OKRÊG MAZURSKI W ŒWIETLE MATERIA£ÓW WOJEWÓDZKIEGO URZÊDU ZIEMSKIEGO

W OLSZTYNIE (MARZEC–MAJ 1945 ROKU)

S³owa kluczowe: Pañstwowy Urz¹d Ziemski, Olsztyn, 1945 rok, Prusy Wschodnie Key words: State Land Office, Olsztyn, 1945, East Prussia

Wprowadzenie

Wraz z przesuwaj¹cym siê frontem wschodnim przed w³adzami komuni-stycznymi w Polsce pojawi³ siê problem zabezpieczenia obiektów gospodar-czych i tworzenia zrêbów administracyjnych na terenach, z których zostali wyparci Niemcy. Rzeczywiste ustalenia zapada³y na Kremlu bez konsultacji z przedstawicielami PKWN, a póŸniej Rz¹du Tymczasowego¹. Po rozpoczêciu ofensywy zimowej Pañstwowy Komitet Obrony ZSRR (GoKO – Gosudar-stwiennyj Komitiet Oborony) wyda³ 20 lutego 1945 r. jednostronn¹ dyrekty-wê nr 7558 dotycz¹c¹ uprawnieñ Armii Czerwonej w Polsce². Wstêpnie, do czasu konferencji pokojowej, okreœlono w niej zachodni¹ i pó³nocn¹ granicê Polski. Zachodni¹ rubie¿ stanowiæ mia³a Odra i Nysa £u¿ycka (któr¹

wska-1 Tak nale¿y oceniæ umowê rz¹du radzieckiego z PKWN z 26 VII 1944 r. dot. stosunków pomiêdzy radzieckim naczelnym wodzem a polsk¹ administracj¹, na mocy której w³adza ra-dziecka uzyska³a w rzeczywistoœci nieograniczone uprawnienia w bli¿ej nieokreœlonej „strefie bezpoœrednich dzia³añ wojennych” na terenie Polski, zob. Porozumienie o stosunkach pomiêdzy radzieckim wodzem naczelnym a polsk¹ administracj¹, w: Dokumenty i materia³y do historii stosunków polsko-radzieckich, t. 8, Warszawa 1976, dok. 75, s. 155–157. Szerzej na temat znaczenia tej umowy zob. A. Skrzypek, Mechanizmy uzale¿nienia. Stosunki polsko-radzieckie 1944–1957, Pu³tusk 2002, s. 35–36.

2 Zob. Ïîñòàíîâëåíèå Ãîñóäàðñòâåííîãî Êîìèòåòà Îáîðîíû ÑÑÑÐ îá îïðåäåëåíèè çàïàäíîé ãîñóäàðñòâåííîé ãðàíèöû Ïîëüøè è äåéñòâèè ïîëüñêîé àäìèíèñòðàöèè íà âñåé îñâîáîæäåííîé òåððèòîðèè Ïîëüøè, 20 lutego 1945 r., w: „Ðóññêèé Àðõè┠1994, t. 14, dok. 55, s. 409–411.

zano po raz pierwszy). Na pó³nocy przysz³a granica przebiegaæ mia³a wzd³u¿

linii: Wi¿ajny, dalej na pó³noc od Go³dapi w kierunku Nordenburga³, I³awy Pruskiej i na pó³noc od Braniewa do Zalewu Wiœlanego. Pó³nocna czêœæ Prus Wschodnich z Królewcem pozostaæ mia³a przy ZSRR, natomiast po³udniowa oraz „obwód” gdañski z Gdañskiem, przy Polsce. Na zajêtym terenie ustalono ruchomy pas przyfrontowy o g³êbokoœci 60–100 km, na obszarze którego pe³niê w³adzy posiadaæ mia³y dowództwa frontów oraz „czekistowsko-opera-cyjne grupy i wojska NKWD”. Jednoczeœnie sowiecko-polska administracja podj¹æ mia³a „pe³n¹ wspó³pracê i [okazaæ] niezbêdn¹ pomoc dowództwu woj-skowemu Armii Czerwonej i NKWD”⁴.

We wskazanym dokumencie liniê tê, zaktualizowan¹ 18 lutego 1945 r., wytyczono nastêpuj¹co: Olsztyn, bli¿ej niezidentyfikowana miejscowoœæ Suric (ros. Ñóðèö⁵), W³oc³awek, Janowiec Wielkopolski, Oborniki, Leszno, Ostrów Wielkopolski, Czêstochowa, Kraków⁶. Poza wskazanym „pasem” dzia³aæ

mia-³a polska administracja, przy czym, zgodnie z dekretem, jej obowi¹zkiem by³a „walka ze szpiegowsko-dywersyjn¹ i terrorystyczn¹ agentur¹ niemiec-kiego wywiadu i dowództwa niemiecniemiec-kiego, zwalczanie haniebnych buntów i wrogich elementów, prowadz¹cych dzia³alnoœæ wywrotow¹ przeciw polskiemu Rz¹dowi Tymczasowemu i wyzwolicielskiemu wysi³kowi Armii Czerwonej”⁷. Spod polskiej administracji wy³¹czono tak¿e infrastrukturê komunikacyjn¹, szczególnie kolej, która mia³a pozostaæ zmilitaryzowana i byæ wykorzystywa-na przez wojskowe w³adze sowieckie. Chodzi³o m.in. o umo¿liwienie kontrolo-wania wywozu mienia zdobycznego, jeñców, przewozu materia³ów wojsko-wych i oddzia³ów powracaj¹cych z frontu oraz innych wartoœci stanowi¹cych reparacje.

Po przesuniêciu „ty³owej linii” strefy przyfrontowej na zachód w³adzê przejmowaæ mia³a polska administracja. Dodajmy w tym miejscu, ¿e wbrew zapisowi dekretu, mówi¹cemu o tym, ¿e Sztab Generalny Armii Czerwonej bêdzie aktualizowa³ „liniê ty³ow¹”, nowa linia do koñca wojny nie zosta³a okreœlona.

W sprawie urz¹dzeñ i mienia zdobycznego dekret ustala³, ¿e wywozowi, po uzgodnieniu z rz¹dem polskim, bêd¹ podlegaæ „niezbêdne dla potrzeb prowadzenia wojny urz¹dzenia, materia³y i wyroby gotowe z niemieckich i rozbudowanych przez Niemców w czasie wojny zak³adów w Polsce, w tym przedsiêbiorstw znajduj¹cych siê na terytorium Niemiec w³¹czonym do Pol-ski”⁸. Formalnie wiêc polska administracja uzyskiwa³a czêœciowy wp³yw na decyzje dotycz¹ce demonta¿u i wywo¿enia zak³adów przemys³owych i mienia rolniczego nie tylko na terenach przed wojn¹ le¿¹cych w granicach Polski,

3 Obecnie Kry³owo (ros. Êðûëîâî) w obwodzie kaliningradzkim, w rejonie prawdinskim.

4 Ïîñòàíîâëåíèå Ãîñóäàðñòâåííîãî Êîìèòåòà…, pkt 2 b i pkt 4, s. 409–410.

5 Mo¿e chodziæ o Sierpc. Zapis w j. rosyjskim obu nazw jest zbli¿ony, st¹d mo¿liwa pomy³ka.

6 Ïîñòàíîâëåíèå Ãîñóäàðñòâåííîãî Êîìèòåòà…, s. 410.

7 Ibidem, pkt 2 a, s. 409.

8 Ibidem, pkt 6 b, s. 410.

189

Okrêg Mazurski w œwietle materia³ów Wojewódzkiego Urzêdu Ziemskiego...

ale tak¿e na obszarach poniemieckich w³¹czonych do Polski. Poza tym doku-ment ustala³, ¿e nadwy¿ki przejêtej od Niemców ¿ywnoœci, które oka¿¹ siê zbêdne Armii Czerwonej i Wojsku Polskiemu, bêd¹ przekazywane w³adzom polskim.

W dekrecie zapowiedziano równie¿ powo³anie przy radach wojskowych frontów i armii, dzia³aj¹cych w Polsce, przedstawicieli polskiego rz¹du w celu

„rozwi¹zania ró¿nych zagadnieñ zwi¹zanych z potrzebami Armii Czerwonej i do komunikowania siê z organami polskiej administracji”⁹. Skutkiem tej decyzji by³o powo³anie pp³k. Jakuba Prawina na pe³nomocnika Rz¹du Tym-czasowego przy dowództwach 2. i 3. Frontu Bia³oruskiego (odpowiednio:

26 lutego i 23 marca 1945 r.).

Warto na marginesie wspomnieæ, ¿e dekret ten, na co zwróci³ uwagê Andrzej Skrzypek, ustalaj¹c granice strefy przyfrontowej, zmienia³ status ziem polskich. Likwidacja na wschód od wyznaczonej linii okupacji wojsko-wej wymusi³a na GoKO potrzebê zalegalizowania obecnoœci na tym terenie si³ NKWD. Punkt 5. wspomnianego dekretu sformu³owano jako zgodê w³adz sowieckich na proœbê rz¹du polskiego, dotycz¹c¹ stworzenia instytucji dorad-ców sowieckich: „Spe³niæ proœbê polskiego Rz¹du Tymczasowego w sprawie przydzia³u doradców ministra spraw wewnêtrznych (ministerstwo admini-stracji publicznej) i ministerstwa bezpieczeñstwa publicznego Polski, w celu udzielenia im praktycznej pomocy w pracach, oraz o wydzielenie do dyspozy-cji tych doradców odpowiedniej czêœci wojsk NKWD. Komisariat Ludowy NKWD ZSRR (tow. Beria) wybierze i uzgodni z polskim rz¹dem kandydatów na doradców i niezbêdn¹ liczbê instruktorów”. Doradcy radzieccy wystêpowa-li nie tylko na szczeblu centralnym, lecz tak¿e pojawiwystêpowa-li siê na szczeblu woje-wódzkim¹⁰.

O treœci dyrektywy GoKO strona sowiecka poinformowa³a Bieruta, Osób-kê-Morawskiego i ¯ymierskiego, którzy przebywali w tym czasie w Moskwie (14–21 II 1945 r.), gdy przedstawiano im wyniki konferencji ja³tañskiej¹¹. Po powrocie do kraju Bierut o treœci dyrektywy poinformowa³ z kolei cz³onków Rz¹du Tymczasowego na posiedzeniu Rady Ministrów 22 lutego 1945 r.¹²

Kolejne rozstrzygniêcia dotycz¹ce administracji i mienia na terenie „wy-zwolonym” zapad³y 26 marca 1945 r., po podpisaniu przez Bu³ganina i Osób-kê-Morawskiego umowy o u¿ytkowaniu sprzêtu firm niemieckich i innego mienia zdobycznego, znajduj¹cych siê na terytorium Rzeczypospolitej

Pol-9 Ibidem, pkt 3, s. 410.

10 Jak podkreœla Andrzej Skrzypek „by³ to ów mechanizm uzale¿niania Polski”, zob.

A. Skrzypek, op. cit., s. 77. Pocz¹tkowo przy Urzêdzie Pe³nomocnika na Okrêg Mazurski funk-cjê specjalnego oficera ds. polsko-radzieckich z ramienia Pó³nocnej Grupy Wojsk pe³ni³ mjr Jo³kin.

11 Zob. ibidem, s. 76–77, 100; Okrêg Mazurski w raportach Jakuba Prawina. Wybór doku-mentów 1945 r. Przygotowa³ do druku T. Bary³a, Olsztyn 1996, s. XI.

12 Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), Prezydium Rady Ministrów, sygn. 23154, Protokó³ z posiedzenia Rady Ministrów z 22 II 1945 r., k. 84.

skiej¹³. Ustalenia te w rzeczywistoœci pozbawi³y polsk¹ administracjê wp³y-wu na mienie przemys³owe i rolnicze znajduj¹ce siê na terenach poniemiec-kich. W protokole do³¹czonym do umowy w³adze polskie wyra¿a³y tak¿e zgodê na wywóz niektórych przedsiêbiorstw i urz¹dzeñ, znajduj¹cych siê na terytorium Polski w granicach z 1939 roku¹⁴.

Obok mienia zdobycznego, istotn¹ kwesti¹ po zajêciu obszarów ponie-mieckich by³o „oczyszczanie” ty³ów z „wrogich elementów, prowadz¹cych dzia³alnoœæ wywrotow¹”. Wspomnijmy w tym miejscu, ¿e jeszcze przed ofen-syw¹ zimow¹ 1945 r. Beria wyznaczy³ pe³nomocników NKWD przy dowódz-twach Frontów, którym podlega³y wojska NKWD odpowiedzialne za „oczysz-czanie” ty³ów. Przy 2. Froncie Bia³oruskim by³ nim komisarz 3. rangi, gen.

por. £awrientij Canawa (do 1938 r. D¿and¿gawa). Asystowali mu gen. por.

Jakow Jedunow, kieruj¹cy kontrwywiadem (Smiersz) Frontu i gen. mjr W³a-dimir Rogatin, kieruj¹cy ochron¹ ty³ów Frontu. Przy 3. Froncie Bia³oruskim analogiczne funkcje pe³nili: gen. p³k Wiktor Abakumow – pe³nomocnik NKWD, gen. por. Pawe³ Zielenin (Smiersz) i gen. por. Iwan Lubyj – szef ochrony ty³ów. Podstaw¹ do przeprowadzenia „akcji oczyszczania ty³ów” by³y rozkazy Berii z 11 stycznia, 6 lutego i 22 lutego 1945 r., stanowi¹ce akty wykonawcze do kolejnych postanowieñ GoKO w sprawie deportowania osób na zajmowanych terenach niemieckich. Czêœæ zatrzymanych (na podstawie decyzji GoKO nr 7252 z 29 grudnia 1944 r.), przede wszystkim ¿o³nierze armii niemieckiej i administracja wojskowa, trafiaæ mia³a do obozów jeniec-kich, zaœ osoby cywilne dzia³aj¹ce w organizacjach uznanych za wrogie – do obozów internowania. Docelowo mieli oni byæ zatrudniani w zak³adach prze-mys³owych, przedsiêbiorstwach budowlanych i ko³chozach [tzw. kat. G]. PóŸ-niej, po rozpoczêciu ofensywy zimowej, GoKO wyda³ postanowienie (nr 7467 z 2 lutego 1945 r.) dotycz¹ce wszystkich Niemców w wieku 17–50 lat zdol-nych do noszenia broni. Mieli byæ oni zatrzymywani i wysy³ani do ZSRR do batalionów pracy [tzw. kat. B]. To postanowienie w pe³ni ods³ania³o cele sowieckiej polityki „oczyszczania” ty³ów. Nie chodzi³o wy³¹cznie o zapewnie-nie bezpieczeñstwa na ty³ach przesuwaj¹cych siê Frontów, lecz dostarczezapewnie-nie ok. 0,5 mln przymusowych robotników sowieckim kopalniom, przemys³owi i rolnictwu¹⁵. Od lutego 1945 r. wiêkszoœæ osób gromadzono w obozach

przej-œciowych. Tworzono je niekiedy w miejscach poniemieckich obozów i wiêzieñ (m.in. w Dzia³dowie i I³awie). Wspomniane wy¿ej postanowienie GoKO nr 7467 mia³o niezwykle istotne znaczenie dla ludnoœci zamieszkuj¹cej Prusy Wschodnie, gdy¿ oddzia³y zajmuj¹ce siê oczyszczaniem ty³ów nie rozró¿nia³y, b¹dŸ nie chcia³y rozró¿niaæ, ludnoœci autochtonicznej, czyli Warmiaków

13 Ñîãëàøåíèå ìåæäó ñîâåòñêèì âîåííûì êîìàíäîâàíèåì è Âðåìåííûì Ïðàâèòåëüñòâîì Ïîëüñêîé Ðåñïóáëèêè îá èñïîëüçîâàíèè îáîðóäîâàíèÿ ãåðìàíñêèõ ïðåäïðèÿòèé è äðóãîãî òðîôåéíîãî èìóùåñòâà, íàõîäÿùåãîñÿ íà òåððèòîðèè Ïîëüøè, 26 marca 1945 r., w: „Ðóññêèé Àðõè┠1994, t. 14, dok. 64, s. 425–426.

14 Ibidem, Ïðîòîêîë, s. 426–427.

15 Zob. A. Skrzypek, op. cit., s. 69–74.

191

Okrêg Mazurski w œwietle materia³ów Wojewódzkiego Urzêdu Ziemskiego...

i Mazurów, od ludnoœci niemieckiej. St¹d, obok Niemców, do batalionów pra-cy trafiali miejscowi Polapra-cy. Czêœæ z nich kierowano do batalionów prapra-cy formowanych na miejscu, w których byli wykorzystywani m.in. w pracach demonta¿owych w zak³adach przemys³owych oraz w maj¹tkach ziemskich do opieki nad gromadzonym i pêdzonym do ZSRR inwentarzem ¿ywym. Jednak zdecydowan¹ wiêkszoœæ deportowano. Wed³ug dotychczasowych szacunków z Prus Wschodnich w g³¹b ZSRR wywieziono ok. 60–100 tys. osób, zarówno Niemców, jak i Warmiaków i Mazurów¹⁶.