Koncepcja zaproponowana przez Eugeniusza Turskiego ostatecznie zo-sta³a zaaprobowana przez kierownictwo resortu rolnictwa. Pierwsze ekipy kierowane na tzw. tereny postulowane, czyli maj¹ce stanowiæ powojenny nabytek terytorialny Polski, by³y organizowane ju¿ w styczniu i lutym 1945 r.
Jednym z takich obszarów by³y Prusy Wschodnie, bêd¹ce pierwszym skraw-kiem ziem nale¿¹cych przed wojn¹ do III Rzeszy, przez który przetacza³ siê front wschodni. Na prze³omie stycznia i lutego ministerstwo zebra³o wstêpne dane dotycz¹ce maj¹tków ziemskich i obiektów przemys³u rolnego z 12 ma-zurskich powiatów: Olsztyn, Olecko, Pisz, Nibork, E³k, Lec, Szczytno, Lêdz-borg23, Ostród, Reszel, Go³dap, Wêgobork. Zbierane by³y i kompletowane tak¿e wykazy wa¿niejszych orodków kultury rolnej24.
Jak ju¿ wspomniano, MRiRR wczeniej ni¿ inne resorty zorganizowa³o w³asn¹ ekipê, któr¹ wys³a³o na teren Prus Wschodnich25. Raporty sporz¹dza-ne przez ówczessporz¹dza-nego prezesa Wojewódzkiego Urzêdu Ziemskiego w Olszty-nie, in¿. Józefa Ptaszka, oraz sprawozdania komisarzy powiatowych urzêdów ziemskich z pierwszych tygodni dzia³alnoci maj¹ du¿¹ wartoæ poznawcz¹,
22 Ibidem, k. 6.
23 Mo¿e chodziæ o Lidzbark lub jest to b³¹d zapisu i chodzi o Z¹dzbork, czyli Mr¹gowo.
24 AAN, MRiRR, 162/90, Sprawozdanie MRiRR z prac przygotowawczych do objêcia tere-nów Zachodnich i Pó³nocnych [styczeñ/luty] 1945, k, 1.
25 Okrêg IV Prusy Wschodnie zosta³ utworzony uchwa³¹ Rady Ministrów z 14 III 1945 r.
o tymczasowym podziale ziem zachodnich i pó³nocnych. 30 III 1945 r. uchwa³¹ Prezydium KRN przemianowano dotychczasowy Okrêg IV Prusy Wschodnie na Okrêg Mazurski. W jego sk³ad pierwotnie wchodzi³o 27 powiatów: Braniewo, Elbl¹g, Malbork, Sztum, Kwidzyn, wiêtomiejsce, Pas³êk, Mor¹g, Susz (póniej I³awa), Pruska I³awka, Lidzbark Warmiñski, Ostróda, Bartoszyce, Reszel (z siedzib¹ w Biskupcu), Olsztyn, Nidzica (Nibork), Gierdawy, Kêtrzyn (Rastembork), Mr¹gowo (Z¹dzbork), Szczytno, Darkiejmy, Wêgorzewo (Wêgobork), Gi¿ycko (£uczany), Pisz (Jañsbork), Go³dap, Olecko, E³k. 7 VII 1945 r. do województwa gdañskiego w³¹czono powiaty:
Elbl¹g, Malbork, Sztum i Kwidzyn, a do województwa bia³ostockiego: Go³dap, Olecko i E³k.
Podczas wizyty przedstawicieli TRJN w ZSRR zosta³o 16 VIII 1945 r. podpisane porozumienie, w którym ustalono ostatecznie granicê podzia³u Prus Wschodnich miêdzy Polskê i ZSRR (choæ we wrzeniu strona radziecka przesunê³a tê liniê 1214 kilometrów w g³¹b terenu administro-wanego przez w³adze polskie pozostawiaj¹c po stronie radzieckiej wêz³y kolejowe). Podzielone zosta³y obszary powiatów: wiêtomiejsce (czêæ po polskiej stronie granicy w³¹czono do powiatu Braniewo), Pruska I³awka (z pozosta³ego po okrojeniu terenu utworzono powiat Górowo I³awec-kie), Bartoszyce (jego pó³nocna czêæ znalaz³a siê w ZSRR, ale w okrojonej formie przetrwa³), Gierdawy (obszar po stronie polskiej w³¹czono do pow. Kêtrzyn), Darkiejmy (obszar po stronie polskiej w³¹czono do pow. Wêgorzewo), szerzej zob. E. Kierejczyk, Województwo olsztyñskie w latach 19451949. Kszta³towanie siê administracji ogólnej, rad narodowych i samorz¹du teryto-rialnego, Olsztyn 1980, s. 37 i nn.
gdy¿ stanowi¹ ród³o wytworzone przez pierwsz¹ polsk¹ cywiln¹ w³adzê ad-ministracyjn¹ na tym terenie.
Dwudziestoczteroosobowa ekipa26, powo³ana jako Wojewódzki Urz¹d Ziemski w Olsztynie ze wspomnianym prezesem in¿. Józefem Ptaszkiem na czele, wyruszy³a z Warszawy do Olsztyna wieczorem 10 marca 1945 r. przez Wyszków (gdzie zatrzymano siê na nocleg), Pu³tusk, M³awê, Dzia³dowo, Ni-dzicê i Olsztynek. Na miejsce dotar³a 11 marca ok. godz. 18. Prezes Ptaszek jeszcze tego samego dnia zg³osi³ siê do sowieckiego komendanta wojennego27 w Olsztynie, który wyrazi³ zdziwienie, i¿ nie zosta³ uprzednio przez wy¿sze w³adze polskie [ ] powiadomiony. Na skutek tego braku informacji owiad-czy³, ¿e nic mu nie wiadomo, jakoby w³adze polskie mia³y obejmowaæ teren Prus Wschodnich, tak ¿e w tej materii musia³ siê najpierw skomunikowaæ ze swoj¹ w³adz¹ prze³o¿on¹28. Jednak ju¿ dnia nastêpnego, po zasiêgniêciu
26 Pe³na lista osób wchodz¹cych w sk³ad grup operacyjnych rolnictwa na terenie Prus Wschodnich liczy³a 53 nazwiska. W celu uzupe³niania aparatu administracyjnego kolejne osoby mia³y byæ przysy³ane sukcesywnie w miarê przesuwania siê linii frontu i przejmowania kolej-nych powiatów okrêgu. Na licie tej znaleli siê: Czes³aw Koñczal, Witold Chylewski, Józef Stokowski, Adam Winiewski, Hieronim Paw³owski, Stanis³aw Jaczewski, Tadeusz Kuniar, Zygmunt Koz³owski, Wac³aw Gorazdowski, Kazimierz Reder, Edward Szkutecki, Marian Jani-szewski, Zygmunt BartoJani-szewski, Antoni Kaszpar, Jerzy So³tyski, Edmund Che³chowski, Tade-usz Cerandowski, Adam P³awski, Jan Jaskólski, Jan Paw³owicz, Krystyna Linkowska, Ryszard Telszewski, Zygmunt Tarkowski, Jerzy Binzer, Jan Kowalczuk, Wiktor Nowicki, Kazimierz Janicki, Miko³aj Lipski, W³adys³aw Sierczak, Marian Romatowski, Zygmunt Kuszyñski, Marian Mirski, W³adys³aw Grefkowicz, Zygmunt Rutkowski, W³adys³aw Buryta, Ludwik Moskwa, Piotr Stêpieñ, Andrzej Serafin, Józef Ksi¹¿ek, Tadeusz Ostrowski, Ludwik Mrozek, Stanis³aw Kuna, Boles³aw Kowalik, Antoni Wonica, Antoni Rawski, Stanis³aw Rataj, Jan Zo³apa, Jan Stecyk, Stanis³aw Oleszek, Henryk Szewczyk, Jan Galiñski, zob. AAN, MRiRR, 162/90, Lista grup operacyjnych Rolnictwa na województwo Prus Wschodnich, 9 III 1945 r., k. 22, (kolejnoæ nazwisk wed³ug dokumentu). Niektóre osoby zosta³y przejête przez ministerstwo administracji publicznej i skierowane na teren Okrêgu Mazurskiego z zadaniem tworzenia struktur admini-stracyjnych, np. Jan Jaskólski zosta³ wicestarost¹ olsztyñskim, zob. Archiwum Pañstwowe w Olsztynie (dalej: APO), Urz¹d Pe³nomocnika Rz¹du RP na Okrêg Mazurski (dalej: UP), 390/70, Raport wicestarosty olsztyñskiego Jana Jaskólskiego do Urzêdu Pe³nomocnika Rz¹du Tymcza-sowego RP na Okrêg Mazurski, 22 IV 1945 r., k. 2, zob. tak¿e: Warmiacy i Mazurzy w PRL.
Wybór dokumentów. Rok 1945. Przygotowa³ do druku T. Bary³a, Olsztyn 1994, dok. nr 13, s. 2627;
R. Syrwid, Starostowie i wicestarostowie Okrêgu Mazurskiego w charakterystykach naczelnika Wydzia³u Inspekcji Starostw Urzêdu Pe³nomocnika Rz¹du RR Zygmunta Walewicza z 16 pa-dziernika 1945 roku, Komunikaty Mazursko-Warmiñskie (dalej KMW) 2013, nr 4, s. 816.
27 Na zajmowanych terenach niemieckich dowództwa poszczególnych Frontów Armii Czer-wonej tworzy³y system administracji z³o¿ony ze struktury komendantur wojennych, które po-wstawaæ mia³y we wszystkich miejscowociach o znaczeniu strategicznym. W rzeczywistoci organizowane by³y wed³ug struktury niemieckiego podzia³u administracyjnego. Olsztyñska ko-mendantura podlega³a Oddzia³owi Kierowania Koko-mendanturami 3. Frontu Bia³oruskiego, a od czerwca 1945 r. dowództwu Pó³nocnej Grupy Wojsk. Funkcjê komendanta wojennego w Olsz-tynie pe³ni³ p³k Aleksander Szumski. Pierwsza komendantura w Prusach Wschodnich zosta³a utworzona w padzierniku 1944 r. w Sto³upianach. Szerzej na temat komendantur przy 3. Froncie Bia³oruskim zob. G.W. Kretinin, Âîåííûå êîìåíäàòóðû 3-ãî Áåëîðóññêîãî Ôðîíòà â Âîñòî÷íîé Ïðóññèè (îêòÿáðü 1944 ìàé 1945 ãîäà), Âåñòíèê Áàëòèéñêîãî Ôåäåðàëüíîãî Óíèâåðñèòåòà èì. È. Êàíòà 2011, t. 12, s. 6775.
28 AAN, MRiRR, 162/99, Raport nr 1 prezesa WUZ w Olsztynie, 14 III 1945 r., k. 8.
195
Okrêg Mazurski w wietle materia³ów Wojewódzkiego Urzêdu Ziemskiego...
informacji, jak zanotowa³ J. Ptaszek, od wy¿szych w³adz sowieckich potwier-dzaj¹cych nasze stanowisko co do objêcia Prus Wschodnich, zezwoli³ on na wyszukanie budynków potrzebnych na mieszkania i biuro29. Dodajmy, ¿e w tym czasie rzeczywisty kszta³t terytorialny Polski nie by³ ostatecznie
okre-lony, a granice by³y p³ynne. Sowieccy oficerowie redniego i ni¿szego szcze-bla czêsto uwa¿ali, ¿e granica Polski to granica Generalnego Gubernator-stwa, a wiêc to, co le¿a³o od niej na pó³noc, traktowali jak kraj zdobyczny.
Mia³o to usprawiedliwiæ rabunek mienia i barbarzyñskie niszczenie infra-struktury miejskiej, nale¿¹cej w ich mniemaniu do hitlerowskiego wroga.
14 marca prezes WUZ w Olsztynie zanotowa³: w dniu dzisiejszym
zakoñczy-³em pertraktacje z w³adzami sowieckimi i przej¹zakoñczy-³em ca³¹ w³adzê cywiln¹, równie¿ w imieniu Wojewódzkiego Urzêdu Ogólno-Administracyjnego30. Mo¿na zastanawiaæ siê w tym miejscu, czy prezes WUZ nie zrozumia³ ko-mendanta wojennego, czy te¿ komendant wojenny, w istocie, przekaza³ w³a-dzê cywiln¹ Ptaszkowi, lecz nie zamierza³ tego respektowaæ. Niezale¿nie od tego, by³ on pierwszym przedstawicielem cywilnych w³adz polskich uk³adaj¹-cych siê z Sowietami w Olsztynie.
Przypomnijmy w tym miejscu, ¿e 10 marca 1945 r. w Kierownictwie Grup Operacyjnych w Warszawie rozpoczêto dopiero prace nad utworzeniem
przemys³owej grupy operacyjnej Prusy Wschodnie31. Jerzy Sztachelski zosta³ mianowany Pe³nomocnikiem Rz¹du na teren b. Prus Wschodnich 14 marca, a kolejnego pe³nomocnika, Jakuba Prawina, mianowano 30 marca.
Tego te¿ dnia wyruszy³ on z Warszawy do Olsztyna. WUZ, jako administracja podleg³a resortowi rolnictwa, by³ wiêc w rzeczywistoci pierwsz¹ polsk¹ w³a-dz¹ cywiln¹ w Olsztynie, choæ formalnie komendantury sowieckie przekazy-wa³y w³adzê polskiej administracji po 20 maja 1945 r. Wspomnijmy tak¿e, ¿e do Olsztyna przyby³a ju¿ 19 lutego grupa polskich kolejarzy z Bia³ostocczyzny, którzy nie stanowili rzeczywistej w³adzy administracyjnej i, jak zanotowa³ in¿.
Ptaszek, przebywali bezczynnie32. Pamiêtajmy, ¿e dekret GoKO z 20 lutego 1945 r. wyranie zastrzega³ kontrolê nad kolej¹ wojskom sowieckim.
Ekipa kierowana przez in¿. J. Ptaszka przyby³a na teren Prus Wschod-nich formalnie nie jako grupa operacyjna, lecz Wojewódzki Urz¹d Ziemski.
Przypomnijmy zatem, ¿e urzêdy ziemskie tworzone by³y na tzw. ziemiach
29 Ibidem.
30 Ibidem, k. 9.
31 Prace przygotowawcze grupy przemys³owej trwa³y blisko trzy tygodnie. Pierwsza za
ekipa przemys³owa wyruszy³a z Warszawy do Olsztyna 4 kwietnia 1945 r. Grupy rolnicze wyprzedzi³y w dotarciu na teren Okrêgu Mazurskiego tak¿e morskie grupy operacyjne, które wyruszy³y z Bydgoszczy 25 marca 1945 r. i objê³y trzy zachodnie powiaty okrêgu (elbl¹ski, kwidzyñski i malborski). Dzia³a³y one w sk³adzie morskiej grupy operacyjnej do koñca kwietnia 1945 r., a nastêpnie, po jej rozwi¹zaniu, przekazano je grupie operacyjnej Prusy Wschodnie, zob. T. Dubicki, Pocz¹tki dzia³alnoci Grupy Operacyjnej KERM Prusy Wschodnie na terenie Warmii i Mazur (10 marca 1945 trzecia dekada maja 1945), KMW 1981, nr 1, s. 3941.
32 AAN, MRiRR, 162/99, Raport nr 1 prezesa WUZ w Olsztynie, 14 III 1945 r., k. 8.
dawnych ju¿ od jesieni 1944 r. Przeprowadzenie reformy rolnej, któr¹ zapla-nowa³y w³adze komunistyczne, wymaga³o w pierwszej kolejnoci stworzenia odpowiedniej struktury administracyjnej w województwach i powiatach.
Struktura ta zaj¹æ siê mia³a w terenie szeroko pojêtym pañstwowym sekto-rem rolnictwa i nadzorowaæ realizacjê wspomnianej reformy. Dlatego dekret o reformie rolnej33 w³adze komunistyczne poprzedzi³y dekretem o organizacji wojewódzkich i powiatowych urzêdów ziemskich34. By³y one hierarchicznie zwi¹zane z central¹ resortu rolnictwa i reform rolnych, co oznacza³o wy³¹cze-nie ich spod zwierzchnictwa administracji ogólnej i bezporedwy³¹cze-nie podporz¹d-kowanie MRiRR. Na tzw. Ziemiach Odzyskanych cele urzêdów ziemskich dodatkowo obejmowa³y zadanie przejmowania z r¹k sowieckich w³adzy admi-nistracyjnej nad ca³oci¹ gospodarki rolnej, gdy¿ zgodnie z art. 2. dekretu o reformie rolnej ziemia nale¿¹ca do obywateli Rzeszy Niemieckiej, obywateli polskich narodowoci niemieckiej i kolaborantów przechodzi³a na w³asnoæ pañstwa bez odszkodowania35. Organizowanie przez urzêdy ziemskie rolnic-twa wi¹za³o siê tak¿e z realizowaniem akcji osadniczej (by³y dysponentem ziemi w ramach Pañstwowego Funduszu Ziemi)36, administrowaniem wiel-koobszarowymi maj¹tkami ziemskimi. Zadaniem urzêdów ziemskich na tych terenach by³o tak¿e rozpoznanie miejscowej, poniemieckiej siatki administra-cyjnej zajmuj¹cej siê rolnictwem, specyfiki gospodarki rolnej, ochrona maj¹t-ków rolniczych i obiektów przemys³u rolniczego przed szabrem, dewastacj¹ i zniszczeniem.
Jednak, niezale¿nie od powy¿szego, prezes olsztyñskiego WUZ, jako pierwszy przedstawiciel polskiej w³adzy w Olsztynie, w pocz¹tkowym okresie urzêdowania wzi¹³ na siebie rolê reprezentanta administracji ogólnej, o czym wspomniano wy¿ej. Tym nale¿y t³umaczyæ podjêcie starañ o spotka-nie z dowództwami 2. i 3. Frontu Bia³oruskiego. Jak zapisa³ 29 marca, mam w tym celu udaæ siê z przedstawicielem tutejszego bezpieczeñstwa [NKWD
R.G.] do g³ównej kwatery i to ju¿ w najbli¿szych dniach37. Ostatecznie do spotkania dosz³o 3031 marca 1945 r. In¿ynier Józef Ptaszek zrelacjonowa³ je nastêpuj¹co: by³em na konferencji u dowódcy 2. Frontu Bia³oruskiego. Przy-j¹³ mnie w zastêpstwie dowódcy jenera³ lejtnant [?]. Okaza³ mi pe³ne zrozu-mienie dla szeregu przeze mnie poruszanych a ¿ywotnych dla nas kwestii.
Miêdzy innymi udzieli³ mi pomocy w sprawie komunikacji oddaj¹c 1
samo-33 Dekret PKWN z 6 IX 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej, Dziennik Ustaw (dalej:
Dz. U.) 1944, Nr 4, poz. 17.
34 Dekret PKWN z 15 VIII 1944 r. o organizacji wojewódzkich i powiatowych urzêdów ziemskich, Dz. U. 1945, Nr 2, poz. 4.
35 Dz. U. 1944, Nr 4, poz. 17, art. 2.
36 Osadnictwo rolne do koñca maja 1945 r. nie by³o skoordynowane w Okrêgu Mazurskim.
Niezale¿nie od siebie akcjê osadnicz¹ realizowa³y PUR i urzêdy ziemskie. Od czerwca prace osiedleñcze WUZ i PUR by³y koordynowane przez Wydzia³ Osiedleñczy Urzêdu Pe³nomocnika, szerzej zob. W. Gieszczyñski, Pañstwowy Urz¹d Repatriacyjny na Warmii i Mazurach (19451950), Olsztyn 1999, s. 4243.
37 AAN, MRiRR, 162/99, Raport nr 3 prezesa WUZ w Olsztynie, 29 III 1945 r., k. 13.
197
Okrêg Mazurski w wietle materia³ów Wojewódzkiego Urzêdu Ziemskiego...
chód ciê¿arowy oraz 1000 kg benzyny. W sprawie najwa¿niejszej tj. oddania nam i przejêcia w³adzy przez nas w terenie owiadczy³ on, ¿e w tej mierze s¹ ju¿ wydane odpowiednie rozkazy oraz, ¿e w³adzê bêdzie siê nam
przekazywa-³o powiatami z wyj¹tkiem powiatów przyfrontowych38. Prezes olsztyñskiego WUZ, poza wspomnianymi rodkami transportowymi, tak naprawdê niczego nie uzyska³ ani niczego nowego nie us³ysza³.
Powy¿sze spotkanie zbieg³o siê w czasie z przybyciem do Olsztyna dwóch grup Pe³nomocnika Rz¹du Tymczasowego na Okrêg Mazurski39. Po powrocie z kwatery dowództwa 2. Frontu Bia³oruskiego prezes WUZ zasta³ w Olszty-nie Jakuba Prawina. Jak relacjonowa³, jemu te¿ Olszty-niezw³oczOlszty-nie przekaza³em pe³nion¹ dot¹d przeze mnie zastêpczo w³adzê ogólno-administracyjn¹40. Wspólnie z przyby³ym pe³nomocnikiem ustali³ sposób przejmowania w³adzy na terenie Okrêgu. Obsadzanie powiatów starostami i powiatowymi komisa-rzami ziemskimi mia³o odbywaæ siê równoczenie. Nie dotyczy³o to powiatu olsztyñskiego i sztumskiego, w których powiatowe urzêdy ziemskie utworzo-no ju¿ 20 marca (w Olsztynie z komisarzem Marianem Mirskim, a w Sztumie z Marianem Romatowskim).
Braki kadrowe zarówno administracji ogólnej, jak i rolnej by³y jednak du¿e. Dlatego tworzenie powiatowych struktur w³adzy wykonano o tyle, o ile starczy³o personelu na starostów i komisarzy. Na szereg powiatów wys³ano tylko samych komisarzy ziemskich, poniewa¿ województwo [Urz¹d Pe³nomocni-ka Rz¹du R.G.] nie dysponuje odpowiednimi ludmi na wszystkie powiaty41. Pierwsze komórki powiatowych urzêdów ziemskich (PUZ) prezes Józef Ptaszek obsadza³ personelem zatrudnionym dotychczas w WUZ. W zwi¹zku z tym apelowa³ do MRiRR: potrzeba mi bezwzglêdnie nowych ludzi do Wojewódzkiego
38 Ibidem, Raport nr 4 prezesa WUZ w Olsztynie, 8 IV 1945 r., k. 17. Jest doæ prawdopo-dobne, ¿e w sprawozdaniu pope³niono pomy³kê i w rzeczywistoci in¿. Ptaszek spotka³ siê w koñcu marca z przedstawicielami 3. Frontu. Przypomnijmy, ¿e komendantury wojenne na terenie Prus Wschodnich podlega³y specjalnemu oddzia³owi przy dowództwie 3. Frontu. Pomy³-kê uprawdopodabnia fakt, ¿e pas dzia³ania 2. Frontu Bia³oruskiego w tym czasie przesun¹³ siê ju¿ doæ znacznie na zachód. G³ówne si³y tego frontu od 1 II przyst¹pi³y do operacji zaczepnej na terenie Pomorza Gdañskiego, a w koñcu marca 1945 r. koñczy³y operacjê wschodniopomor-sk¹. Natomiast wojska 3. Frontu Bia³oruskiego, które od 1 II 1945 r. otrzyma³y zadanie zlikwi-dowania odciêtych w Prusach zgrupowañ wojsk niemieckich, 29 III 1945 r. zakoñczy³y likwida-cjê oddzia³ów wroga w lidzbarskim rejonie umocnionym. Dzieñ póniej Ptaszek móg³ wiêc, w miarê bezpiecznie, udaæ siê na wspomniane spotkanie (szerzej na temat pasów dzia³ania obu frontów w operacji wschodniopruskiej zob. K. Sobczak, Wyzwolenie Warmii i Mazur w 1945 r., KMW 1961, nr 1, s. 329). Wymienionego w relacji genera³a porucznika nale¿y raczej upatry-waæ wród przedstawicieli NKWD przy 3. Froncie zajmuj¹cych siê oczyszczaniem ty³ów. Mogli to byæ, przywo³ani ju¿ w tekcie gen. por. Pawe³ Zielenin (zastêpca Abakumowa) lub gen. por.
Iwan Lubyj szef ochrony ty³ów, tym bardziej ¿e na spotkanie in¿. Ptaszek udawa³ siê w asycie funkcjonariuszy NKWD.
39 Pierwsza ekipa, kierowana przez zastêpcê pe³nomocnika Jerzego Burskiego, wyruszy³a z Warszawy 29 III 1945 r., a druga, na czele z pe³nomocnikiem Jakubem Prawinem, 30 III 1945 r.
40 AAN, MRiRR, 162/99, Raport nr 4 prezesa WUZ w Olsztynie, 8 IV 1945 r., k. 17.
41 Ibidem.
Urzêdu Ziemskiego dla obsady wakuj¹cych stanowisk42. Powa¿niejszym jed-nak hamulcem, powstrzymuj¹cym powo³ywanie polskiej administracji, szcze-gólnie w pó³nocnej czêci Okrêgu, by³ negatywny stosunek w³adz sowieckich, a tak¿e brak ostatecznych ustaleñ dotycz¹cych przebiegu granicy z ZSRR.
Proces organizowania administracji rolnej przebiega³ szybciej w powia-tach po³udniowych i zachodnich, mimo ¿e znajdowa³y siê one na zachód od linii ty³owej zamykaj¹cej pas przyfrontowy, a okrelonej we wspomnianym wy¿ej dekrecie GoKO. Z analizy dokumentów WUZ wynika, ¿e sowieccy komendanci wojenni na prze³omie marca i kwietnia otrzymali od dowódcy 3. Frontu rozkaz nr 42, w którym zaznaczono, ¿e w³adza administracyjna bêdzie przekazywana stronie polskiej najpierw w po³udniowo-zachodniej
czê-ci Prus Wschodnich43. Od 5 kwietnia 1945 r. urzêdowanie rozpoczêli komi-sarze ziemscy w Mor¹gu (Edward Szkultecki), Nidzicy (Zygmunt Bartoszew-ski), Ostródzie (Jerzy Binzer), Suszu (Ryszard TelszewBartoszew-ski), Szczytnie (Antoni Kaszpar), Elbl¹gu (Zygmunt Tarkowski), Kwidzynie (Jerzy Soltyñski), Malbor-ku (Edmund Che³chowski), Reszlu (Jan Paw³owicz) i LidzbarMalbor-ku Warmiñskim (Zygmunt Rutkowski, zast¹piony nastêpnie przez Kazimierza Æwiertniewskie-go wyznaczoneÆwiertniewskie-go pierwotnie na komisarza powiatoweÆwiertniewskie-go w Gierdawach44).
Kolejne powiaty zajmowano odpowiednio: Pas³êk (Kazimierz Reder)
7 maja, Mr¹gowo (Kazimierz Kuczyñski) 25 maja, Kêtrzyn (Janusz Zdre-dowski zmieniony przez Stanis³awa Siciñskiego) 25 maja, Bartoszyce (Ste-fan Grabanowski) 25 maja, Gi¿ycko (Aleksander ¯ukowski) 30 maja, Wêgorzewo (Wiktor Czarnowski) 1 czerwca, E³k (Jan Minkiewicz)
1 czerwca, Pruska I³awka (Witold Kotowski) 23 czerwca, Braniewo (Józef Tomorowicz) 26 czerwca, Pisz (Zbigniew Przybyszewski) 2 lipca, Gierda-wy (z siedzib¹ w Nordenborku, Lucjan Go³aszewski) 10 sierpnia45. Pamiê-tajmy jednak, ¿e samo obsadzenie powiatu wraz z powo³aniem powiatowego urzêdu ziemskiego nie by³o równoznaczne z przejmowaniem maj¹tków ziem-skich przez polsk¹ administracjê. Te, jak ju¿ wy¿ej wspomniano, w³adze sowieckie zaczê³y przekazywaæ dopiero od koñca maja 1945 r.46, choæ czêsto
42 Ibidem, k. 18. Pamiêtaæ jednak nale¿y, ¿e do wschodnich powiatów, m.in. Gi¿ycka, Pisza, E³ku w³asnych przedstawicieli administracji rolnej wysy³ano z urzêdu wojewódzkiego w Bia³ymstoku ju¿ w marcu 1945 r. Byli oni najczêciej cz³onkami tamtejszej bia³ostockiej Izby Rolniczej i po utworzeniu WUZ w Olsztynie niechêtnie chcieli siê mu podporz¹dkowaæ, zob.
APO, WUZ, sygn. 618/4, Sprawozdanie M. Mirskiego z objazdu powiatów wschodnich Okrêgu Mazurskiego w dniach 2528 czerwca 1945 r., k. 7274.
43 Fragment rozkazu nr 42 odczyta³ komisarzowi ziemskiemu w Pruskiej I³awce miejsco-wy komendant wojenny, zob. APO, WUZ, 618/25, Pismo W. Grefkowicza do prezesa WUZ, 7 IV 1945 r., k. 8.
44 Obecnie ¯eleznodoro¿nyj w rejonie prawdinskim w Obwodzie Kaliningradzkim.
45 APO, WUZ, 618/13, Spis pracowników WUZ w Olsztynie, 14 IV 1945 r., k. 4; ibidem, Wykaz powiatów Urzêdu Ziemskiego w Olsztynie, 26 VII 1945 r. k. 58, 28 X 1945 r. k. 105.
46 23 V 1945 r. pe³nomocnik Rz¹du Tymczasowego na Okrêg Mazurski odebra³ oficjalnie od sowieckiego komendanta wojennego w Olsztynie w³adzê cywiln¹ w Okrêgu, zob. APO, UP, 390/65, Sprawozdanie sytuacyjne za okres od 13 do 23 maja, 24 V 1945 r., k. 3839; Okrêg Mazurski , dok. 21, s. 65.
199
Okrêg Mazurski w wietle materia³ów Wojewódzkiego Urzêdu Ziemskiego...
odnotowywano przypadki przetrzymywania maj¹tków, mimo formalnego przekazania ich stronie polskiej. Dla przyk³adu, z powiatu nidzickiego dono-szono, ¿e oddzia³y sowieckie mimo przekazania nie opuci³y maj¹tków, w których w dalszym ci¹gu gospodaruj¹, tzn. wywo¿¹, co siê da47. Do prze³omu maja i czerwca 1945 r. rola komisarzy ziemskich ogranicza³a siê wiêc do prób koordynowania ¿ywio³ow¹ akcj¹ osadnicz¹, gromadzenia nie-mieckiej statystyki rolnej, ewidencjonowania strat wyrz¹dzonych w wyniku walk frontowych, a przede wszystkim na skutek zajmowania i wywo¿enia mienia rolniczego przez wojska sowieckie48.
Stosunki z poszczególnymi komendanturami wojennymi uk³ada³y siê ró¿nie i czêsto wynika³y z dobrej lub z³ej woli w³aciwego komendanta wojen-nego. W niektórych powiatach komisarze ziemscy uzyskiwali pomoc w zorga-nizowaniu w³asnych urzêdów, najczêciej jednak sowieccy komendanci uni-kali kontaktów z polsk¹ administracj¹, a nawet odnosili siê do niej wrogo.
Czêsto te¿ utrudniali akcjê osadnicz¹. W koñcu marca Józef Ptaszek raporto-wa³ ministrowi Bertoldowi: nie mogê nadal ruszyæ w teren celem zorganizo-wania powiatów, gmin i gromad, poniewa¿ to napotyka nadal na negatywne ustosunkowanie siê lokalnych [sowieckich] w³adz wojskowych49. W innym za miejscu podkrela³: ca³e rolnictwo i zwi¹zane z nim ga³êzie przemys³u jak np. gorzelnictwo, mleczarnie, fabryki maszyn rolniczych, rybo³ówstwo, tartaki itp. znajduj¹ siê nadal pod bezporednim zarz¹dem wojskowym, któ-ry lokalnie nie dopuszcza nas do pracy, a nawet nie zezwala na swobodne poruszanie siê w terenie celem dok³adnego zorientowania siê co w³aciwie da siê jeszcze z rolnictwa uratowaæ50. W innych raportach i sprawozdaniach czytamy: [w Ostródzie R.G.] kontakt z komendantem sowieckim jest ¿a-den, [ ] nie pozwala te¿ ruszaæ w teren na zorganizowanie go51. W raporcie z po³owy maja 1945 r. donoszono: Trudnoci s¹ [ ] zw³aszcza ze strony komendantów sowieckich, którzy zmieniaj¹ co chwilê swe decyzje w sprawie zwalniania terenów pod osadnictwo. Poza tym urz¹dzaj¹ oni czêsto pod pre-tekstem szukania broni, rewizje u osadników, zabieraj¹c im przy tym bieli-znê, ubrania, zegarki, piercionki, a nawet konie i krowy. Zniechêca to czêsto osadników, którzy porzucaj¹ osady i uciekaj¹52. W powiecie gi¿yckim na
47 APO, WUZ, 618/18, Sprawozdanie z dzia³alnoci PUZ w Niborku 1 IV25 X 1945 r., k. 42.
Ostatecznie proces przejmowania maj¹tków ziemskich z r¹k sowieckiej administracji wojskowej zakoñczy³ siê na Warmii i Mazurach dopiero w czerwcu 1948 r., szerzej zob. W. Gieszczyñski, Maj¹tki ziemskie na Warmii i Mazurach pod sowieck¹ administracj¹ wojskow¹ (19451948), w: Miêdzy histori¹ polityczn¹ a spo³eczn¹. Ksiêga Jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Andrze-jowi Skrzypkowi w siedemdziesiêciolecie urodzin, red. J. Go³ota, Pu³tuskOlsztynOstro³êka
Warszawa 2014, s. 287303.
48 APO, WUZ, 618/18, Sprawozdanie z dzia³alnoci PUZ w £uczanach do 30 IX 1945 r., k. 2729.
49 AAN, MRiRR, 162/99, Raport nr 3 prezesa WUZ w Olsztynie, 29 III 1945 r., k. 13.
50 Ibidem, k. 14.
51 Ibidem, Raport nr 5 prezesa WUZ w Olsztynie, 15 IV 1945 r., k. 14.
52 APO, WUZ, 618/4, Raport nr 8 prezesa WUZ w Olsztynie do MRiRR z 16 V 1945 r., k. 43.
prze³omie kwietnia i maja 1945 r. pracownicy PUZ osiedlali osadników ci-chaczem [ ] wbrew zakazom sowieckim53. Ale, dla porównania, w Suszu
stosunki z komend¹ sowieck¹ u³o¿y³y siê bardzo dobrze, gdy¿ przydzielono z miejsca [komisarzowi ziemskiemu R.G.] ob. Telszewskiemu nie tylko kwa-terê i aprowizacjê, ale nawet oddano mu do dyspozycji rodki lokomocji54.
Obok g³ównej przeszkody w przejmowaniu terenów rolnych, jak¹ by³ negatywny stosunek w³adz sowieckich, prezes WUZ wskazywa³ inne, tak¿e istotne: 1. Powiaty s¹ prawie ¿e bezludne, 2. Gospodarstwa rolne s¹ ogo³oco-ne z wszelkiego inwentarza rologo³oco-nego, tak ¿ywego, jak i martwego, 3. Brak fachowych agronomów, którzy by w odpowiedniej chwili mogli prac¹ pokiero-waæ i zabezpieczyæ resztki pozosta³oci55. W tych warunkach trudno by³o podejmowaæ szybkie dzia³ania zmierzaj¹ce do przejmowania gospodarstw i maj¹tków rolnych.
Osobnym problemem by³y powiaty sporne, tj. po³o¿one na pograniczu polsko-sowieckim wzd³u¿ wstêpnie wytyczonej linii we wspomnianym dekre-cie GoKO z 20 lutego 1945 r. Przypomnijmy, ¿e linia ta nie pokrywa³a siê z niemieckim podzia³em administracyjnym, przecinaj¹c niektóre powiaty.
Osobnym problemem by³y powiaty sporne, tj. po³o¿one na pograniczu polsko-sowieckim wzd³u¿ wstêpnie wytyczonej linii we wspomnianym dekre-cie GoKO z 20 lutego 1945 r. Przypomnijmy, ¿e linia ta nie pokrywa³a siê z niemieckim podzia³em administracyjnym, przecinaj¹c niektóre powiaty.