Znajduj¹ce siê na pograniczu informacji i propagandy, dokumentu i fik-cji, czêsto naruszaj¹ce konwencje gatunkowe dla uzyskania w³aciwego efek-tu u odbiorcy, materia³y korespondentów wojennych emocjonalnie wprowa-dza³y czytelników w symboliczny wiat wrogoci. Zrodzony z krzywdy podbitych narodów teren bogatych Niemiec, a Prus w szczególnoci, by³ oczy-wistym obiektem odwetu. Nie przypadkiem na terenie Prus, z wojskami
5 Êðàñíóþ Çâåçäó. Rosyjskojêzyczne nazwy w³asne podane s¹ w brzmieniu polskim, za
w przypisach w oryginale. Niemal wszystkie u¿yte w tekcie cytaty s¹ t³umaczeniami autorski-mi z jêzyka rosyjskiego.
6 Obok licznych korespondencji frontowych, Konstanty Simonow pisa³ wówczas sztuki sceniczne, wiersze, tak¿e i powieci, które po wojnie przynios³y mu wielk¹ s³awê. Por. Ðóññêàÿ ëèòåðàòóðà XX âåêà. Ïðîçàèêè, ïîýòû, äðàìàòóðãè. Áèîáèáëèîãðàôè÷åñêèé ñëîâàðü,Ò. 3, ðåä. Í. Ñêàòîâ, Ìîñêâà 2005, ñ. 327330.
7 Dziêki Wasilijowi Grossmanowi, który zostawi³ po sobie spor¹ liczbê rêkopisów
artyku-³ów dla gazet i niepublikowanych notatek, poznaæ mo¿na frontowe ¿ycie pisarzy-koresponden-tów, gdy¿ materia³y te pos³u¿y³y pó³ wieku po wojnie do opracowania i wydania ksi¹¿ki: Pisarz na wojnie. Wasilij Grossman na szlaku bojowym Armii Czerwonej 19411945, opr. A. Beevor i L. Winogradowa, t³. M. Antosiewicz, Warszawa 2006.
8 Por. Ñîâåòñêàÿ ïðîïàãàíäà â ãîäû Âåëèêîé Îòå÷åñòâåííîé âîéíû, cocò. À. Ëèâøèí, È. Îðëîâ, Ìîñêâà 2007, c. 624.
2. Frontu Bia³oruskiego pojawi³ siê podczas styczniowej ofensywy 1945 r.
czo³owy korespondent Czerwonej Gwiazdy, Ilia Grigoriewicz (w³aciwie Eliasz Hirszewicz) Erenburg9. Ten znany sowiecki pisarz, publicysta i poeta, w czasie wojny by³ dzia³aczem ¯ydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego10 oraz czo³owym propagandyst¹ stalinowskiego re¿imu, otwarcie nawo³uj¹cym do bezprzyk³adnej zemsty, maj¹cej ogarn¹æ ca³y bez wyj¹tku niemiecki na-ród. Sztandarowym wezwaniem wobec czerwonoarmistów, wystosowanym piórem Erenburga ju¿ w pocz¹tkach wojny niemiecko-sowieckiej, by³o has³o:
Zabij Niemca! Ilia Grigoriewicz apelowa³ do sowieckich ¿o³nierzy s³owami jawnej nienawici: Jeli zabi³e jednego Niemca, zabij drugiego nie ma dla nas nic weselszego od niemieckich trupów. Nie licz dni. Nie licz kilometrów.
Licz jedno zabitych przez ciebie Niemców. Zabij Niemca! prosi stara mat-ka. Zabij Niemca! prosi ciê dziecko. Zabij Niemca! krzyczy Ojczyzna. Nie odpuszczaj. Nie przegap. Zabij!11.
Zemsta nie bra³a siê znik¹d. By³a te¿ sprowokowana przez samych Niemców, którzy zaatakowali sowiecki wschód z nazistowskimi ideami utwo-rzenia tam nowej cywilizacji, w której aryjscy nadludzie rz¹dziæ mieli s³o-wiañskimi niewolnikami. Myl taka, pilotowana przez, stoj¹cy naprzeciw sowieckiemu, hitlerowski aparat propagandowy kierowany przez Josepha Goebbelsa, wprowadzana by³a w czyn przez niemieckie wojsko i admini-stracjê podbitych terenów. Do natychmiastowego zg³adzenia wskazano poj-manych agitatorów politycznych, sabota¿ystów, partyzantów i ¯ydów. Re-presje osi¹gnê³y skalê masow¹ ju¿ w pierwszych miesi¹cach staræ, a w ich efekcie, w hitlerowskich obozach jenieckich mieræ znalaz³a wiêcej ni¿ po³o-wa wziêtych do niewoli sowieckich ¿o³nierzy12. Wiadomoci o ich losie
9 Ilia Erenburg urodzi³ siê w 1891 r. W 1908 r. zosta³ aresztowany za dzia³alnoæ rewolu-cyjn¹, po czym wyemigrowa³ do Pary¿a. Tam zaj¹³ siê poezj¹, ale te¿ dziennikarstwem. Pisa³ do rosyjskich gazet w latach I wojny w., a podczas rewolucji lutowej 1917 r. wróci³ do Rosji, po czym, po zwyciêstwie rewolucji padziernikowej znów wyemigrowa³ i dzia³a³ jako pisarz bolsze-wicki w zachodniej Europie, coraz czêciej uczestnicz¹c w kongresach kultury, pisz¹c wiersze i powieci, a tak¿e pisz¹c do prasy, np. o przebiegu wojny hiszpañskiej dla Izwiestii. Powróci³ do ZSRS w 1940 r., po podbiciu Francji przez Hitlera i szybko sta³ siê jednym z czo³owych dziennika-rzy antyfaszystowskich. W czasie wojny 19411945 opublikowa³ oko³o 3 tys. artyku³ów. Por.
Èñòîðè÷åñêèé ñëîâàðü, cocò. À. Îðëîâ, Í. Ãåîðãèåâà, Â. Ãåîðãèåâ, Ìîñêâà 2012, ñ. 582.
10 Erenburg by³ od 1942 r. jednym z za³o¿ycieli i propagatorów dzia³añ ¯ydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego w ZSRS, wspó³twórc¹ czarnej ksiêgi zbrodni hitlerowskich na
¯ydach. Wykorzystanie karty ¿ydowskiej przez Stalina trwa³o do koñca wojny, w kolejnych latach przechodz¹c do wrogoci. Na prze³omie lat 19481949 komitet zosta³ rozwi¹zany, a jego przywód-cy wymordowani lub uwiêzieni. Por. Åâðåéñêèé àíòèôàøèñòñêèé êîìèòåò â ÑÑÑÐ. 19411948.
Äîêóìåíòèðîâàííàÿ èñòîðèÿ, Ìîñêâà 1996.
11 È. Ýðåíáóðã, Óáåé, w: Âîéíà. 19411945, Ìîñêâà 2004, c. 256257. Orygina³ w Êðàñíîé Çâåçäå, 24 èþëÿ 1942 ã., c. 3.
12 Timothy Snyder podaje, ¿e Niemcy bezporednio rozstrzelali 500 tys. sowieckich jeñ-ców, a dalsze 2,7 mln zginê³o wskutek g³odu, z³ych warunków obozowych i niewolniczej pracy.
£¹cznie daje to 57,5% z ogólnej liczby wziêtych do niewoli czerwonoarmistów. Dla porównania,
miertelnoæ w niemieckich obozach jenieckich dla aliantów zachodnich nie przekracza³a wów-czas 5%. Por. T. Snyder, Skrwawione ziemie. Europa miêdzy Hitlerem a Stalinem, t³. B. Pie-trzyk, Warszawa 2011, s. 204209.
175
Ilia Erenburg sowiecki korespondent wojenny podczas walk w Prusach...
wzmocni³y bolszewick¹ zemstê, a Erenburg bezpardonowo uzasadnia³ wzbu-dzanie nienawici: W gazetowych artyku³ach znaleæ mo¿na sformu³owanie
piechota przeciwnika. Dla nas hitlerowcy s¹ nie tylko przeciwnikami, hitle-rowcy nie s¹ dla nas ludmi, hitlehitle-rowcy s¹ dla nas mordercami, katami, moralnymi degeneratami, okrutnymi fanatykami i dlatego ich nienawi-dzimy13.
Podczas wojny Erenburg pisa³ artyku³y niemal masowo, po kilka dzien-nie. Szybko sta³ siê jednym z ulubieñców ¿o³nierskich czytelników, do któ-rych rozumienia wiata bez problemów trafia³y jego emocjonalne teksty, okraszone gêsto cytatami z nadsy³anych listów, ich wartka narracja i przy-stêpne s³ownictwo. Z czasem upowszechni³a siê w Armii Czerwonej zasada,
¿e choæ gazety wojenne mo¿na by³o wykorzystywaæ jako bibu³kê do skrêcania papierosów, to za wyj¹tkiem tekstów Erenburga, które nale¿a³o zachowy-waæ14. Tak te¿ by³o z kilkudziesiêcioma wydaniami kieszonkowymi jego szki-ców, które rozdawano jako lekturê dla czerwonoarmistów, traktuj¹cych nie-wielkie ksi¹¿eczki niczym talizmany. Ju¿ tytu³y zbiorków mówi³y o ich zawartoci: Gangsterzy, Ludojady, Mroczne biesy faszyzmu, Nienawiæ, Nie wybaczymy, Nadejdzie czas, Ogieñ na wroga, Naprzód!15. Pisarz zyska³ przy-domek karabinu maszynowego literatury, gdy¿ jego p³omienne s³owa stawia-ne by³y wy¿ej, nili niejedna akcja zbrojna. Stale pracuj¹c dla trzech mo-skiewskich redakcji: Prawdy, Wiadomoci i Czerwonej Gwiazdy, podnosz¹c na duchu wspó³towarzyszy ¿o³nierzy i cywilów sowieckich
dawa³ te¿ liczne korespondencje dla prasy zagranicznej, g³ównie sojuszni-czych gazet brytyjskich i amerykañskich. Aleksander Szczerbakow, szef ds.
propagandy w sowieckiej partii komunistycznej potrzebowa³ zaanga¿owa-nych ideowo tekstów dla sojuszników na Zachodzie, wiêc po prostu zleca³ ich pisanie Erenburgowi, a ten postawione zadanie jak rozkaz wype³nia³, nie oburzaj¹c siê zbytnio na redaktorskie poprawki i cenzorskie ciêcia w treci oddawanych przez niego materia³ów16.
Bo zauwa¿yæ te¿ trzeba, ¿e s³owo drukowane, podobnie jak ca³e oficjalne media, podlega³o wnikliwej kontroli, dodatkowo strzeg¹cej przed narusza-niem wskazanych prawide³ poprzez publikacjê informacji niepo¿¹danych.
W przypadku gazet wojennych, odpowiedzialnoæ za naruszanie tajemnic poli-tycznych i wojskowych ponosi³ redaktor na równi ze wspó³pracuj¹cym z nim kontrolerem, a wypuszczenie gazety frontowej do r¹k czytelników by³o bez-porednio uzale¿nione od podpisu cenzora wojennego. W jednostkach specja-lici od kontroli tajemnic funkcjonowali przy wydzia³ach politycznych. Z cza-sem ich praca silnie zyska³a na znaczeniu, kiedy w po³owie wojny g³ówny
13 Idem, Î íåíàâèñòè, Êðàñíàÿ çâåçäà, 5 ìàÿ 1942 ã., c. 4.
14 Por. Ë. Ëàçàðåâ, Ýòî áûëè áîåïðèïàñû. Î ïóáëèöèñòèêå Èëüè Ýðåíáóðãà âîåííûõ ëåò,
Ëèòåðàòóða, 2007, ¹ 09, c. 3438.
15 Ñáîðíèêè âîåííîé ïóáëèöèñòèêè (19411945) Èëüè Ýðåíáóðãà, èçäàííûå â ÑÑÑÐ è Ðîññèè, w:
È. Ýðåíáóðã, Âîéíà... c. 790794.
16 È. Ýðåíáóðã, Ëþäè, ãîäû, æèçíü, Êí. V, Ìîñêâà 1963, c. 1011.
wydzia³ cenzury wojskowej zosta³ wydzielony z organów rozpoznania i uzy-ska³ rangê jednej z czêci Sztabu Generalnego Armii Czerwonej17.