W trakcie wojny trzynastoletniej zakon krzy¿acki zaci¹gn¹³ olbrzymie d³ugi, których nie by³ w stanie sp³aciæ. Zastawiony zosta³ miêdzy innymi zamek malborski, który 15 sierpnia 1456 r. czeskie wojska zaciê¿ne odsprze-da³y królowi polskiemu. 6 czerwca 1457 r. wielki mistrz Ludwig von Erlich-shausen wraz z za³og¹ zamkow¹ musia³ opuciæ swoj¹ rezydencjê. Nie powio-d³y siê próby odzyskania zamku przez Krzy¿aków w latach 14571458.
W wyniku II pokoju toruñskiego z 1466 r. Malbork znalaz³ siê na terenie Prus Królewskich i pozosta³ w granicach Rzeczypospolitej do 1772 r.26
Kaplica w. Anny od 1466 r. by³a pod patronatem królów Polski. Do po³.
XVI w. zachowa³o siê w niej wyposa¿enie z czasów krzy¿ackich. Z pocz. XVI w.
znajdujemy opis kaplicy: W tym koció³ku okien dwie z b³onami szklanemi niedobremi. [...] W tym koció³ku o³tarzów 3, które tak pusto stoj¹, na wiêk-szym o³tarzu lichtarzów mosi¹dzowych 2, na drugich nie masz nic; te o³tarze przegrodzono krat¹ drzewian¹ [¿elazn¹], w której kracie drzwi sk³adane z zamkiem; tam¿e forma do siedzenia, inszych ³aw nie masz27. W latach 60.
XVI w. kaplica by³a sporadycznie wykorzystywana do celów religijnych28. Wtedy obiekt ten funkcjonowa³ jako koció³ek . Anny. Od po³. XVII w.
coraz konsekwentniej stosowano jednak nazwê kaplica. Zapewne by³o to zwi¹zane z napiêciem pomiêdzy duchowieñstwem diecezjalnym i zakonnym w tym miecie29.
Wedle zapisów wizytatorów biskupich, w 1649 r. kaplica w. Anny by³a porzucona i sprofanowana gwa³tem dokonanym przez jakiego m³ynarza30. Zapis z 1675 r. potwierdza, i¿ kaplica by³a nieu¿ytkowana31. Jezuici 7
listo-25 Szerzej T. Jurkowlaniec, Ze studiów nad portalami kaplicy w. Anny na Zamku Wyso-kim w Malborku, w: Kaplica w. Anny, s. 4378.
26 K. Górski, Dzieje Malborka, Gdañsk 1973, s. 130, 133137.
27 Inwentarz zamku malborskiego i folwarków z 1607 r., w: DEM, t. I, wyd. W. Hejnosz, Toruñ 1959, s. 103.
28 Rewidowanie i popissanie istotne zamku malborskiego, [lustracja zamku z 1565 w odpi-sie Johannesa Sembrzyckiego z 1889 r.], k. 16, rkps, Biblioteka Naukowa Muzeum Zamkowego w Malborku, sygn. III 2636.
29 J. Hochleitner, Dzieje kaplicy w. Anny w czasach staropolskich, w: Kaplica w. Anny, s. 87.
30 M. Józefczyk, Z dziejów religijnych Pomezanii w XVII wieku, t. I: Synteza dziejów, Malbork 2012, s. 136. Pierwszy akt profanacji tej kaplicy mia³ tu miejsce ju¿ pod koniec XV w.
por. S. Jówiak, J. Trupinda, Organizacja ¿ycia na zamku krzy¿ackim w Malborku w czasach wielkich mistrzów (13091457), Malbork 2011, s. 291294.
31 Rewizja ekonomii malborskiej z r. 1675, w: DEM, t. IV, s. 51.
pada 1652 r. uzyskali u króla Jana Kazimierza przywilej na koció³ zamkowy i zwi¹zan¹ z nim kaplicê w. Anny32. Potwierdzi³ ten akt bp Andrzej Lesz-czyñski33. Nie dosz³o jednak do przejêcia owych obiektów. Dopiero w 1707 r.
jezuici otrzymali przywilej królewski, na mocy którego przyst¹pili do remon-tu kaplicy, która by³a wtedy zbiornikiem wszelkich brudów, tak fizycznych jak moralnych i jaskini¹ zbójców. W 1697 r. za stacjonuj¹cymi w Malborku saskimi ¿o³nierzami przyby³o sporo kobiet lekkich obyczajów. Miejscem ich schadzek sta³a siê w³anie wspomniana kaplica. Jezuitom uda³o siê doprowa-dziæ do czasowego aresztu tych kobiet w roku nastêpnym34.
Biskup che³miñski w 1708 r. wystawi³ dokument, który precyzowa³ wa-runki zarz¹dzania kaplic¹ w. Anny przez jezuitów. G³ównym ich zadaniem by³a rekoncyliacja kaplicy35, do której dosz³o ju¿ 15 stycznia 1708 r.36 Bp Potocki odprawi³ w odnowionej kaplicy nabo¿eñstwo i wyg³osi³ kazanie.
W ci¹gu kilku lat jezuici doprowadzili do zabezpieczenia tego obiektu. Jesz-cze w tym¿e roku sam biskup wyszed³ z inicjatyw¹, aby jezuici utworzyli w kaplicy Bractwo Dobrej mierci. Pomys³ wspiera³ wojewoda che³miñski37. Nie wiemy jednak, czy ostatecznie to bractwo zosta³o erygowane38.
W 1711 r. wedle królewskich lustratorów sam zamek wygl¹da³ niezachê-caj¹co w przeciwieñstwie do kaplicy w. Anny, ju¿ wyremontowanej. Lustra-torzy zapisali, ¿e wed³ug starych protoko³ów, w kaplicy mia³a byæ terra Santa nescitur quo in loco zakopana39. Jezuici nie posiadali ¿adnych dochodów z kaplicy, st¹d wszelkie fundacje dotycz¹ce jej wyposa¿enia by³y indywidual-nymi darami wiernych. W 1709 r. matka króla Anna Leszczyñska wyposa¿y³a kaplicê w 2 nowe o³tarze: Jana Nepomucena i w. Rocha, do których te¿
sprawi³a piêkne antepedia40. Warto odnotowaæ, i¿ fundacja wiêtego Nepo-mucena m.in. patrona dobrej mierci w Malborku nale¿y do najstarszego przejawu kultu tego czeskiego mêczennika w Prusach Królewskich41.
32 Ibidem, s. 52; Dzieje malborskiej rezydencji Towarzystwa Jezusowego 16471744.
Z rêkopisu H 11 Archiwum Archidiecezji Warmiñskiej w Olsztynie, oprac. J. Wojtkowski, Olsz-tyn 2012, s. 26.
33 M. Józefczyk, Z dziejów... w XVII wieku, t. I, s. 124.
34 J. Hochleitner, Dzieje malborskiej rezydencji, s. 71.
35 Por. Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz, Berlin, PK, Rep. 76 IV, Kultu-sministerium, Sekt. 3, Abl. VII, nr 8: Die Erörterung der Ansprüche der katholischen Gemeine zu Marienburg auf die dasige Schlosskirche zum gottesdienstlichen Gebrauch und der katholi-schen Geistlichkeit zu Marienburg auf die dasige s.g. Jusuiter Residenz zur Pfarrwohnung 1827;
W. Zawadzki, Zakony Pomezanii w XVIIXIX wieku, OlsztynElbl¹g 2013, s. 6365, 208209;
M. Józefczyk, Z dziejów religijnych Pomezanii w XVIII wieku, t. 1: Synteza dziejów, Malbork 2015, s. 84.
36 W. Zawadzki, Zakony, s. 208 n.; M. Józefczyk, Z dziejów w XVIII wieku, t. 1, s. 84.
37 Dzieje malborskiej rezydencji, s. 130.
38 W. Zawadzki, Zakony, s. 65.
39 Rewizja ekonomii malborskiej z r. 1675, w: DEM, t. IV, s. 51.
40 Dzieje malborskiej rezydencji, s. 138.
41 Por. J. Hochleitner, Powiernik tajemnic królowej. Kult wiêtego Jana Nepomucena na Warmii, Elbl¹g 1996, s. 5472.
61
Funkcje kaplicy w. Anny w Malborku a wspó³czesna interpretacja...
Jeszcze przed I rozbiorem Polski stan kaplicy by³ dobry. Lustratorzy w 1764 r. zanotowali: Do tej kaplicy po obydwóch stronach s¹ drzwi dwoiste, na zawiasach i hakach ¿elaznych. Przed temi drzwiami jest ogrodzenie z szta-chetów pomalowane, które siê w porodku otwieraj¹, przy nim cztery zawiasy z hakami bez rêkowieci, z kun¹ do wsadzania ludzi jedn¹. Na drugiej stronie tej kaplicy podobne¿ ogrodzenie, z zamkiem i kluczem42.
Jednym z najstarszych plastycznych wyobra¿eñ tego obiektu jest widok kaplicy w. Anny, który znalaz³ siê w albumie widoków i planów 3 autorów:
z rysunkami Friedricha Davida Gillyego, miedziorytami z akwatint¹ Friedri-cha Ficka oraz opracowaniem architekta Martina FriedriFriedri-cha Rabego, wraz z historycznym komentarzem Conrada Levezowa (ryc. 2). Album wydawany by³ w Berlinie w latach 17991803 r.43 Mo¿na przyj¹æ, i¿ ten obraz kaplicy
42 Aneks. Inwentarz zamku malborskiego 1764, w: Lustracja województw Prus Królew-skich 1765, t. III: Województwo malborskie, wyd. J. Dygda³a, Toruñ 2011, s. 9293.
43 F. Frick, Schloss Marienburg in Preussen. Das Ansichtenwerk von Friedrich Gilly und Friedrich Frick, 1799, 1803, neu hrsg. von W. Zalewski, Göttingen 1965, tabl. VIII.
Ryc. 2. Portal po³udniowy kaplicy w. Anny na Zamku Wysokim, Friedrich Frick, 1802 (Zbiory Muzeum Zamkowego w Malborku, sygn. 26/MZC)
w du¿ym stopniu odpowiada tak¿e ostatnim latom, gdy opiekowali siê ni¹ jezuici. Potwierdzaj¹ to przypuszczenie ród³a pisane z pocz. XIX w., wedle których koció³ zamkowy i kaplica przetrwa³a mniej wiêcej w starym stanie44, a tak¿e dokumentacja fotograficzna z II po³. XIX w.45