Geneza deficytu legitymizacji jako problemu w procesie integracji europejskiej

oraz w funkcjonowaniu Unii Europejskiej

Kwestia legitymizacji i jej ,,deficytu” w odniesieniu do Unii Europej-skiej (Wspólnot Europejskich) oraz jej systemu instytucjonalnego jako problem (wyzwanie, dylemat), zarówno teoretyczny, jak i praktyczny, zaczęła wzbudzać większe zainteresowanie dopiero na pewnym etapie rozwoju procesu integracji Chociaż sprawa deficytu demokracji w od-niesieniu do WE poruszana była, ze względu na specyfikę rozwiązań instytucjonalnych we Wspólnotach, od czasu ich powstania¹⁸⁶, to jednak, jak pisze np James A Caporaso, ,,w pierwszych kilku dekadach rozwoju WE niewielu ludzi martwiło się niedemokratyczną naturą jej instytucji Uwaga koncentrowała się raczej na jej przetrwaniu i funkcjonowaniu”¹⁸⁷ David Marquand pisał pod koniec lat siedemdziesiątych XX w , że jeden z powodów, dla których Komisja WE cierpi na brak legitymacji demo-kratycznej (chociaż jednocześnie bardzo wiele istotnych rozwiązań legisla-cyjnych jest przyjmowanych przez organy WE) stanowi to, że integracja nie osiągnęła jeszcze takiego etapu, na którym ,,niedemokratyczna natura systemu stałaby się, albo oczywista albo niemożliwa do tolerowania”¹⁸⁸

Można powiedzieć, że stało się to w pierwszej połowie lat dziewięć-dziesiątych XX w , szczególnie w kontekście przygotowania, przyjęcia, ratyfikacji i wejścia w życie traktatu z Maastricht oraz oczywiście jego treści Ten właśnie czas wskazywany jest powszechnie w literaturze przedmiotu¹⁸⁹ W rezultacie, ,,fundamentalnym wyzwaniem, przed jakim

186 G Ross: Jacques Delors and European integration Oxford–New York 1995, s 98

187 J A Caporaso: The European Union. Dilemmas of regional integration Washington 2000, s 49

188 D Marquand: Parliament for Europe London 1979, s 88

189 L Ladrech: Political parties and the problem of legitimacy in the European Union In: Legitimacy …, s 99; M Cini: Reforming the European Commission: discourse, culture and planned change In: Institutional challenges in the European Union. Eds M O Hosli, A M A van Deemen, M Widgrén London–New York 2002, s 6; M Franklin, C van der Eijk: The problem: Representation…, s 3; A Warleigh: Democracy…, s 17; G F Mancini:

Democracy and constitutionalism in the European Union. Collected essays Oxford–Port-land 2000, s 31; D Smith, S Wright: The turn towards democracy In: Whose Europe?…, s 1–3; R Grundmann: The European public…, s 129; C Carter, A Scott: Legitimacy and governance beyond the European nation state: Conceptualising governance in the Eu-ropean Union In: The EuEu-ropean Union and its order…, s 132; J Thomassen, H Schmitt:

Political representation and legitimacy in the European Union In: Political representation and legitimacy in the European Union Eds H Schmitt, J Thomassen Oxford 1999, s 4

1 3 Geneza deficytu legitymizacji… 71

stanęła UE w połowie lat dziewięćdziesiątych [XX w – T K] było, jak wzmocnić legitymację instytucji UE”¹⁹⁰

W związku z tym konieczne wydaje się postawienie kilku pytań i pod-jęcie próby odpowiedzi na nie Przede wszystkim: Czy u zarania procesu integracji zachodnioeuropejskiej po II wojnie światowej jego legitymacja była wystarczająca? Wydaje się, że odpowiedź jest twierdząca Struktury integracyjne zostały utworzone i okazały się nie efemerydą, ale czymś trwałym Sam proces integracji rozwijał się i nawet jeśli w odniesieniu do pewnych okresów można mówić o jego stagnacji, to raczej trudno byłoby mówić o regresie Rozwój ten był wszechstronny i dotyczył m in przyjmowania nowych państw do Wspólnot Europejskich (natomiast żaden kraj członkowski WE nigdy nie opuścił), rozwijania wspólnych polityk ustanowionych od początku i podejmowania nowych Można chyba również stwierdzić, że integracja europejska przez mieszkańców państw w nią zaangażowanych ogólnie była i jest postrzegana raczej jako coś pozytywnego (szerzej na ten temat w rozdziale szóstym) Sam proces integracji został zaproponowany, zainicjowany i był kontynuowany przez polityków działających w państwach demokratycznych, ponoszących polityczną odpowiedzialność przed suwerenem, czyli ludem (narodem, społeczeństwem) Biorąc to wszystko pod uwagę, chyba trudno byłoby udowodnić, że stało się to bez chociażby minimalnej, ale wystarczającej legitymacji i wbrew obywatelom państw członkowskich WE (UE)

Jednocześnie należy podkreślić, że działania w kierunku integracji europejskiej zostały zainicjowane, a później były kontynuowane przede wszystkim przez polityków – proces integracyjny miał więc charakter odgórny Od początku procesu integracji udział w nim obywateli był ,,mało ważny albo nie istniał zupełnie”¹⁹¹, chociaż niektórzy, jak np Charles de Gaulle, wzywali do większego zaangażowania w niego ludzi¹⁹² Zdaniem Arnolda Rose’a, przesłanki, które kierowały tymi politykami, miały niewielki wpływ na szerokie masy ludzi w Europie Zachodniej Jednak korzyści ekonomiczne wynikające z redukcji barier w handlu

Warto zauważyć, że na problem słabnącej legitymizacji nie w odniesieniu do WE (UE) i ich instytucji ale w szerszym kontekście, tzn w odniesieniu do współczesnego państwa, wskazywano jeszcze wcześniej Zob np J H Schaar: Legitimacy in the modern state In: Legitimacy and the state Ed W Connolly New York 1984, s 106

190 M Gabel, S Hix: The European Parliament and executive politics in the EU: Voting behavior and the Commission president investiture procedure In: Institutional challenges in the European Union Eds M O Hosli, A M A van Deemen, M Widgrén London–New York 2002, s 23

191 S Hug: Voices of Europe. Citizens, referendums and European integration Lanham 2002, s 1

192 Ibidem

i współpraca gospodarcza wkrótce stały się odczuwalne dla ,,człowieka z ulicy” i spowodowały, mówiąc ogólnie, aprobatę dla WE Nie można jednak mówić o tym, że mieliśmy do czynienia z masowym poparciem dla tworzenia różnych organizacji międzynarodowych w Europie¹⁹³ Na decydujące znaczenie elit politycznych i technokratów oraz odgórny cha-rakter genezy procesu integracji wskazują także inni autorzy¹⁹⁴; kwestia ta będzie poruszana jeszcze w dalszych częściach pracy Kevin Featherstone pisze w tym kontekście, że ustanowienie Wspólnot Europejskich w ta-kiej postaci, jak to miało miejsce w latach pięćdziesiątych XX w – jako struktur, w których decydujący wpływ na ich funkcjonowanie miały re-latywnie wąskie elity polityczne państw członkowskich oraz technokraci, miało w zamierzeniach jednego z ,,ojców” integracji europejskiej – Jeana Monneta – być sposobem na przezwyciężenie ograniczeń współpracy mię-dzyrządowej, z jakimi mieliśmy do czynienia w przypadku wcześniejszych organizacji europejskich¹⁹⁵ J Monnet i Altiero Spinelli zgadzali się co do potrzeby stworzenia ,,nowej struktury o charakterze państwa [ang state-type], zbudowanej ponad istniejącymi państwami”¹⁹⁶

Odpowiedź, że u zarania procesu integracji i przez pierwszych kilka dekad jego rozwoju jego legitymacja była wystarczająca, rodzi jednak drugie pytanie: Na czym się ta legitymacja opierała, czyli jakie były jej źródła? I wreszcie trzecie pytanie: Co takiego się stało, że w pewnym momencie, na pewnym etapie rozwoju procesu integracji zagadnienie jego legitymizacji stało się przedmiotem większego zainteresowania i za-częto formułować opinie o istnieniu ,,deficytu legitymizacji” i ,,deficytu demokracji” w UE, czyli co spowodowało, że dotychczasowe źródła jego legitymizacji zaczęły być uważane za niewystarczające?

Odpowiedź na pytanie o to, co było źródłem legitymizacji integracji europejskiej w momencie jej inicjowania po II wojnie światowej i mniej więcej w pierwszych trzech, czterech dekadach jej rozwoju, to w istocie odpowiedź na to, jakie były uwarunkowania (przesłanki, powody) wsz-częcia procesu integracji, jakie wiązano z integracją nadzieje i jakie były jej skutki w tych pierwszych trzech, czterech dekadach jej trwania

193 A Rose: The integration of people. In: European integration. Selected readings Ed M Hodges Middlesex 1972, s 362

194 Zob np : R Grundmann: The European public sphere…, s 128; P Norris: Re-presentation and the democratic deficit ,,European Journal of Political Research” 1997, No 32, s 276; ‘Selling Europe’: Lessons from the Irish referendums on the Nice Treaty [Głos J O’Brennan] In: Convention on EU reform and enlargement Ed M -Fendler Łódź 2003, s 53

195 K Featherstone: Jean Monnet and the ‘democratic deficit’ in the European Union.

“Journal of Common Market Studies” 1994, No 2, Vol 32, s 150–152

196 E O Eriksen, J E Fossum: Post-national integration…, s 5

1 3 Geneza deficytu legitymizacji… 73

Pamięć o doświadczeniach z okresu II wojny światowej, wywołanej przez państwo z Europy Zachodniej, oraz jej skutki, dotykające przede wszystkim Europę, spowodowały, że najważniejsze stało się wyeliminowa-nie wojny jako sposobu rozwiązywania sprzeczności międzynarodowych oraz stworzenie warunków do trwałego pokoju w Europie Integracja po-lityczna i gospodarcza miała się do tego przyczynić – Winston Churchill w swoim przemówieniu w Fulton 5 marca 1946 r stwierdził nawet, że ,,bezpieczeństwo świata wymaga Europy zjednoczonej”¹⁹⁷ Gunnar Myrdal pisał, że próby zainicjowania polityki międzynarodowej integracji eko-nomicznej ,,zrodziły się z cierpień i trosk doznanych podczas wojny”¹⁹⁸ W obliczu powstania systemu państw komunistycznych oraz podziału Europy i świata na dwa rywalizujące bloki (,,zimna wojna”) integracja Europy Zachodniej miała wzmocnić Zachód w tej konfrontacji – ,,Rosja pomogła stworzyć nową Europę Zachodnią”¹⁹⁹ A Spinelli, wskazując na ogromną dysproporcję sił pomiędzy Związkiem Radzieckim a państwami zachodnioeuropejskimi, pisał o ,,czynniku strachu”, który odegrał bardzo istotną rolę w rozwoju integracji tej grupy państw²⁰⁰ Ścisła współpra-ca miała także pomóc osłabić wpływ komunizmu który, m in dzięki roli ZSRR odegranej w czasie II wojny światowej, wzrostowi znaczenia i pozycji tego państwa, powstaniu systemu państw komunistycznych czy trudnej sytuacji ekonomicznej w Europie w pierwszych latach powojen-nych jawił się wtedy jako atrakcyjny sposób zorganizowania politycznego i gospodarczego społeczeństw Kanclerz RFN Konrad Adenauer stwierdził w odniesieniu do integracji zachodnioeuropejskiej, że ,,w Europie powsta-je obecnie ośrodek siły, który powstrzyma napór komunizmu”²⁰¹ Aby wzmocnić blok zachodni, którego częścią była zachodnia część Starego Kontynentu, w obliczu rywalizacji z państwami komunistycznymi oraz aby nie dopuścić do wzrostu wpływów tendencji lewicowych w pierw-szych latach powojennych, procesy integracyjne w Europie Zachodniej wspierały Stany Zjednoczone

Zjednoczenie miało być także sposobem na wzmocnienie polityczne i ekonomiczne Europy w wymiarze globalnym oraz miało pomóc od-zyskać ,,należną” jej pozycję i znaczenie w świecie Przez setki lat

Eu-197 „Zbiór Dokumentów” 1946, nr 10–11 (13–14), październik–listopad, s 306–307

198 G Myrdal: Teoria ekonomii a kraje gospodarczo nierozwinięte Warszawa 1958, s 92

199 J Lukacs: Decline and rise of Europe New York 1965, s 171

200 A Spinelli: The growth of the European movement since the Second World War.

In: European integration Ed M Hodges Middlesex 1973, s 52

201 „Volksstimme” (Wien) z 18 01 1962 Cyt za: S Albinowski: EWG a rynek świa-towy Warszawa 1965, s 12

ropa była politycznym, gospodarczym czy kulturalnym centrum świata, natomiast II wojna światowa spowodowała radykalną zmianę układu sił w wymiarze globalnym Wyłoniły się bowiem dwa supermocarstwa, przy których znaczenie Europy Zachodniej pod względem politycznym, gospodarczym czy militarnym było bez porównania mniejsze Z czasem ten relatywny spadek znaczenia Europy pod wieloma względami po-stępował wskutek takich procesów, jak dekolonizacja czy wzrost poli-tycznego i ekonomicznego znaczenia takich państw, jak Japonia, Chiny czy Indie Przywoływany już kanclerz RFN K Adenauer we wrześniu 1956 r wygłosił w Brukseli przemówienie, w którym m in domagał się federacji krajów Europy Zachodniej (Francji, RFN, Włoch, Wielkiej Brytanii, Belgii, Holandii i Luksemburga): ,,żaden z tych krajów nie ma możności egzystowania samodzielnie w świecie zdominowanym przez Stany Zjednoczone i Związek Radziecki oraz wobec wzrastającej siły Azji i Środkowego Wschodu Dlatego też, aby Europa mogła utrzymać jeszcze jakieś znaczenie w świecie, konieczna jest dalsza integracja krajów Eu-ropy Zachodniej, całkowite ich zjednoczenie pod względem politycznym i gospodarczym”²⁰² I chociaż, jak pisał np Robert Triffin, przeszkód na drodze do politycznego i gospodarczego zjednoczenia Europy było wiele, to coraz bardziej zdawano sobie sprawę z tego, że ,,Europa mu s i [podkr – R T ] zjednoczyć się, jeśli chce przetrwać kulturalnie, gospodarczo i po-litycznie jako integralna część wolnego świata”²⁰³

II wojna światowa i to, co się podczas niej działo, było także olbrzy-mią klęską Europy w wymiarze moralnym Kontynent ten, nie tylko przez samych Europejczyków uważany za najbardziej ,,cywilizowany”, ,,kultu-ralny”, wszechstronnie ,,rozwinięty” itp , w czasie wojny – wywołanej przez państwo europejskie i w imię ideologii zrodzonej w Europie – stał się miejscem ludobójstwa i zagłady milionów ludzi na skalę niespotykaną w historii Integracja miała pokazać, że Europejczycy są w stanie poko-jowo rozwiązywać sprzeczności swoich interesów, współpracować z sobą i osiągać kompromisy, żyć obok siebie w pokoju i zgodnie z deklarowa-nymi i wypracowadeklarowa-nymi w Europie piękdeklarowa-nymi ideami i wartościami

Integracja Europy Zachodniej była motywowana także czynnikami ekonomicznymi Chodziło m in o redukcję albo likwidację barier w prze-pływie towarów, usług, kapitału i ludzi, bardziej racjonalne i efektywne wykorzystanie zasobów i poprawę konkurencyjności zachodnioeuropej-skich przedsiębiorstw i wytwarzanych przez nie towarów, przyczynienie się do wzrostu tempa rozwoju gospodarczego i poziomu życia

mieszkań-202 Z Ciechomska: Ku czemu idzie ,,Mała Europa”? Warszawa 1958, s 38

203 R Triffin: Monetary reconstruction in Europe ,,International Conciliation” 1952, No 482, s 308

1 3 Geneza deficytu legitymizacji… 75

ców państw zachodnioeuropejskich, bardziej równomierny i sprawie-dliwy podział bogactwa czy wzmocnienie pozycji gospodarczej Europy Zachodniej w skali światowej (w tym także na forach międzynarodowych organizacji gospodarczych), tak, aby lepiej chronić jej interesy

Nie można też oczywiście zapominać o tym, że proces integracji, oprócz próby realizacji wzniosłych idei, wiązał się z partykularnymi ko-rzyściami różnego rodzaju grup interesu, które, mając na uwadze przede wszystkim właśnie swoje egoistyczne korzyści, starały się, w miarę włas-nych możliwości wpływania na poglądy społeczeństw, przedstawiać go jako przynoszący korzyści ogółowi²⁰⁴

Oczywiście proces integracji i Wspólnoty Europejskie od samego ich początku nie były wolne od różnego rodzaju wad, słabości itp w bardzo wielu aspektach ich funkcjonowania, co stanowiło przedmiot krytyki Przykładowo, w odniesieniu do EWG Alan Wolfe pisał: „z punktu wi-dzenia ideologii, EWG nie było aż takim eksperymentem, jak chcieli jej entuzjaści Zarówno jej teoria, jak i praktyka bazowały bowiem na wielu koncepcjach nie tylko starych, lecz i wyraźnie nieudanych w realizacji W rzeczywistości EWG to nawrót do wcześniejszego okresu kapitali-stycznego rozwoju Przyjęcie wolnorynkowego liberalizmu, bazowanie na harmonii interesów, zaabsorbowanie czystą akumulacją i popieranie oraz lansowanie niedemokratycznych, niereprezentatywnych struktur po-litycznych, kojarzy się o wiele bardziej z XIX niż XX w Choć twórcy EWG chętnie uważają się za ludzi przyszłości, w rzeczywistości bardziej przypominają fantomy przeszłości”²⁰⁵

Opinii w podobnym tonie można by przytoczyć więcej Jeśli jednak chodzi o sytuację w Europie Zachodniej w pierwszych dekadach integracji pod kątem wiązanych z nią nadziei, to była ona częścią świata cieszącą się pokojem i względnym bezpieczeństwem Można tutaj postawić py-tanie: Kiedy w historii Europy Zachodniej wybuch konfliktu zbrojnego pomiędzy jej państwami był równie mało prawdopodobny i to przez tak długi czas, jak ma to miejsce od zakończenia II wojny światowej?

Jak pisze np Lily Gardner Feldman, rozwój ,,wspólnoty pokoju” i po-jednanie pomiędzy dawnymi wrogami to ,,fundamentalne osiągnięcie”

i ,,główna wartość” legitymująca UE²⁰⁶ Wzmocnienie polityczne,

mi-204 Nieco szerzej na temat genezy procesu integracji zachodnioeuropejskiej po II woj-nie światowej zob T Kubin: Polityczne implikacje wprowadzenia unii walutowej w Europie Katowice 2007, s 67–75

205 A Wolfe: Granice legitymacji. Polityczne sprzeczności współczesnego kapitalizmu Cz 1 Warszawa 1980, s 268–269

206 L Gardner Feldman: Reconciliation and legitimacy. Foreign relations and enlarge-ment of the European Union In: Legitimacy and the European Union…, s 66

litarne i ekonomiczne Europy Zachodniej skutkowało wzmocnieniem całego bloku zachodniego w rywalizacji z państwami komunistycznymi, która to rywalizacja zakończyła się, na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w , dekompozycją bloku wschodniego i trans-formacją polityczną i gospodarczą w jego byłych państwach członkow-skich Wydarzeniem o olbrzymim znaczeniu było pojednanie pomiędzy dwoma potężnymi państwami i narodami Europy Zachodniej – Francją i Niemcami, przez wieki z sobą rywalizującymi i walczącymi – C J Frie-drich pisał w tym kontekście o tych państwach jako o ,,wspólnocie raczej walczących niż współpracujących”²⁰⁷ Polityka innych państw zachodnio-europejskich – przede wszystkim Francji – mająca na celu wciągnięcie do współpracy i zaangażowanie RFN w integrację europejską, oraz to, że dla RFN integracja europejska stała się ,,kamieniem węgielnym’’ polityki zagranicznej²⁰⁸ i spowodowała, że Niemcy przestały stanowić zagrożenie dla pokoju i bezpieczeństwa europejskiego Okres po II wojnie światowej, zwłaszcza lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte XX w , to czas bardzo dyna-micznego rozwoju gospodarczego i wzrostu poziomu życia w państwach zaangażowanych w integrację W rezultacie, pod względem poziomu rozwoju gospodarczego i społecznego oraz poziomu dobrobytu Europa Zachodnia stała się najbogatszą częścią świata i jednym z najlepszych

207 C J Friedrich: Europe: An emergent nation? New York 1969, s 1

208 Zob na ten temat np : G Bossuat: The French administrative elite and the uni-fication of Western Europe, 1947–1958 In: Building postwar Europe. National decision makes and European institutions, 1948–1963. Ed A Deighton London 1995; I An-czewski: Problem niemiecki w polityce zagranicznej Francji (V Republika) Warszawa 1985;

J Łukaszewski: Francja a integracja europejska. Pół wieku ewolucji W: Drogi do Europy Red J Kranz, J Reiter Warszawa 1998; U W Kitzinger: The politics and economics of European integration. Britain, Europe and the United States New York 1963; W Mała-chowski: Republika Federalna Niemiec w EWG i NATO Warszawa 1992; Z Nowak: Kon-cepcja integracji Europy Zachodniej na tle procesów rozwoju ekonomicznego Poznań 1965;

Ch de Gaulle: Pamiętniki nadziei. [T 1 :] Odnowa 1958–1962. [T 2 :] Wysiłek 1962–...

Przeł J Nowacki Warszawa 1974; P Wandycz, L Frendl: Zjednoczona Europa. Teoria i praktyka. Londyn 1965; L Ciamaga, P Landau, L Pastusiak, R Sonnenfeld: Integracja zachodnioeuropejska. Aspekty polityczne, gospodarcze i instytucjonalnoprawne Warszawa 1970; I Anczewski: Francja wobec zachodnioeuropejskiej integracji politycznej Warszawa 1989; J Goormaghtigh: European Coal and Steel Community ,,International Concilia-tion” 1955, No 503 [May]; W J Szczepański: Europa w myśli politycznej de Gaulle’a Warszawa 1979; S Parzymies: Przyjaźń z rozsądku. Francja i Niemcy w nowej Europie Warszawa 1994; S Sulowski: Uwarunkowania i główne kierunki polityki zagranicznej RFN Warszawa 2002; E Cziomer: Zarys historii Niemiec powojennych 1945–1995 Warsza-wa–Kraków 1997; J Skibiński: Gospodarcza integracja Europy Zachodniej w polityce RFN Warszawa 1980; B Koszel: Rola RFN w obozie państw zachodnioeuropejskich 1982–1990 W: Droga Niemców do ponownego zjednoczenia państwa 1949–1990 Red A Czubiński Poznań 1991

1 3 Geneza deficytu legitymizacji… 77

miejsc do życia na świecie Wnioski kolejnych państw o członkostwo we Wspólnotach czy napływ imigrantów do ich krajów członkowskich to bardzo wymowne tego dowody

Oczywiście, można postawić tutaj pytanie następujące: Czy pozy-tywne zjawiska i przemiany, do jakich doszło w państwach Wspólnot Europejskich, zaszły ,,dzięki” procesowi integracji, czy też ,,pomimo”

tego procesu? Czy doszłoby do tych zjawisk również bez procesu inte-gracji? Albo nawet, idąc jeszcze dalej: Czy tych pozytywnych aspektów zmian w państwach WE i relacjach pomiędzy nimi nie byłoby więcej i nie byłyby one silniejsze, a negatywnych nie byłoby mniej i nie byłyby słabsze, gdyby integracja europejska nie urzeczywistniła się? Pytania ta-kie wydają się bardzo ciekawe, jednak trzeba sobie od razu powiedzieć, że z przyczyn oczywistych nie da się na nie udzielić odpowiedzi, które można by zweryfikować w sposób absolutnie niepozostawiający wątpli-wości i które nie podlegałyby dyskusji, dlatego, że oczywiście nie da się sprawdzić i porównać tego, jak wyglądałyby dzieje Europy Zachodniej, w której jednocześnie podjęto działania integracyjne i tego nie zrobiono

Jeśli zatem opierać się na tym, co miało miejsce, i pominąć podczas próby oceny rozważania alternatywnych wariantów rozwoju Europy Zachodniej i ich skutków, niemożliwych do zweryfikowania, oraz jeśli z powodów przedstawionych uprzednio ocenić proces integracji w jego pierwszych mniej więcej czterech dekadach (z uwzględnieniem powojen-nych uwarunkowań, w jakich był on wszczynany) jako generalnie pozy-tywny i jako taki, który spełnił najważniejsze pokładane w nim nadzieje, to wydaje się, że to właśnie stanowiło legitymację integracji europejskiej i funkcjonujących w jej ramach organizacji i instytucji w okresie kilku jej początkowych dekad oraz że legitymacja ta była wystarczająca

Zatem spośród wymienionych wcześniej źródeł legitymizacji, w od-niesieniu do początków procesu integracji i trzech, czterech pierwszych dekad jego rozwoju, te, które miały decydujące znaczenie dla jego uprawo-mocnienia, to, jak się wydaje, przede wszystkim efektywność, zwłaszcza w wymiarze ekonomicznym, oraz zwiększenie poziomu bezpieczeństwa i redukcja poczucia zagrożenia w warunkach szczególnego układu sił w Europie i na świecie Jak pisze np Anthony Arnull, EWWiS i Euratom miały ograniczony zakres i techniczny charakter²⁰⁹ Natomiast Traktat ustanawiający EWG był już ,,znacznie bardziej ambitny, ale nawet jego autorzy mogli nie przewidywać, jak gwałtownie się ona rozwinie”²¹⁰ Pewne znaczenie miały również idee i odwoływanie się do wartości, które,

209 A Arnull: Wprowadzenie: Deficyt odpowiedzialności i legitymacji w Unii Europej-skiej W: Odpowiedzialność i legitymizacja…, s 23

210 Ibidem

z racji zupełnie świeżej pamięci o traumie II wojny światowej, były chy-ba relatywnie chy-bardziej nośne w społeczeństwach zachodnioeuropejskich w porównaniu do chwili obecnej Stanowiło to wsparcie dla

z racji zupełnie świeżej pamięci o traumie II wojny światowej, były chy-ba relatywnie chy-bardziej nośne w społeczeństwach zachodnioeuropejskich w porównaniu do chwili obecnej Stanowiło to wsparcie dla