S³owa kluczowe: twierdza brzeska, klasztor augustianów, sobór w. Miko³aja,
ko-ció³ w. Kazimierza
Key words: Brest fortress, Augustinian Monastery, St. Nicolas Orthodox Church, St. Casimir Catholic Church
Niniejszy artyku³ prezentuje pewien aspekt decyzji politycznych, które doprowadzi³y do budowy olbrzymiej twierdzy dla armii rosyjskiej na gruzach Brzecia Litewskiego, bogatego miasta Rzeczypospolitej. Pokazujê bowiem los materialnych szcz¹tków dawnych klasztorów i kocio³ów katolickich w tym miecie, po czêci zniweczonych od razu w pierwszych latach budowy twierdzy, a po czêci wykorzystanych do wojskowych i administracyjnych celów zaborcy. Nade wszystko chcê pokazaæ symboliczn¹ manifestacjê potêgi Cesarstwa Rosyjskiego w tym¿e miejscu. Twierdza brzeska mia³a oczywicie s³u¿yæ strategicznym potrzebom pañstwa rosyjskiego jako rygiel kontroluj¹cy drogê wschódzachód na newralgicznym odcinku Bugu. Równoczenie by³a
wiadectwem upadku Rzeczypospolitej, cilej pora¿ki i upokorzenia naro-du polskiego. Dla pomys³odawcy fortecy, cesarza Miko³aja I, ta jej funkcja mia³a powa¿ne znaczenie. W koñcu podobna motywacja leg³a u podstaw planu wzniesienia cytadeli w zdobytej powstañczej Warszawie. Warto pamiê-taæ, ¿e twierdza brzeska wyros³a w geograficznym centrum podzielonej przez zaborców Rzeczypospolitej.
Manifestacjê przewagi Rosji nad Polsk¹, prawos³awia nad katolicyzmem, samow³adztwa imperatora nad narodem, który utraci³ s³abe, skompromito-wane pañstwo wpisano w architekturê militarn¹ oraz budowle wieckie i sakralne nowego Brzecia. Owa manifestacja, kilkakrotnie wzbogacana
i ulepszana, przetrwa³a a¿ do druzgocz¹cej klêski Rosji na tym terenie pod-czas wojny wiatowej w 1915 r. Bia³a Rosja odesz³a st¹d na zawsze. Na-tychmiast uleg³y zmianie symbole, pañstwowe i sakralne, choæ budowle for-teczne przyda³y siê kolejnym u¿ytkownikom. Po okresie przejciowym, wojennym i rewolucyjnym, gospodarzem Brzecia w 1919 r. sta³ siê ponownie naród polski w nowym kszta³cie pañstwowoci Rzeczypospolitej Polskiej.
Radykalnej zmianie uleg³a symbolika przynale¿noci. Pojawi³a siê manifesta-cja nowej przewagi: katolicyzmu nad prawos³awiem, odrodzonej niepodleg³ej Polski nad wrogami ze wschodu. Tak by³o do wrzenia 1939 r. Nastêpna wojna wiatowa przynosi krwawe okupacje: radzieck¹ 19391941 i od 1944 r., niemieck¹ 19411944. Zatarto wtedy znaki obecnoci Polski w twierdzy i miecie, skrzêtnie usuniêto sacrum katolickie. Podczas w³adzy radzieckiej zlikwidowano w przestrzeni twierdzy wszelkie instytucje religijne oraz ich symbole. Ta gruntowna desakralizacja wynika³a oczywicie ju¿ nie z rywali-zacji narodów czy kultur, lecz z imperatywów panuj¹cej ideologii. Aktualnie obserwujemy nowy, choæ mo¿e nie ostatni akt tej dramatycznej gry. Od 1991 r.
po og³oszeniu pañstwowoci bia³oruskiej w kilku etapach konsekwentnie wraca do twierdzy manifestacja prawos³awia. Pami¹tki czasów katolickich, tym samym polskich, nie mog³y zostaæ przywrócone. Nieliczne relikty kryje g³êboko ziemia, resztki ruin przygniataj¹ pomniki heroizmu Armii Czerwo-nej. Wyblak³e kartki historii przemilczanej ugrzêz³y w gablotach muzeal-nych, opatrzone najczêciej k³amliwym komentarzem.
W opisanych tu wy¿ej ramach czasowych i przestrzennych poka¿ê zatem
signa dominacji politycznej wkomponowane tak¿e w budowle sakralne. Wy-bór miejsca na locus sacer fortecy na dzia³ce po klasztorze augustianów narzuca³ siê z ca³¹ si³¹. Centraln¹ czêci¹ twierdzy rozpostartej w wid³ach Bugu i Muchawca oraz kilku ich kana³ów i dop³ywów by³a Cytadela, a w jej
rodku, przy dawnym rynku miejskim, sta³ w³anie klasztor augustianów z kocio³em w. Trójcy, oficynami, zabudow¹ gospodarcz¹ i rozleg³ym ogro-dem. Przypomnê, ¿e by³ to najstarszy katolicki klasztor Brzecia fundacji Witolda1.
Zag³ada katolickiego Brzecia w 1830 r. by³a bolesnym zaskoczeniem dla polskich mieszkañców. Konwenty katolickie trwa³y po 1795 r. w z³udnym przewiadczeniu, ¿e pod panowaniem rosyjskim zdo³aj¹ utrzymaæ ¿ycie reli-gijne bez widomych strat mimo uci¹¿liwych rozporz¹dzeñ zaborcy, ingeruj¹-cych w organizacjê klasztorn¹ i naruszaj¹ingeruj¹-cych przepisy konstytucji zakon-nych. Podobne z³udzenia ¿ywi³ kler parafialny przy farze w. Krzy¿a. Nale¿y mniemaæ, ¿e te p³onne nadzieje podziela³a kuria diecezji wileñskiej, której Brzeæ podlega³ od 1798 r.
1 Zob T. M. Trajdos, Dobra i dochody klasztoru augustianów w Brzeciu Litewskim w wietle archiwaliów klasztornych (do koñca XVII wieku), w: Klasztor w gospodarce rednio-wiecznej i nowo¿ytnej, red. M. Derwich, Wroc³aw 2013, s. 385410; idem, Augustianie w
Brze-ciu Litewskim pod panowaniem rosyjskim, Hereditas Monasteriorum, t. 5, 2014, s. 1325.
141
Manifestacje przewagi: Locus sacer w twierdzy brzeskiej...
Duchowni ci nie znali planów w³adz rosyjskich, uk³adanych ju¿ od koñca XVIII w. Ich ujawnienie wzbudzi³oby niew¹tpliwie pop³och. Plany te, choæ poufne, wymaga³y udzia³u znacznego grona fachowców i konsultantów. Mu-sia³y zatem kr¹¿yæ rozmaite domys³y i przewidywania. Ju¿ dwa lata po zaborze Brzecia, w 1797 r. cesarz Pawe³ poleci³ in¿ynierom wojskowym opracowanie planu budowy twierdzy przy ujciu Muchawca do Bugu2. Od planu tego czasowo odst¹piono. W 1807 r., po klêskach zadanych Rosji
orê-¿em francuskim, tê myl podj¹³ cesarz Aleksander I. Decyzja ca³kiem zrozu-mia³a, gdy¿ twierdza brzeska mog³a os³oniæ wtedy zachodni¹ rubie¿ Cesar-stwa Rosyjskiego czyli obszar polski, anektowany w 1795 r. Labilna sytuacja w Europie, rosn¹ca hegemonia Francji i warunki pokoju tyl¿yckiego po-wstrzyma³y tak¿e wtedy realizacjê zamierzenia, a nawet podwa¿y³y jego wojskow¹ przydatnoæ. Warto dodaæ, ¿e latem 1812 r. po inwazji napoleoñ-skiej w okolicach Brzecia toczy³a siê krwawa bitwa graniczna korpusów saskiego i austriackiego z armi¹ rosyjsk¹3.
Aleksander I wróci³ do projektu budowy twierdzy brzeskiej dopiero w 1823 r., w epoce triumfu wiêtego Przymierza, gdy móg³ byæ pewny domi-nuj¹cej pozycji Rosji w Europie. W tym czasie Brzeæ pe³ni³ rolê wa¿n¹ strategicznie, ale wewn¹trzpañstwow¹: przy kordonie dziel¹cym ziemie za-brane i autonomiczne Królestwo Polskie. Ani po jednej, ani po drugiej stro-nie w³adzy rosyjskiej nic stro-nie zagra¿a³o. Szczegó³owy projekt opracowa³ do-wódca polskiego korpusu in¿ynieryjnego, gen. Malecki. Cesarz nie zd¹¿y³ ju¿
podj¹æ dalszych decyzji. Dopiero jego brat i nastêpca Miko³aj I w 1829 r.
zdecydowa³ nieodwo³alnie o budowie tej fortecy. Dalsze projektowanie powie-rzono niemieckim specjalistom, poddanym rosyjskim, wy¿szym oficerom sztabowym. Pu³kownik in¿ynier A. Feldmann dokona³ objazdu terenu, spo-rz¹dzi³ mapy i raport tzw. rozpoznania topograficznego. Genera³ in¿ynier K. Oppermann wykorzysta³ memoria³ gen. Maleckiego i napisa³ projekt ulep-szony. Miko³aj I podpisa³ go do wykonania w padzierniku 1830 r.4 Ju¿
w pierwszym pó³roczu 1830 r. administracja rosyjska podjê³a likwidacjê klasztorów miasta lokacyjnego i jego przedmieæ oraz nakaza³a wysiedlenie zakonników. Nakaz dotyczy³ czterech mêskich klasztorów rzymsko-katolic-kich (augustianów, jezuitów, trynitarzy, bernardynów), dwóch ¿eñsrzymsko-katolic-kich (ber-nardynek i brygidek) oraz jednego unickiego (bazylianów). Ponadto z przy-czyn politycznych i technicznych (przewidywanego rozmieszczenia budynków wojskowych i fortyfikacji) rozebrano trzy cerkwie unickie, tzw. zbór
radziwi³-³owski (nieczynny od pocz¹tku XVIII w. zbór kalwinów), a nawet rosyjski monaster prawos³awny, postawiony nieopatrznie w miecie przez zaborcê po 1795 r. Do fundamentów rozebrano te¿ katolick¹ farê w. Krzy¿a jeszcze Witoldowej fundacji. W 1842 r. ten los podzieli³a synagoga. Z bogatej
infra-2 A. M. Suworow, Briestskaja kriepost na wietrach istorii, Minsk 2007, s. 15, 18.
3 W. J. Naumenko, Briest, istoriko-ekonomiczieskij oczierk, Minsk 1977, s. 48.
4 J. Sowa, Brzeæ nad Bugiem. Dzieje miasta i twierdzy, Bia³a Podlaska 1997, s. 85.
struktury katolickiej ocala³ na krótko jedynie klasztor dominikanów na tzw.
Przedmieciu Kobryñskim, gdy¿ ich koció³ s³u¿y³ jako prowizoryczna fara.
W 1849 r. równie¿ budynki dominikañskie zosta³y rozebrane5.
Nale¿y zatem podkreliæ, ¿e wybuch powstania listopadowego i przebieg wojny polsko-rosyjskiej 18301831 r. nie mia³y ¿adnego wp³ywu na plan budowy twierdzy brzeskiej. Niemniej wspomniana wojna utwierdzi³a cara w przekonaniu, ¿e podj¹³ w³aciw¹ decyzjê. Rosja pozbywa³a siê starego miasta, zasiedlonego od wieków przez Rusinów, Polaków i ¯ydów. Pozbywa³a siê za jednym zamachem bardzo licznych instytucji Kocio³a katolickiego (dekanat, parafia, 7 klasztorów ³aciñskich, 1 unicki). Zniszczono ognisko kul-tury polskiej, miasto wielu szkó³ i drukarñ polskich, m.in. bazylianie prowa-dzili tam do 1830 r. patriotyczn¹ edukacjê m³odzie¿y polskiej stanu szlachec-kiego i mieszczañsszlachec-kiego. A zatem w³adze rosyjskie odebra³y pokonanemu narodowi perspektywy nauki, owiaty i opieki duchowej6. Cele militarne nada-wa³y temu przedsiêwziêciu pozory utylitaryzmu, chocia¿ a¿ do upadku Cesar-stwa Rosyjskiego walory obronne twierdzy nigdy nie zosta³y wykorzystane.
Ju¿ w pierwszych miesi¹cach 1830 r. augustianie musieli siê pogodziæ z kasat¹ brzeskiego klasztoru i otrzymali nakaz wysiedlenia7. Rozbiórka starej zabudowy miejskiej i zbytecznych budowli kocielnych zosta³a jednak podjêta dwa lata póniej8. W grudniu 1831 r. powsta³ Komitet In¿ynierów Twierdzy (brzesko-litewskie dowództwo in¿ynieryjne). W 1832 r. skierowano do Brzecia kompanie robocze i aresztanckie, a w 1833 r. zaczê³y siê roboty ziemne9. Garnizon instalowano etapami: 11 grudnia 1833 r. z Kijowa przyje-cha³a kompania artylerii, 7 maja 1834 r. pojawi³ siê batalion piechoty z garnizonu warszawskiego. Po kilku latach garnizon brzeski liczy³ sobie 20 tysiêcy ¿o³nierzy. Na wyspie rzecznej, zwanej potem centraln¹ (na terenie dawnego miasta intra muros) 1 czerwca 1836 r. zosta³ po³o¿ony kamieñ wêgielny pod Cytadelê. W 1838 r. zburzono ostatnie domy dawnego miasta.
Zasadnicze prace fortyfikacyjne ukoñczono w ci¹gu 9 lat: 26 kwietnia 1842 r.
twierdza zosta³a powiêcona, a flagê rosyjsk¹ podniesiono na maszcie
porod-5 N. Rouba, Przewodnik po Litwie i Bia³ejrusi, Wilno [1908], s. 29; W. Mondalski, Brzeæ nad Bugiem. Zarys geograficzno-historyczny, Rocznik miasta Brzecia na rok 1930, s. 84.
6 Dopiero w 1856 r. w nowym Brzeciu, budowanym pod³ug rosyjskich za³o¿eñ urbani-stycznych 3 km na wschód od twierdzy, wzniesiono murowany, neoklasyczny, parafialny koció³ katolicki z przeniesionym wezwaniem Podwy¿szenia w. Krzy¿a. Miejscowi Polacy a¿ do 1915 r.
musieli siê zadowoliæ t¹ jedyn¹ wi¹tyni¹.
7 J. M. G., Zakony mêskie obrzêdu ³aciñskiego na Litwie i Rusi (w zaborze rosyjskim), tudzie¿ w Inflantach Polskich i Kurlandii [Warszawa 1916], s. 136; M. Gozdawa, Augustianie w Brzeciu Litewskim, Rocznik Towarzystwa Przyjació³ Nauk w Wilnie, t. 13, 1909, s. 105;
G. Uth, Szkic historyczno-biograficzny Zakonu Augustiañskiego w Polsce, Kraków 1930, s. 166;
P. P. Gach, Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i na l¹sku 17721914, Lublin 1984, s. 154.
8 Suworow, op. cit., s. 1925; idem, Briest, putieszestwije po gorodu, Briest 2013, s. 1314.
9 Rouba, op. cit., s. 29; Mondalski, op. cit., s. 84; Sroka, op. cit., s. 35, 8586, 102;
G. R¹kowski, Ilustrowany przewodnik po zabytkach kultury na Bia³orusi, Warszawa 1997, s. 27;
Naumenko, op. cit., s. 53.
143
Manifestacje przewagi: Locus sacer w twierdzy brzeskiej...
ku placu manewrowego. W Cytadeli zbudowano dwukondygnacyjne koszary z czerwonej ceg³y. Wyspy dawnych przedmieæ w³¹czono do systemu obrony.
Powsta³y tam tzw. umocnienia (ukrieplienija) Kobryñskie, Wo³yñskie i Te-respolskie. Twierdzê rozbudowano i unowoczeniono w latach 18641870 dziêki staraniom komisji wojskowej pod dowództwem genera³a-majora E. Totlebena, wybitnego in¿yniera fortecznego. W latach 18691872 na po³u-dniowy zachód od Cytadeli powsta³ fort Graf Berg, a w latach 18781888 w odleg³oci 35 km zbudowano 9 fortów okrê¿nych, co rozszerzy³o piercieñ obrony do 30 km.
W pierwszej i zasadniczej fazie budowy (18331842) w stosunku do bu-dowli kocielnych in¿ynierowie rosyjscy kierowali siê pragmatyzmem. Ju¿
w 1830 r. sporz¹dzili ich dok³adn¹ inwentaryzacjê pod k¹tem wykorzystania do celów fortecznych i garnizonowych10. Uznano, ¿e czêæ zabudowañ klasz-tornych nadaje siê do u¿ytku wtórnego. Koció³ bazylianów zburzono, ale w tzw. Bia³ym Klasztorze urz¹dzono koszary artylerii, a póniej biura s³u¿b technicznych. Rozebrano koció³ jezuicki, ale w kolegium zakwaterowano komendanturê twierdzy. Kocio³y i klasztory bernardynów i bernardynek na Wyspie Wo³yñskiej (dawne przedmiecie) przerobiono na mieszkania, sale æwiczeñ i wyk³adów dla korpusu kadetów, za od 1860 r. adaptowano na szpital garnizonowy. W klasztorze trynitarzy znalaz³y siê koszary kompanii roboczych, za u brygidek wiêzienie wojskowe11. Niektóre z tych budowli (bazylianie, jezuici, bernardyni) u¿ytkowane by³y na cele wojskowe a¿ do ostatniej wojny. Ich marne resztki strasz¹ do dzisiaj turystów.
Sytuacja klasztoru augustianów by³a szczególna z uwagi na wspomniane centralne po³o¿enie na dzia³kach przyrynkowych, zreszt¹ w niedu¿ej
odleg³o-ci od fary i jezuitów. W latach 16721686 augustianie usadowili siê na kilku placach i w kilku domach kupionych lub darowanych. W zwi¹zku z tym ich koció³ w. Trójcy, przerobiony z kamienicy, nie by³ orientowany. ciana o³ta-rzowa skierowana by³a na pó³noc12. wi¹tynia mieci³a siê w po³udniowo-wschodnim naro¿niku parceli klasztornej. Parcelê otacza³ solidny mur, od strony po³udniowej oddzielaj¹c klasztor od rynku, za od strony zachodniej od ulicy Rynkowej. Spor¹ czêæ parceli zajmowa³ ogród klasztorny. Od naro¿-nika ul. Rynkowej do po³owy d³ugoci pierzei rynkowej ci¹gn¹³ siê parterowy budynek gospodarczy z odnajmowanymi sklepami i piwnicami. W po³owie bocznej, zachodniej ciany kocio³a dostawione by³o piêtrowe skrzyd³o
klasz-10 K. Guttmejer, Nieznane kocio³y Brzecia nad Bugiem, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki [dalej: KAiU] t. 26, 1981, z. 2, s. 177.
11 Rouba, op. cit., s. 29; Mondalski, op. cit., s. 84. Wed³ug Naumenki, op. cit., s. 54, ju¿
w 1853 r. szpital zainstalowano u dawnych Bernardynów.
12 M. Zgliñski, Koció³ garnizonowy p.w. w. Kazimierza królewicza w Brzeciu, w:
Kocio-³y i klasztory rzymsko-katolickie dawnego województwa brzesko-litewskiego, t. 1, Kraków 2013, s. 106107. W brzeskim Muzeum Artystycznym (Chudo¿estwiennyj Muziej), umieszczonym w koszarach cytadeli, latem 2015 r. mog³em podziwiaæ precyzyjn¹ makietê dawnego miasta XVIXVIII w., m.in. ukazuj¹c¹ po³o¿enie parceli augustianów.
toru. £¹czy³o siê ze skrzyd³em parterowym, skierowanym na pó³noc. Tak wiêc klasztor zbudowany by³ na rzucie litery L. Wszystkie te budynki by³y wobec siebie usytuowane w ten sposób, ¿e miêdzy kocio³em, piêtrowym skrzyd³em klasztoru, naro¿nikiem parterowej oficyny i murem rozpociera³ siê niedu¿y prostok¹tny dziedziniec. Brama w murze wyprowadza³a wprost na rynek.
Po wielkiej przebudowie by³a to pó³nocno-zachodnia czêæ Cytadeli, rejon placu apelowego, s³u¿¹cego do parad, uroczystoci wi¹tecznych i galowych manewrów wojska. In¿ynierowie rosyjscy od razu zauwa¿yli dostojne
po³o-¿enie tego klasztoru, choæ koció³ by³ niewielki i skromnie wyposa¿ony. Poja-wi³ siê pomys³ wykorzystania budynków augustiañskich jako rezydencji cesa-rza rosyjskiego13. Zamiar taki nie doszed³ do skutku. Klasztor przeznaczono na siedzibê Komitetu In¿ynierów Twierdzy, organu projektanckiego i nadzo-ruj¹cego prace budowlane do 1842 r., a nastêpnie odpowiedzialnego za sprawne funkcjonowanie urz¹dzeñ technicznych14. In¿ynierowie wojskowi wprowadzili siê do opuszczonego klasztoru ju¿ w grudniu 1831 r. Koció³ w.
Trójcy zosta³ pozbawiony charakteru sakralnego. Byæ mo¿e przez pewien czas wykorzystywano go jako sk³ad materia³ów budowlanych. Rysunki twier-dzy, sporz¹dzone w 1840 r. przez malarza polskiego Marcina Zaleskiego na zlecenie dowództwa rosyjskiego15, jak te¿ generalny plan fortyfikacji z 1855 r.16 dowodz¹, ¿e podupad³y, na po³y zrujnowany koció³ wci¹¿ sta³. Oba skrzyd³a klasztoru po stosownej adaptacji s³u¿y³y natomiast z powodzeniem jako dom in¿ynieryjny.
Garnizon potrzebowa³ jednak w³asnej wi¹tyni prawos³awnej, a ca³a twierdza jasnej manifestacji historycznego zwyciêstwa rosyjskiego prawo-s³awia nad polskim katolicyzmem (tzw. ³atynstwem). Od 1833 r. prowizorycz-n¹ cerkiewkê garnizonow¹ zmieszczono w Bia³ym Pa³acu (po bazylianach), ale s¹siedztwo koszar artyleryjskich czyni³o tê lokalizacjê uci¹¿liw¹17. W 1851 r., dwadziecia lat po przejêciu terenu przez armiê rosyjsk¹, z woli cesarza Miko³aja I rozpoczêto murowanie okaza³ej cerkwi garnizonowej, obfi-cie wyposa¿onej. Budowê zakoñczono w 1859 r.18 Cerkwi tej nie postawiono na miejscu kocio³a w. Trójcy ani te¿ nie wykorzystano jego murów. Jest oczywiste, ¿e chodzi³o o symboliczn¹ separacjê: nowa wi¹tynia nie mog³a wyrastaæ z reliktów katolickich. Stanê³a w pobli¿u na centralnym placu cyta-deli za kocieln¹ cian¹ o³tarzow¹, czyli na pó³noc od kocio³a, na gruncie
13 Ibidem, s. 108.
14 Mondalski, op. cit., s. 84; Sroka, op. cit., s. 35; Rouba, op. cit., s. 29, u¿ywa okrelenia
kancelaria in¿ynierów fortecznych, za nim tak samo: A. Baranowski, Architektura sakralna Brzecia XVII i XVIII w., KAiU, t. 26, 1981, z. 2, s. 185. Naumenko, op. cit., s. 53, pos³ugiwa³ siê okreleniem zarz¹d in¿ynieryjny.
15 Suworow, Briestskaja kriepost , s. 22.
16 Zgliñski, op. cit., s. 108.
17 G. Citowicz, Chramy armii i f³ota, Piatigorsk 1913, s. 237.
18 Ibidem; Zgliñski, op. cit., s. 108.
145
Manifestacje przewagi: Locus sacer w twierdzy brzeskiej...
dawnego ogrodu klasztornego19. Maj¹c swobodê przestrzenn¹ architekci ro-syjscy usytuowali o liturgiczn¹ cerkwi zgodnie z zaleceniem kanonicznym, tj. zwrócon¹ na wschód od strony prezbiterium. Po tej inwestycji przyszed³ czas zag³ady na koció³ poaugustiañski. W 1860 r. zosta³ rozebrany tak skru-pulatnie20, ¿e nie pozosta³ po nim najmniejszy lad.
Rosjanom nie posz³o jednak tak ³atwo z manifestacj¹ nowego ³adu.
Pierwsza cerkiew, klasycystyczna budowla jednokopu³owa, poprzedzona dzwonnic¹, a zamkniêta od wschodu trzema apsydami, d³ugo nie istnia³a21. Wysokoæ kopu³y i dzwonnicy zak³óca³a system obrony, m.in. przewidywane pole ostrza³u. In¿ynierowie wojskowi polecili rozebraæ tê cerkiew oko³o 1865 r., czyli podczas prac modyfikacyjnych komisji gen. in¿. Totlebena. W 1872 r.
w tym samym miejscu stanê³a nowa cerkiew, ale popieszne i niedba³e wyko-nanie spowodowa³o pêkniêcie murów pod ciê¿arem sklepieñ.
Sukces osi¹gniêto za trzecim razem. Jako projektodawca zosta³ zatrud-niony wybitny architekt rosyjski, Dawid Iwanowicz Grimm, profesor Akade-mii w Petersburgu, twórca wielu monumentalnych wi¹tyñ Rosji, w tym wojskowych. Powsta³ forteczny sobór w. Miko³aja, który (po niedawnej odbu-dowie) mo¿na podziwiaæ tak¿e wspó³czenie. Prace trwa³y w latach 18741876 pod kierunkiem kapitana L. M. Iwanowa, in¿yniera wojskowego.
Uroczystoæ konsekracji odby³a siê w 1877 r. Do 1890 r. jurysdykcjê nad tym soborem sprawowa³ eparcha litewski, a póniej protoprezbiter armii i floty22. Soborowi w. Miko³aja podporz¹dkowano na terenie twierdzy brzeskiej szpi-taln¹ cerkiew w. Aleksandra Newskiego, powiêcon¹ ju¿ w 1845 r. Sobór otrzyma³ cztery etaty duchownych: protojereja, pe³ni¹cego funkcje duszpa-stersko-administracyjne (nastojatiel), dwóch kap³anów (popów), diakona i psalmisty23.
Dziêki walorom konstrukcyjnym i estetycznym sobór twierdzy brzeskiej, symbol imperium rosyjskiego, wywiera znakomite wra¿enie. Jego rolê sym-boliczn¹ akcentuje usytuowanie na placu parad i manewrów w cytadeli.
Pomys³odawca gmachu, zgonie z intencj¹ w³adz, odwo³a³ siê do koncepcji wieczystego Trzeciego Rzymu. Grimm zaproponowa³ styl neobizantyjski w jasny sposób przywo³uj¹c wspomnienie Hagii Sophii, zarówno w elementach bry³y, jak te¿ detalu dekoracji. Splendor cesarskiego Konstantynopola zosta³
19 Mondalski, op. cit., s. 51 mylnie s¹dzi³, ¿e koció³ ten przebudowano na cerkiew i to ju¿
w 1845 r.
20 L.c.
21 Citowicz, op. cit., s. 237.
22 Ibidem, s. 237238; Zgliñski, op. cit., s. 109. Wielu autorów nie zdawa³o sobie sprawy z trzykrotnych prób budowy tej wi¹tyni. A. M. Ku³agin, Prawos³aunyja chramy na Bie³arusi, Minsk 2001, s. 27, podaje lata 18561879, zlewaj¹c w jedn¹ trzy ró¿ne budowle; to samo
Architiektura Bie³arusi, Minsk 1999, s. 91, dodatkowo myl¹c nazwisko architekta. Podobne
syntetyczne daty podaj¹: Sroka, op. cit., s. 103; R¹kowski, op. cit., s. 28. Jedynie Suworow, Briestskaja kriepost , s. 25, podaje prawid³ow¹ datê zakoñczenia budowy.
23 Citowicz, op. cit., s. 238.
zrêcznie przypomniany, chocia¿ wbrew propagandzie rosyjskich wydawnictw sobór forteczny nie jest Hagi¹ Sophi¹ w miniaturze, a co najwy¿ej
w przybli¿eniu24.
Jest to tynkowana budowla ceglana na granitowym cokole. Nakazy obronnoci zmusi³y Grimma do wzniesienia wi¹tyni stosunkowo niskiej, za to obszernej. Neobizantynizm dominuje w architekturze, zdobnictwie elewacji i typie podpór we wnêtrzu, natomiast wyposa¿enie wnêtrza (niezachowane) nawi¹zywa³o do tzw. stylu staroruskiego czyli rodzimego, który prezentowa³ XIX-wieczne cesarstwo jako uwieñczenie chwalebnych dziejów pañstw
ru-24 Ibidem.
Fot. 1. Sobór w. Miko³aja w twierdzy brzeskiej od fasady
Fot. 2. Sobór w. Miko³aja od strony pó³nocnej
147
Manifestacje przewagi: Locus sacer w twierdzy brzeskiej...
skich od Ruryka pocz¹wszy. Na kwadratowym w rzucie naosie osadzono p³ask¹ kopu³ê z tamburem na pendentywach. Ni¿sze przestrzenie boczne oddzielaj¹ od przestrzeni podkopu³owej trzy pó³koliste arkady podtrzymywa-ne przez pary kolumn z podtrzymywa-neobizantyjskimi kapitelami. Te boczpodtrzymywa-ne nawki kryje sklepienie kolebkowe na gurtach. Jednoprzês³owe prezbiterium ma sklepie-nie krzy¿owe, ujête przez szecienne pastoforia25. Prezbiterium zamyka wiel-ka pó³kolista apsyda. Przês³o zachodnie naosu, tzw. babiniec, ma te¿ sklepie-nie krzy¿owe.
Nad nim mieci siê chór. Do soboru wprowadza niewielki narteks (przed-sionek). W zewnêtrznych elewacjach bocznych najlepiej mo¿na dostrzec swo-bodê trawestacji motywów z Hagii Sophii. Grimm wprowadzi³ tam dwa pasy okien pó³kolistych w ozdobnych oprawach, tworz¹c iluzjê loggii arkadowych.
Fasadê zamyka oprofilowany pó³kolisty ³uk, jakby gigantyczna archiwolta.
Jej pole w górnej kondygnacji o¿ywia piêæ arkadowych okien, malej¹cych ku naro¿nikom.
Z pierwotnego wystroju wnêtrza i wyposa¿enia w sprzêty cerkiewne nie zachowa³o siê nic. Wiadomo, ¿e za olbrzymi¹ kwotê 48 tys. rubli prace deko-racyjne w duchu staroruskim (mówiono wtedy: neoruskim) powierzono
pe-25 Pomieszczenie niezbêdne w cerkwiach prawos³awnych. W protezis, umieszczonym po lewej stronie tronu, czyli o³tarza prezbiterialnego, przechowywano naczynia liturgiczne i przy-gotowywano elementy Eucharystii. Diakonikon po prawej stronie odpowiada mniej wiêcej pojê-ciu katolickiej zakrystii. Trzymano tam paramenty szaty i tkaniny liturgiczne oraz sprzêty cerkiewne.
Fot. 3. Sobór w. Miko³aja od strony prezbiterium
tersburskiemu Towarzystwu Wzajemnej Pomocy Artystów Rosyjskich26. Po-wsta³ m.in. 7-osiowy ikonostas oraz kiwoty. Akademik Dmitrij Martynow malo-wa³ ciany i sklepienia. Ornamentyka by³a bogata, konchê apsydy pokry³o gwiadziste niebo, malowid³a figuralne otacza³y pasy plecionek i rozet. Sceny narracyjne odwo³ywa³y siê równie¿ do zwyciêstw Cesarstwa Rosyjskiego.
Prawdopodobnie ju¿ w latach 60. XIX w., podczas robót komisji Totlebena, przy okazji rozbiórki pierwszej cerkwi, in¿ynierów wojskowych przeniesiono czêciowo do zabudowañ po bazylianach, czêciowo do gmachu pojezuickiego, gdzie przebywa³a komendantura. W ka¿dym razie resztki budynków po klasz-torze augustianów rozebrano tak dokumentnie, ¿e nie osta³ siê ¿aden lad.
Sobór w. Miko³aja trwa³ dok³adnie tyle, ile Rosja w Brzeciu. Podczas letniej ofensywy pañstw centralnych w 1915 r. w³adze rosyjskie bez próby stawiania oporu ewakuowa³y twierdzê, fabryki brzeskie i czêæ ludnoci miasta. Armia rosyjska ograniczy³a siê do wywiezienia broni i amunicji oraz wysadzenia fortów obrony okrê¿nej. Niemcy zajêli Brzeæ 26 sierpnia
26 Citowicz, op. cit., s. 238.
Fot. 4. Widok wnêtrza soboru w. Miko³aja (aktualny)
149
Manifestacje przewagi: Locus sacer w twierdzy brzeskiej...
1915 r.27 Równoczenie do twierdzy wkroczy³y oddzia³y 1 i 3 brygady Legio-nów Polskich. Forteca nie mog³a ju¿ g³osiæ chwa³y Rosji i prawos³awia. Sobór
w. Miko³aja przeznaczono tymczasowo na katolicki koció³ garnizonowy.
W Brzeciu umieszczono lazarety etapowe. Chorzy i ranni legionici oraz
¿o³nierze armii austro-wêgierskiej i niemieckiej wyznania katolickiego po-trzebowali sta³ego duszpasterstwa. Miejska fara w. Krzy¿a nie wystarczy³a.
¿o³nierze armii austro-wêgierskiej i niemieckiej wyznania katolickiego po-trzebowali sta³ego duszpasterstwa. Miejska fara w. Krzy¿a nie wystarczy³a.