Klasyfikacje legitymizacji

Wybrane i przytoczone uprzednio wyjaśnienia pojęcia legitymizacji (legitymacji) władzy, które są przecież tylko niewielką częścią wszystkich funkcjonujących w literaturze przedmiotu, szczególnie te formułowane przez badaczy zajmujących się tą problematyką, wskazują na to, że po-szczególni ich autorzy podkreślają tak różne jego aspekty, że zapewne nie sposób byłoby sformułować czegoś w rodzaju jednej, pełnej, ,,po-wszechnie obowiązującej” definicji legitymizacji (legitymacji) władzy.

Sprawa jest również skomplikowana, jeśli chodzi o klasyfikacje tego pojęcia i jego ,,rodzaje” (,,typy”). Mamy w tej kwestii do czynienia z bardzo wieloma koncepcjami oraz z olbrzymim zamieszaniem termino-logicznym. W przedstawianych propozycjach bardzo często pod różnymi nazwami kryją się bardzo podobne albo wręcz takie same ,,rodzaje”

(,,typy”) legitymizacji (legitymacji) albo też odwrotnie, tzn. dany ,,ro-dzaj” (,,typ”) legitymizacji (legitymacji) jest różnie nazywany. Ponadto, z racji złożoności i wielowymiarowości interesującego nas pojęcia, bardzo często poszczególne ,,rodzaje” (,,typy”) legitymizacji (legitymacji) niejako ,,nachodzą na siebie”, co utrudnia stworzenie klasyfikacji rozłącznej wg określonego kryterium. Nie pretendując więc oczywiście do wyczerpania tego zagadnienia, w dalszej partii tekstu przedstawionych zostanie jednak kilka klasyfikacji legitymizacji (legitymacji) i jej ,,rodzajów” (,,typów”), co jest istotne w kontekście dalszych rozważań.

56 M. Zaremba: Komunizm, legitymizacja…, s. 17.

57 L. Sobkowiak: Legitymizacja polityczna…, s. 158.

1 1 Pojęcie, klasyfikacje i źródła legitymizacji… 39

Należy chyba zacząć od tego, że na przestrzeni sygnalizowanego wcześniej wielowiekowego rozwoju idei legitymizacji (legitymacji) można wskazać kilka głównych jej koncepcji Pierwsza określana jest mianem tradycyjnej, a jej istota zasadza się na uzasadnieniu sprawowanej władzy pewnymi jej atrybutami (cechami), jak np jej boskie pochodzenie, bo-skie powołanie, zgodność z prawami natury, prawami historii, odwieczną tradycją Wraz z pojawieniem się i rozwojem w epoce nowożytnej idei demokratycznych wykształciła się koncepcja legitymizacji (legitymacji) partycypacyjnej, zgodnie z którą rządy są prawomocne dzięki szerokiemu i świadomemu udziałowi obywateli w procesie politycznym Warto wspo-mnieć, że myślicielem, który położył fundamenty pod taką koncepcję legitymacji, był J -J Rousseau – rdzeń jego koncepcji stanowiło uczestnic-two w polityce ludu, co jest czynnikiem aktywującym ,,wolę powszech-ną”⁵⁸ Już w XX w sformułowana została koncepcja legitymacji władzy istniejąca dzięki przekonaniu ludzi (w tym zwłaszcza elity sprawującej władzę), że władza jest prawomocna, oraz, będąca jej konsekwencją, tzw koncepcja ,,behawioralna”, charakteryzująca się ,,normatywistycznym neutralizmem” i akcentująca ,,znaczenie władzy, siły, przymusu, mani-pulacji, depolityzacji oraz gratyfikacji materialnych jako instrumentów osiągania prawomocności”⁵⁹

Pisząc o rodzajach legitymizacji, oczywiście nie sposób nie przywołać koncepcji M Webera, powszechnie przytaczanej w publikacjach z dzie-dziny nauk społecznych⁶⁰ Wyróżnił on trzy ,,czyste” (,,idealne”) typy ,,panowania prawomocnego”: legalny (racjonalny), tradycyjny i chary-zmatyczny⁶¹ Panowanie legalne, czyli ,,na mocy ustanowienia”, którego

58 J G Merquior: Rousseau and Weber…, s 57

59 J Gajda: Proces legitymizacji…, s 336–337 Na temat historycznego rozwoju kon-cepcji legitymizacji zob też np : W Sokół: Legitymizacja polityczna…, s 222–225; Idem:

Legitymizacja systemów…, s 16–19; Idem: Legitymacja W: Polityka – ustrój – idee…, s 174–175; Mała encyklopedia wiedzy politycznej Red M Chmaj, W Sokół Toruń 2001, s 174 ; Encyklopedia wiedzy politycznej Red M Chmaj, J Marszałek-Kawa, W Sokół Toruń 2005, s 177–178; Encyklopedia politologii. T 1…, s 167–168

60 Można w tym miejscu zacytować chyba słowa V Murvara o M Weberze: ,,będąc często przywoływany ale rzadko czytany, co jest jedną z tragicznych konsekwencji wiel-kości” V Murvar: Introduction: Theory of liberty, legitimacy, and power: New directions in the intellectual and scientific legacy of Max Weber In: Theory of liberty, legitimacy and power: New directions in the intellectual and scientific legacy of Max Weber Ed V Murvar Abingdon 2006, s 2

61 M Weber: Trzy czyste typy prawomocnego panowania W: Elementy teorii socjolo-gicznych. Materiały do dziejów współczesnej socjologii zachodniej Wybór: W Derczyński, A Jasińska-Kania, J Szacki Warszawa 1975, s 539–550; M Weber: Gospodarka i spo-łeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej Przekł i wstęp D Lachowska Warszawa 2002, s 160–161

podstawowym typem jest biurokracja i którego ,,ideą podstawową […] jest przeświadczenie, że można tworzyć swobodnie dowolne prawa i zmieniać je za pomocą formalnie poprawnego ustawodawstwa”⁶² W tym typie panowania ,,posłuszeństwo obowiązuje nie wobec osoby na mocy jej swoistego prawa, lecz wobec ustanowionej zasady, która określa, komu i w jakim stopniu jest ono należne”⁶³ Stojący na szczycie organizacji politycznej rządzący (czy to dziedziczni, czy to wybierani) również są związani obowiązującymi przepisami⁶⁴ Podstawą panowania tradycyjnego jest ,,moc wiary w świętość istniejących od dawna porządków i potęgi panujących”⁶⁵, a jego najczystszym typem jest władza patriarchalna (ojco-wie rodzin, wodzo(ojco-wie klanów, ,,ojco(ojco-wie ludu”) Rządzącego słucha się ze względu ,,na jego powagę, której udziela mu tradycja – przez szacunek”⁶⁶ Natomiast panowanie charyzmatyczne opiera się ,,na mocy uczuciowego oddania osobie pana oraz uznania dla jego niezwykłych talentów (cha-ryzma), w szczególności zdolności magicznych, bohaterstwa, mocy ducha i mowy”⁶⁷ Najbardziej typowymi przykładami są tutaj władza ,,proroków, bohaterów wojennych, wielkich demagogów”⁶⁸ Posłuszeństwo przywódcy ma miejsce ze względu na jego cechy osobiste, a nie zajmowane przez niego stanowisko i trwa tak długo, jak długo uznaje się te niecodzienne cechy przywódcy, ,,utwierdzane” przez ,,dowody”⁶⁹ Należy podkreślić, że sam M Weber stwierdzał, że wskazane przez niego typy idealne nigdy nie występowały w swojej ,,czystej” postaci w rzeczywistości – zawsze była to jakaś ich kombinacja⁷⁰

Jednym z ogólnych podziałów treści i źródeł legitymizacji jest wyróż-nienie dwóch jej aspektów: podmiotowego i przedmiotowego Podmioto-wy dotyczy osób, grup, instytucji, organizacji itp ,,które »produkują« tre-ści legitymizujące, zabiegają o zachowanie ich trwałotre-ści i ortodoksyjnotre-ści oraz sprawują pewien rodzaj kontroli nad zgodnością postaw i działań społecznych z przyjętym przez nich »modelem człowieka i społeczeń-stwa«”⁷¹ Natomiast aspekt przedmiotowy legitymizacji dotyczy jej treści,

62 M Weber: Trzy czyste typy…, s 539

63 Ibidem, s 540

64 Ibidem

65 Ibidem, s 541

66 Ibidem

67 Ibidem, s 545

68 Ibidem

69 Ibidem

70 M Weber: Gospodarka i społeczeństwo…, s 161

71 W Świątkiewicz: Wprowadzenie. Legitymizacja: zagadnienia podstawowe W: Spo-łeczny świat i jego legitymizacje Red W Świątkiewicz Katowice 1993, s 10

1 1 Pojęcie, klasyfikacje i źródła legitymizacji… 41

tzn ,,pojęć, wyobrażeń, systemów wiedzy, przekonań”⁷² przywoływanych ,,w charakterze systemów legitymizujących uznawane wartości, normy, symbole i realizowane wzory działań społecznych”⁷³ Najważniejszymi przykładami są tutaj m in religia, prawo, moralność, obyczaje, tradycje kulturowe – stanowią one ,,bazę, z której zasobów czerpane są uzasad-nienia i usprawiedliwienia, a także uprawomocuzasad-nienia i usensowuzasad-nienia in dywidualnych i zbiorowych wyborów aksjonormatywnych i podejmo-wanych działań”⁷⁴ Przy czym ,,można przyjąć, że w indywidualnych wymiarach życia obydwa te aspekty legitymizacji wzajemnie się przepla-tają, tworząc nierzadko całość niekoherentną wewnętrznie i nasyconą sprzecznościami”⁷⁵

Szczególnie istotną klasyfikacją legitymizacji jest wyróżnienie koncep-cji określanych mianem subiektywnej (subiektywistycznej) i obiektywnej (obiektywistycznej) Subiektywna koncentruje się na tym, czy dana wła-dza jest uważana za prawomocną przez większość rządzonych Jej nazwa wynika z utożsamiania legitymacji z ,,przekonaniem” [ang conviction]

co do prawomocności władzy⁷⁶; akcent kładzie się tutaj na kwestie poli-tyczne – relacje pomiędzy rządzącymi i rządzonymi Takie podejście, tzn sprowadzanie legitymizacji tylko do czynników subiektywnych, a pomi-janie ,,obiektywnych” cech danego systemu czy też ,,zawartości moral-nej”, spotyka się ze sprzeciwem części badaczy⁷⁷ Natomiast w koncepcji obiektywnej mamy do czynienia z próbą odejścia od analizy zagadnienia legitymizacji poprzez badanie zmieniających się opinii społeczeństwa, a podkreśla się znaczenie czynników socjokulturowych i wartości społecz-nych Wspólną cechą obu tych podejść jest to, że koncentrują się one na kwestii wiary (przekonania; ang belief); w podejściu subiektywistycznym mamy do czynienia z akcentowaniem psychologicznego wymiaru wiary, natomiast w obiektywistycznym – aspektu społecznego, wartości⁷⁸ Aby jeszcze lepiej wyjaśnić te dwa aspekty legitymizacji, warto przytoczyć ich opis innego autora Tak więc subiektywny wymiar legitymizacji to indy-widualne postrzeganie i oceny rzeczywistości, na co wpływ mają m in ,,wiedza, doświadczenia, nastawienie emocjonalne, stereotypy i fobie, opinie środowiskowe i informacje docierające za pośrednictwem mass

72 Ibidem

73 Ibidem

74 Ibidem

75 Ibidem

76 Zob w tym kontekście kilka definicji legitymizacji badaczy amerykańskich:

W Sokół: Legitymizacja polityczna…, s 223; Idem: Legitymizacja systemów…, s 18–19

77 D Beetham: The legitimation…, s 9

78 J G Merquior: Rousseau and Weber…, s 4–6

mediów, wreszcie wnioski z osobistych obserwacji życia politycznego”⁷⁹, natomiast obiektywny to ,,zobiektywizowane w systemie społecznym wartości, procedury i instytucje, jego faktyczne dokonania, obowiązujące zasady podziału dóbr, formy i skutki działania poszczególnych podmio-tów i wiele innych elemenpodmio-tów”⁸⁰

Jak się wydaje, przedstawiona klasyfikacja koncepcji legitymizacji jest bardzo bliska tej (jeśli nie tożsama z nią), którą stosują inni badacze, używając nieco innych terminów na nazwanie jej typów Przykładowo Piotr Winczorek wyróżnia legitymizację ,,normatywną” (,,władza legity-mowana normatywnie/prawnie”) oraz ,,społeczną” (subiektywne odczu-cie aprobaty) Najczęśodczu-ciej władza legitymowana społecznie jest też legi-tymowana normatywnie, a ta ostatnia wzmacnia legitymację społeczną Jednocześnie akceptacja społeczna władzy legitymowanej normatywnie wzmacnia ją Może zaistnieć sytuacja, w której władza nieposiadająca legitymacji normatywnej jest uznawana społecznie lub też władza mająca legitymację normatywną jest kontestowana przez rządzonych Te sytuacje mogą dotyczyć aspektu zarówno podmiotowego legitymacji (kto sprawuje władzę), jak i proceduralnego (jak tę władzę sprawuje)⁸¹ Bardzo podob-nych określeń używa w tym kontekście Joseph H H Weiler: legitymizacja ,,formalna” (,,prawna”) oraz ,,społeczna” (,,empiryczna”) Ta pierwsza oznacza, że tworzenie systemu lub instytucji nastąpiło zgodnie z prawem, podczas gdy druga – społeczną akceptację systemu⁸² Inne bardzo zbliżone rozróżnienie to legitymizacja ,,normatywna” i ,,socjologiczna” ,,Norma-tywna” to warunki, w jakich rządzący mają prawo stanowić i stosować prawo, natomiast ,,socjologiczna” (empiryczna) dotyczy tego, czy ludzie podlegli jakiejś władzy i funkcjonującym w jej ramach instytucjom apro-bują ją W tym sensie legitymacja oznacza ,,akceptację publiczną” [ang public approval] i jest opisywana przede wszystkim przez analizę wyników badań opinii publicznej⁸³

79 L Sobkowiak: Legitymizacja polityczna…, s 160–161

80 Ibidem

81 P Winczorek: Wstęp do nauki…, s 41, 44

82 J H H Weiler: After Maastricht: community legitimacy in post-1992 Europe In: Sin-gular Europe. Ed W J Adams Ann Arbor 1993, s 19; J H H Weiler: The Constitution of Europe. “Do the new clothes have an emperor?” and other essays on European integration Cambridge 1999, s 80

83 A Rehfeld: The concept of constituency. Political representation, democratic legitima-cy, and institutional design Cambridge 2005, s 13–15 Zob też: J Thomassen, H Schmitt:

Political representation and legitimacy in the European Union In: Political representation and legitimacy in the European Union Eds H Schmitt, J Thomassen Oxford 1999, s 9;

A Føllesdal: Democracy, legitimacy and majority rule in the European Union In: Political theory and the European Union: Legitimacy, constitutional choice and citizenship Eds

1 1 Pojęcie, klasyfikacje i źródła legitymizacji… 43

Bardzo istotną kwestią w kontekście prezentowanego rozróżnienia legitymacji normatywnej (formalnej, prawnej) oraz społecznej (subiektyw-nej, empirycznej) jest to, że w większości przypadków władza (system, ustrój, instytucja, itp ) musi posiadać legitymację normatywną po to, aby mieć legitymację społeczną Jednocześnie władza posiadająca legitymację normatywną nie zawsze będzie cieszyła się legitymacją społeczną – więk-szość rewolucji miało miejsce w państwach, w których władze miały legitymację formalną, ale utraciły tę społeczną⁸⁴

Obiektywne i subiektywne aspekty legitymizacji widoczne są tak-że w trochę innej koncepcji klasyfikacji tego pojęcia dokonanej przez D Beethama Wyróżnia on trzy ,,poziomy legitymizacji”: reguł, przeko-nań i zachowań⁸⁵ Nie są one wobec siebie alternatywne, ale uzupełniają się i razem składają na legitymizację władzy; jednocześnie każdy z tych poziomów ,,posiada autonomię i charakterystyczną formę deficytu legi-tymizacyjnego”⁸⁶ Poziom reguł wyznaczany jest przez regulacje prawne:

,,władza jest legitymizowana przede wszystkim wtedy, gdy nabywa się ją i sprawuje zgodnie z przyjętymi regułami” – reguły te mogą być zarówno niepisane, jak i sformalizowane w postaci przepisów prawnych Przeci-wieństwem legitymizacji na tym poziomie jest ,,nielegalność władzy”, czyli gdy została ona nabyta lub jest sprawowana z naruszeniem reguł⁸⁷ Poziom przekonań polega na tym, że reguły są akceptowane przez ,,stro-ny związane stosunkami władczymi” Niezbędne jest tutaj przekonanie o tym, że władza pochodzi od ,,uznanego autorytetu”, reguły zabezpie-czają ,,odpowiednie kwalifikacje” osób sprawujących władzę, a struktura władzy powinna być widziana jako służąca przede wszystkim dobru wspólnemu, a nie interesom sprawujących władzę Zauważając, że w żad-nym społeczeństwie przekonania te nie są jednolite, D Beetham uważa, że musi istnieć jakieś ,,minimum wspólnych przekonań” zarówno wewnątrz obu grup (sprawujących władzę i podporządkowanych), jak i pomiędzy tymi grupami⁸⁸ Trzeci poziom legitymizacji – zachowań – pozwala zakła-dać, ,,czynne przyzwolenie ze strony podporządkowanego na zależności władcze” Mogą to być np ,,zawarcie umowy ze zwierzchnikiem, złożenie przysięgi posłuszeństwa lub udział w wyborach”⁸⁹

A Weale, M Nentwich London 1998, s 36; A Føllesdal: Legitymizacja regulacyjnej…, s 198

84 J H H Weiler: After Maastricht…, s 20; Idem: The Constitution…, s 81

85 D Beetham: Legitymizacja władzy W: Elity, demokracja, wybory Wybór i opraco-wanie J Szczupaczyński Warszawa 1993, s 7

86 Ibidem

87 Ibidem

88 Ibidem, s 8

89 Ibidem, s 8–9

Nieco inną klasyfikacją interesującego nas pojęcia jest rozróżnienie po-między legitymizacją atrybutywną i konstytutywną Ta pierwsza dotyczy ,,kulturowo uwarunkowanej i zinternalizowanej w świadomości władzy jako abstrakcji, artefaktu, definicji sytuacji, ciągle obecnej w społecznej i politycznej przestrzeni”⁹⁰ Ten typ legitymizacji uwidacznia się w sytu-acjach, w których społeczeństwo ,,»dodaje« władzy cech, atrybutów, tzn przypisuje jej cechy lub dostrzega je i uznaje”⁹¹ Warto dodać, że bardzo ważnym dla wyróżnienia legitymizacji atrybutywnej jest wyjaśnienie, ,,dlaczego uznanie, uzasadnienie i usprawiedliwienie władzy współcze-śnie jest możliwe nie tylko przez racjonalny dyskurs, ale również przez

»wzbudzenie wiary« w pewne jej cechy i właściwości”⁹² Legitymizacja konstytutywna natomiast związana jest z ,,konkretnie realizującą się wła-dzą”⁹³; podstawą jej wyróżnienia jest ,,stosunek podmiotów politycznych (zarówno podmiotu władczego, jak i podporządkowanego w ramach łączących ich relacji władczych) do tego wszystkiego, co stanowi produkt tej relacji Jest to stosunek do samej »realnej władzy« do władzy postrze-ganej i definiowanej w kategoriach relacyjnych”⁹⁴; jej istotą jest ,,ciągłe kształtowanie treści istniejących relacji władzy”⁹⁵

Na jeszcze inne rozróżnienie pojęcia „legitymacja” („legitymizacja”) wskazuje Giandomenico Majone, które to rozróżnienie ma szczególnie istotne znaczenie w kontekście przekazywania (delegowania) pewnych uprawnień, kompetencji, zadań itp jednym podmiotom przez inne G Majone odróżnia więc legitymację proceduralną (ang procedural) od rzeczowej (ang substantive) Ta pierwsza oznacza, że określone instytu-cje zostały utworzone przez osoby pochodzące z wyboru, na podstawie przyjętych demokratycznie aktów prawnych, które stanowią podstawę prawną ich funkcjonowania i definiują ich cele, że funkcjonowanie tych instytucji wymaga udziału publicznego, a ich działania podlegają kontroli pod kątem ich zgodności z prawem Legitymacja rzeczowa natomiast dotyczy takich cech procesu regulacyjnego jak treść prowa-dzonej polityki, zdolności rozwiązywania problemów, ochrony różnych interesów oraz, przede wszystkim, precyzji określenia granic, w jakich dana instytucja ma działać⁹⁶ Można więc chyba powiedzieć, że ma ona charakter ,,jakościowy”

90 T Biernat: Legitymizacja władzy…, s 159

91 Ibidem

92 Ibidem, s 162

93 Ibidem, s 159

94 Ibidem, s 167

95 Ibidem, s 168

96 G Majone: Regulating Europe London 1996, s 291–292

1 1 Pojęcie, klasyfikacje i źródła legitymizacji… 45 1.1.3. Źródła legitymizacji

Po próbie wyjaśnienia pojęcia „legitymizacja” („legitymacja”) oraz przywołaniu wskazywanych w literaturze przedmiotu kilku jej rodzajów, kolejnym bardzo istotnym zagadnieniem w kontekście tematu niniejszej pracy jest kwestia źródeł [ang sources of legitimacy⁹⁷] legitymizacji (legity-macji) władzy politycznej Mówiąc innymi słowami, chodzi o to, na czym ma opierać się legitymacja sprawujących władzę (to we wspomnianym ujęciu obiektywistycznym), albo też co powoduje, że podlegli danej wła-dzy ludzie uważają ją za legitymowaną (ujęcie subiektywistyczne) Przy tak postawionym problemie chodzi oczywiście o legitymację ,,ogólną”, tzn dotyczącą jakiegoś jej podmiotu w dłuższym okresie (można też mówić o legitymacji ,,konkretnej”, czyli dotyczącej jakiejś jednostkowej sytuacji, działania, zaniechania, decyzji itp ⁹⁸) Od razu należy zaznaczyć, że podobnie jak to ma miejsce w odniesieniu do podejmowanych wcze-śniej kwestii, również w przypadku tego problemu mamy do czynienia z wielością i różnorodnością koncepcji i zamieszaniem terminologicznym Dodatkową pewną komplikacją jest to, że źródła legitymizacji nie mają charakteru rozłącznego, ale niejako ,,nachodzą” na siebie

Syntetyzując wskazywane w literaturze przedmiotu źródła legitymiza-cji⁹⁹, mogą być one następujące:

1 Geneza władzy Prawomocność posiadanej władzy może być uza-sadniana tym, że jest ona sprawowana w następstwie ,,należycie zawar-tej umowy” pomiędzy rządzącymi a rządzonymi albo też, że pochodzi ona od jakiegoś ,,najwyższego autorytetu” W wariancie religijnym tym autorytetem jest bóstwo, w świeckim – podmiot będący suwerenem,

97 J M Williams: Chieftaincy, the state…, s 17, 18

98 W Sokół: Legitymizacja polityczna…, s 235; Idem: Legitymizacja systemów…, s 40

99 Zob na ten temat np : P Winczorek: Wstęp do nauki…, s 46–47; J Gajda:

Proces legitymizacji…, s 343–348; T Biernat: Legitymizacja władzy…, s 5; G A Al-mond, G B Powell: Legitymizacja systemu…, s 55–56; W Sokół: Legitymizacja poli-tyczna…, s 228–230; Idem: Legitymizacja systemów…, s 32–34; Idem: Legitymizacja W: Polityka – ustrój – idee…, s 178–179; Idem: System autorytarny i jego legitymizacja W: Społeczeństwo, państwo, władza Red M Żmigrodzki, M Chmaj Lublin 1995, s 117–128; W Sokół: Argumenty, działania…, s 19–22; G C A Junne: International organizations…, s 191; M Zaremba: Komunizm, legitymizacja…, s 98; J E Fossum:

Constitution-making in the European Union. In: Democracy in…, s 112; D Beetham:

The legitimation…, s 71–75; A Føllesdal: Normative political theory and the European Union In: Hand book of European Union politics Eds K E Jørgensen, M A Pollack, B Rosamond London–Thousand Oaks–New Delhi 2007, s 324: R Barker: Political legitimacy…, s 47–56

czyli, w zależności od ustroju, monarcha albo lud (naród, społeczeń-stwo), a sprawujący władzę wykonują wolę tego ,,najwyższego autoryte-tu” Wariant, w którym najwyższym ,,nośnikiem” władzy jest podmiot zbiorowy – lud (naród, społeczeństwo) – bardzo wyraźnie jest widoczny w konstytucjach i to państw o różnych ustrojach politycznych¹⁰⁰ Warto tutaj także zwrócić uwagę na to, że nie zawsze suwerenem musi być pod-miot zbiorowy (lud, naród, społeczeństwo) – np w art 1 ust 1 ustawy zasadniczej państwa Miasto Watykan stwierdza się: ,,Najwyższy Kapłan – Suweren Państwa Miasto Watykan ma pełnię władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej”¹⁰¹

2 Religia i wiara Jest to jedno z najstarszych i najbardziej rozpo-wszechnionych źródeł legitymizacji władzy politycznej ,,Religia legity-mizuje świat w jego najbardziej podstawowym, globalnym wymiarze;

nadaje mu znaczenie i wartość, strukturyzuje i hierarchizuje, wyznacza parametry czasu i przestrzeni, tworząc uniwersum symboliczne, do któ-rego świat należy, a które obejmuje sobą nie tylko świat”¹⁰² Zgodnie z tym źródłem legitymizacji, rządzący sprawują władzę z woli boga, w jego imieniu i zgodnie z prawami boskimi, których interpretatorami i strażnikami są duchowni W niektórych przypadkach – w państwach

100 Przykładowo w polskiej Konstytucji 3 maja w art V stwierdzono: ,,wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu” (Konstytucja 3 Maja 1791. Statut Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Oprac J Kowecki Warszawa 1981) W konstytucji PRL z 22 lipca 1952 r art 1 ust 2 brzmiał: ,,w Polskiej Rzeczypospoli-tej Ludowej władza należy do ludu pracującego miast i wsi” (Konstytucja i podstawowe akty ustrojowe Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Oprac J Mordwiłko Warszawa 1988) W aktualnie obowiązującej konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej art 4 ust 1 stanowi, że ,,władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu” (Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej ,,Dziennik Ustaw” 2009, nr 114, poz 946 z 21 10 2009)

Jeśli chodzi o inne państwa, to np w konstytucji RFN w art 20 ust 2 stwierdza się:

,,wszelka władza państwowa pochodzi od narodu” (Konstytucja Niemiec Przeł B Ba-naszak, A Malicka Warszawa 2008), art 3 konstytucji Francji stanowi: ,,suwerenność narodowa należy do ludu” (Konstytucja Francji z 4 października 1958 Przeł W Skrzydło Warszawa 2005), w konstytucji Rosji art 3 ust 1 brzmi: ,,podmiotem suwerenności i jedynym źródłem władzy w Federacji Rosyjskiej jest jej wielonarodowy lud” (Konstytu-cja Federacji Rosyjskiej przyjęta w ogólnonarodowym referendum w dniu 12 grudnia 1993 Przeł A Kubik Warszawa 2000), w preambule konstytucji Japonii czytamy: ,,suwerenna władza należy do narodu” (Konstytucja Japonii z 3 listopada 1946 Przeł T Suzuki, P Winczorek Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1990), w art 4 konstytucji Kuby zaś czytamy: ,,w Republice Kuby cała władza należy do ludu pracującego” (Kon-stytucja Republiki Kuby Red T Mołdawa Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1978)

101 Ustawa zasadnicza Państwa Miasto Watykan oraz inne akty ustrojowe Oprac F Longchamps de Bérier, M Zubik Warszawa 2008

102 W Świątkiewicz: Rola religijności w procesach legitymizacji społecznego świata W: Społeczny świat i jego legitymizacje Red W Świątkiewicz Katowice 1993, s 25

1 1 Pojęcie, klasyfikacje i źródła legitymizacji… 47

teokratycznych – władza może być sprawowana bezpośrednio przez duchownych

3 Tradycja Dana władza jest ,,odwieczna”, zgodna z ,,naturalnym porządkiem rzeczy” i ,,ustalonymi zwyczajami” To źródło legitymizacji odgrywa szczególną rolę w monarchiach, w których atrybut ,,odwieczno-ści” przypisywany jest danej dynastii

4 Legalność władzy, tzn fakt, że została ona uzyskana zgodnie z obowiązującymi i uznawanymi za słuszne regułami, zarówno formal-nymi, jak i nieformalformal-nymi, oraz że jest sprawowana w zgodzie z nimi (legitymizacja legalna, normatywna albo proceduralna) Ponadto istnieją mechanizmy zapewniające odpowiedzialność¹⁰³ rządzących przed rządzo-nymi Taka odpowiedzialność stanowi czynnik wzmacniający legitymację rządzących¹⁰⁴

5 Zagrożenie wewnętrzne lub zewnętrzne, o różnym charakterze (militarne, terrorystyczne, zamieszkami i niepokojami społecznymi, eko-logiczne, katastrofami i klęskami naturalnymi itp ) Oczywiście zagrożenie to może być rzeczywiste lub wyimaginowane – chociażby właśnie po to,

5 Zagrożenie wewnętrzne lub zewnętrzne, o różnym charakterze (militarne, terrorystyczne, zamieszkami i niepokojami społecznymi, eko-logiczne, katastrofami i klęskami naturalnymi itp ) Oczywiście zagrożenie to może być rzeczywiste lub wyimaginowane – chociażby właśnie po to,