcia³ sprawiæ mi przyjemnoœæ i podj¹æ siê przekazania tego listu, aby mieæ przyjemnoœæ i zaszczyt poznania Pana osobiœcie. Jego zalety, jego wiedza, jego uczciwoœæ we wszystkich sytu-acjach sprawiaj¹, ¿e w pe³ni zas³uguje, aby byæ przyjmowanym przez ludzi równie s³awnych, dobrych i uczonych co Pan.

Jak to by³o w zwyczaju podró¿y dyplomatycznych czy misji wojskowych, Fabbroni skorzysta³ z okazji wyjazdu Sokolnickiego dla przes³ania okazów dla paryskiej kolekcji przyrodniczej. Sokolnicki zawióz³ wiêc Cuvierowi, „od-krywcy zaginionych œwiatów”, jak nazywano tego uczonego w XIX w., szcz¹t-ki nieznanego dotychczas zwierzêcia, odkrytego przez jednego z przyjació³ Fabbroniego i opisanego w „Gazette italienne” wraz z opisem, rysunkiem i cytowanym artyku³em. W³oski uczony prosi³, aby przekazaæ rysunki i opis, jeœli nie by³yby interesuj¹ce dla Cuviera, dziennikarzom, a zw³aszcza zaprzy-jaŸnionemu z nim Jean-Claudowi Delamétherie (1743–1817), przyrodnikowi i wydawcy „Journal de physique”. W liœcie informowa³ tak¿e o przes³aniu Bernard-Germain de Lacépède (1756–1825) zoologowi, ale i prominetnemu urzêdnikowi administracji i twórcy Legii Honorowej, kolorowego rysunku ryby Zeus luna¹³, po raz pierwszy z³owionej w Liworno wraz z informacj¹, ¿e kolory znikaj¹ po œmierci ryby (Lacépède by³ wybitnym ichtiologiem).

W liœcie chwali³ tak¿e Sokolnickiego za dobr¹ znajomoœæ w³oskiego pisz¹c:

Wszystkie jêzyki s¹ Panu znane, ale w ka¿dym razie mój przyjaciel zna dog³êb-nie w³oski i mo¿e t³umaczyæ zdania i idiomy, które mog³yby sprawiæ Panu k³opot. 

List Fabbroniego jest interesuj¹cy nie tylko dla biografii Sokolnickiego oraz analizy struktur w³adzy napoleoñskiej Francji i jej zwi¹zków z nauk¹.

To tak¿e nieznany dotychczas polonik z archiwów Georgesa Cuviera i cieka-wy przyczynek dla historii dziewiêtnastowiecznej nauki. Jak dotychczas znana by³a tylko korespondencja tego uczonego z Ludwikiem Bojanusem i Baltazarem Hacquetem¹⁴ oraz odnaleziony niedawno list Juliana Ursyna

12 M. Sokolnicki, op. cit., s. 129.

13 Strojnik, ryba g³êbinowa, aktualna nazwa naukowa gatunku to Lampris guttatus.

14 P. Daszkiewicz 1998. Polonika w archiwum Georga Cuviera. „Przegl¹d Zoologiczny”

42(3–4), s. 207–209.

87

Genera³ Micha³ Sokolnicki (1760–1816) i Instytut Francuski

Niemcewicza¹⁵. List Fabbroniego powiêksza zatem nasz¹ wiedzê o polskich kontaktach Georgesa Cuviera.

Nale¿y rozpatrywaæ ten list tak¿e w kontekœcie naukowej dzia³alnoœci Sokolnickiego we W³oszech. Zapewne sytuacja wysokiej rangi oficera francu-skiej armii nie zawsze by³a ³atwa w tym kraju. Z jednej strony Bonaparte pragn¹³ w przy³¹czonych do Francji w³oskich prowincjach stworzyæ swoistego rodzaju model republiki bez rewolucyjnego fanatyzmu i nadu¿yæ, bez przeœla-dowania Koœcio³a i terroru. Móg³ liczyæ na wsparcie znacznej czêœci w³oskiej klasy politycznej i inteligencji, sympatyzuj¹cej z Francj¹, a wrogiej Habsbur-gom. Z drugiej strony zorganizowany i zoficjalizowany rabunek dzie³ sztuki, bibliotek, zbiorów uniwersyteckich i kolekcji naukowych wywo³ywa³ natural-ny protest, zw³aszcza wœród ludzi nauki. Niewiele wiadomo na temat lat spêdzonych we W³oszech przez Sokolnickiego oprócz tego, ¿e pomimo tej jak¿e delikatnej sytuacji zdo³a³ rozwin¹æ szerokie kontakty, tak¿e naukowe.

Publikowa³ we w³oskiej prasie i przedstawia³ swoje wynalazki na w³oskich uczelniach, a jego dzia³alnoœæ inspirowa³a nawet artystów:

Zawiera ¿ywe znajomoœci i zwi¹zki przyjaŸni z przedsiêbiorczymi uczony-mi i literatauczony-mi w³oskiuczony-mi, z któryuczony-mi nieraz mu jeszcze w przysz³oœci przyjdzie siê spotkaæ. Tak w szczególnoœci, improwizator Gianni jego przyjacielem siê mieni i spisuje niebawem ca³y poemat o wymyœlonym przez Sokolnickiego czarodziejskim domku polskiego obywatela, który z jego¿ wnêtrza, wcale w pole ani do obory nie wyszed³szy widzieæ bêdzie przez szk³a optyczne i s³yszeæ przez kombinacjê p³aszczyzn akustycznych, podobn¹ do fonografu, ka¿de s³owo wyrzeczone przez fornala czy dziewkê od doju, zaœ po drutach specyalnych niesione bêd¹ wszêdzie, a¿ na koniec folwarku, jego rozkazy¹⁶.

Instytut Francuski nie dzia³a³ w naukowej pró¿ni. Jednym z jego statu-towych zadañ by³a wspó³praca z bardzo licznymi¹⁷ we Francji dziewiêtnaste-go wieku towarzystwami naukowymi. Napoleoñska administracja utworzy³a w 1801 r., dzia³aj¹ce po dzieñ dzisiejszy, Towarzystwo wspieraj¹ce przemys³ pañstwowy¹⁸ (Société d’encouragement pour l’industrie nationale). Jego po-wo³anie by³o dzie³em Jean-Antoina Chaptala (1756–1832), chemika, lekarza, który w administracji pe³ni³ bardzo wa¿ne funkcje, m.in. senatora i ministra spraw wewnêtrznych. Jest on uznawany za twórcê systemu szkolnictwa

œredniego, systemu po dzieñ dzisiejszy funkcjonuj¹cego we Francji, jak i za jednego z twórców wspó³czesnej francuskiej administracji terytorialnej.

15 P. Daszkiewicz 2015. Towarzystwo Warszawskie Przyjació³ Nauk, a Georges Cuvier (1769–1832) – nieznany list Juliana Ursyna Niemcewicza (1757–1841) w zbiorach Institut de France. „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 60/4, s. 169–174.

16 M. Sokolnicki, op. cit., s. 72.

17 Patrz J.-P. Chaline 1995. Sociabilité et érudition: les sociétés savantes en France XIX^e–XX^e siècles. Pary¿, Editions du CTHS, 270 s.

18 Patrz S. Chassagne 1989. Une institution originale de la France post-révolutionnaire et impériale: La société d’encouragement pour l’industrie nationale. „Histoire, économie et société”

8/2, s. 147–165.

Towarzystwo, którym Chaptal kierowa³ pocz¹wszy od 1802 r., skupia³o wybit-nych uczowybit-nych, wysokiej rangi urzêdników pañstwowych, a tak¿e przemy-s³owców i bankierów. Jego celem by³o wspieranie francuskiej produkcji prze-mys³owej, jej wzbogacenie i zró¿nicowanie, wspieranie wynalazczoœci i jej wdro¿eñ do przemys³u oraz zwiêkszenie eksportu. Jako pierwsze zada-nia wyznaczono zbudowanie tanich, przenoœnych pieców i kuchenek na po-trzeby biednych rodzin, produkcjê tanich i solidnych ³ó¿ek dla potrzeb szpita-li i ubogich rodzin, opracowanie metalowych, emaszpita-liowanych, nietopszpita-liwych garnków, które nie by³yby niebezpieczne dla zdrowia. Interesowano siê tak¿e produkcj¹ oleju ze œledzi, stopów metali, barwników tkanin, gwoŸdzi, aklima-tyzacj¹ roœlin. Dziêki wsparciu towarzystwa powsta³y pierwsze mechaniczne maszyny tkackie¹⁹, a tak¿e wypracowany zosta³ nowy, anga¿uj¹cy s³owców i banki, system finansowania badañ naukowych na u¿ytek przemy-s³u oraz narodzi³y siê pierwsze laboratoria przemys³owe²⁰.

Genera³ Sokolnicki by³ bardzo aktywnym cz³onkiem tego towarzystwa.

Nie tylko sam wyg³asza³ wyk³ady, ale i bra³ udzia³ w finansowaniu pocz¹t-ków francuskiego przemys³u chemicznego, by³ m.in. jednym z trzech wspó³-w³aœcicieli firmy Blanche i spó³ka, zajmuj¹cej siê chemi¹ przemys³ow¹ dla potrzeb rzemios³ zwi¹zanych z obróbk¹ skór²¹. W towarzystwie przedstawi³ m.in. próby odlewnicze, jakie przeprowadzi³ w czasie pobytu w Saksonii u hrabiego Einsiedel, historiê kopania kana³u w Rydzynie i technologiê pro-wadzenia prac ziemnych zim¹, szereg innych prac hydraulicznych i kon-strukcyjnych, m.in. most zbudowany na Niemnie w 1792 r., opis kantonu Elberferd wzbudzaj¹cego zainteresowanie ze wzglêdu na jego uprzemys³o-wienie, a nawet dwie próbki wódki, jedn¹ z liœci brzozowych, drug¹ z pierw-szych p¹ków sosny. To ostatnie wyst¹pienie mo¿e dzisiaj wydawaæ siê aneg-dotyczne. Nale¿y jednak pamiêtaæ, ¿e s³u¿ba medyczna i farmaceutyczna Wielkiej Armii bardzo niepokoi³a siê jakoœci¹ spo¿ywanego przez ¿o³nierzy alkoholu i wielokrotnie zleca³a jego analizê, a ponadto by³ to przecie¿ okres blokady Francji i intensywnego poszukiwania surowców zastêpczych.

Z francuskich towarzystw naukowych, z którymi zwi¹zany by³ Sokolnic-ki, warto wspomnieæ tak¿e lotaryñskie Société royale des sciences, lettres, arts et agriculture de Nancy (Królewskie Towarzystwo nauk, literatury, sztuk i rolnictwa z Nancy). Towarzystwo to zosta³o za³o¿one w 1750 r. przez Stanis³awa Leszczyñskiego i znane jest tak¿e pod nazw¹ Académie de Stani-slas (Akademia Stanis³awa). Sokolnicki zosta³ do niego przyjêty po przybyciu armii do Nancy i z³o¿eniu ho³du królowi Leszczyñskiemu:

Akademia doœwiadczy³a w 1814 roku radoœci w postaci ho³du z³o¿onego publicznie jej œwiat³emu za³o¿ycielowi. Ze wzruszeniem obserwowa³a rodaków

19 E. Sartori 2015. L’empire des sciences: Napoléon et ses savants. Paris, Ellipses, s. 144–147.

20 L. Bergeron 1999. Banquiers, négociants et manufacturiers parisiens du Directoire à l’Empire. Pary¿, Éditions de l’École des hautes études en sciences sociales, 436 s.

21 L. Bergeron, op. cit., s. 299–316.

89

Genera³ Micha³ Sokolnicki (1760–1816) i Instytut Francuski

dobroczynnego filozofa s³awi¹cych na grobowcu tego Ksiêcia, z ceremoni¹ god-n¹ miejsca, gdzie spoczywaj¹ jego prochy cnoty, których owoce zachowa³y siê dla nas. Akademia z³o¿y³a ¿yczenia szczêœcia dla narodu, który da³ nam Sta-nis³awa i który potrafi czciæ jego pamiêæ. Chcia³a ona wyraziæ mu swój szacu-nek przyjmuj¹c do swojego grona jednego z najgodniejszych polecenia ¿o³nie-rzy, który odznaczy³ siê równie¿ w naukach i w sztuce wojennej. Pan genera³ Sokolnicki posiada wszystkie tytu³y, aby byæ przyjêtym do Akademii. W dodat-ku ma on zas³ugê bycia krewnym Stanis³awa i rywalizowania z nami przy-wi¹zaniem do pamiêci tego nieœmiertelnego ksiêcia²².

W Towarzystwie przedstawiono ¿yciorys Sokolnickiego przypominaj¹c jego zas³ugi naukowe, a tak¿e fakt, ¿e by³ on autorem ³aciñskiej inskrypcji na tablicy umieszczonej, w imieniu oficerów powracaj¹cej do ojczyzny polskiej armii, przy grobie Stanis³awa Leszczyñskiego w koœciele Bonsecours w Nan-cy. Cz³onkostwo Sokolnickiego w tym jak¿e wa¿nym towarzystwie naukowym mia³o zatem charakter symbolicznego ho³du dla niego i dla Polski. W przeci-wieñstwie do wymienianych uprzednio instytucji naukowych, Sokolnicki nie bra³ przecie¿ udzialu w jego pracach. Warto podkreœliæ, ¿e ten symboliczny gest oddania czci Stanis³awowi Leszczyñskiemu by³ ostatnim dzia³aniem

W Towarzystwie przedstawiono ¿yciorys Sokolnickiego przypominaj¹c jego zas³ugi naukowe, a tak¿e fakt, ¿e by³ on autorem ³aciñskiej inskrypcji na tablicy umieszczonej, w imieniu oficerów powracaj¹cej do ojczyzny polskiej armii, przy grobie Stanis³awa Leszczyñskiego w koœciele Bonsecours w Nan-cy. Cz³onkostwo Sokolnickiego w tym jak¿e wa¿nym towarzystwie naukowym mia³o zatem charakter symbolicznego ho³du dla niego i dla Polski. W przeci-wieñstwie do wymienianych uprzednio instytucji naukowych, Sokolnicki nie bra³ przecie¿ udzialu w jego pracach. Warto podkreœliæ, ¿e ten symboliczny gest oddania czci Stanis³awowi Leszczyñskiemu by³ ostatnim dzia³aniem