Geneza i ewolucja bankowości – tendencje rozwoju

Początki bankowości sięgają czasów przed naszą erą. Już w starożytnych Egipcie, Babilonie i Rzymie przeprowadzano pierwsze proste transakcje związane z bez-piecznym deponowaniem wartościowych towarów (Strojny, 2006, s.  297). Jed-nakże prekursorami dzisiejszej bankowości byli średniowieczni handlarze, którzy w związku z rosnącymi komplikacjami, jakie spowodowane były istnieniem róż-nych walut, a także przewożeniem dużych ilości kruszcu, zaczęli trudnić się jego

deponowaniem i wymianą (Niczyporuk, Talecka, 2011, s. 17). W 1472 r. powstał dom handlowo-bankowy Monte dei Paschi di Siena, który uznawany jest za pierw-szy bank w skali światowej (Schmit, Gheeraert i in., 2011, s. 23). Co więcej, sama nazwa „bank” pochodzi z języka włoskiego „banco” oraz z języka greckiego „trape-za”, czyli nazwy ławki, przy której włoscy i greccy bankierzy dokonywali wymiany walut i wykupu weksli.

Początkowo rozwój bankowości następował powoli, a pierwsze banki pojawiły się na przełomie XVI i XVII w. w Wenecji (Banco di Rialto, 1587), Mediolanie (Banco di San Ambrosio, 1593), Amsterdamie (Bank Amsterdamski, 1609), Rot-terdamie (Bank Rotterdamski, 1653) oraz w Hamburgu (Bank Hamburski, 1609) (Baka, 2005, s. 172–183). Ich działalność skupiała się przede wszystkim na pośred-nictwie finansowym. Instytucje kredytowe rozpoczęły prowadzenie działalności pożyczkowej w drugiej połowie XVII w.

Pierwszy bank centralny w Europie został utworzony w Szwecji w 1668 r. Ce-lem Banku Szwecji (Sveriges Riksbank) było utrzymanie ładu pieniężnego w pań-stwie oraz emisja pieniądza (Baka, 2005, s. 189). Jego powstanie zapoczątkowało wyodrębnianie się banków emisyjnych ze struktur banków handlowych. Za pio-niera bankowości centralnej uznaje się jednak Bank Anglii (1694), który powstał w odpowiedzi na przemiany społeczne, jakie następowały po rewolucji angielskiej, oraz na potrzeby finansowania wojny z Francją. W późniejszym okresie powstały banki centralne Hiszpanii (Banco de España, 1782), Stanów Zjednoczonych (Bank of the United States, 1791) i Włoch (Banca d’Italia, 1893). Początek współczesnej bankowości komercyjnej w Stanach Zjednoczonych datuje się na 1782 r., kiedy to powstał Bank Ameryki Północnej (Mishkin, 2002, s. 336).

Kolejnym znaczącym etapem w  rozwoju bankowości był okres pomiędzy pierwszą i drugą wojną światową, wówczas rozwinęły się dwa modele działalności bankowej – bankowość specjalistyczna oraz uniwersalna. W zależności od obra-nego modelu instytucje kredytowe skupiały się na konkretnym rodzaju usług bądź też świadczyły różnego rodzaju usługi finansowe równocześnie.

Globalizacja rynków finansowych doprowadziła do silnego rozwoju instytucji parabankowych i powolnego spadku znaczenia instytucji kredytowych. Pod ko-niec XX w. banki utraciły pozycję monopolistyczną, uległa zmniejszeniu rentow-ność tradycyjnej działalności kredytowo-depozytowej. Lata 90. ubiegłego wieku obfitowały w liczne fuzje i przejęcia banków (Brewer, Jackson i in., 2000, s. 2–3).

Współczesna definicja banku nie różni się zasadniczo od pierwotnej. W lite-raturze przedmiotu wyróżnia się różne definicje banku: z punktu widzenia eko-nomii, prawa czy klienta banku. Najogólniej ujmując, bank to przedsiębiorstwo usługowe, które zajmuje się udzielaniem kredytów i pozyskiwaniem środków fi-nansowych potrzebnych na ich udzielanie (Jaworski, Zawadzka, red., 2008, s. 19). Ekonomiczna definicja banku jest szerszym pojęciem i odzwierciedla rozległy wa-chlarz działań takiego przedsiębiorstwa. Z punktu widzenia gospodarki bank to instytucja, która kreuje pieniądz i dokonuje nim obrotu. Z kolei z prawnego punk-tu widzenia bank definiuje się jako instypunk-tucję, której podstawową działalnością jest

przyjmowanie depozytów oraz udzielanie kredytów. Prawna definicja banku różni się nieznacznie w poszczególnych krajach, z reguły też nie obejmuje swym zakre-sem bankowości centralnej, która określana jest odrębnymi przepisami (Bank for International Settlements, 2012, s. 6).

H.E. Buschgen (1997) definiuje bank z punktu widzenia klienta, stwierdzając, że nie jest to tylko instytucja, która udziela kredytów i przyjmuje depozyty, ale również oferuje inne usługi. Innymi słowy, w tym przypadku bank definiuje się w świetle usług przez niego oferowanych, to jest związanych z (Buschgen, 1997, s. 25):

■ obrotem płatniczym, finansowaniem jego klientów;

■ przechowywaniem i inwestowaniem środków w nim zdeponowanych; ■ pozostałymi usługami związanymi z wyżej opisanymi czynnościami.

M. Zaleska (red., 2013, s. 48–53) definiuje bank, a dokładniej bank komercyjny, jako osobę prawną świadczącą usługi finansowe, przyjmującą środki i udzielają-cą kredytów. Kontynuując swoje rozważania, autorka podkreśla, że każdy bank jest instytucją kredytową, ale nie każda instytucja kredytowa może być bankiem. M. Zaleska (red., 2013, s. 48–53) stwierdza, że banki nastawione są na generowanie zysku i zwiększanie swojej wartości, a także udziału w rynku, aby to osiągnąć, handlu-ją one ryzykiem, kupuhandlu-jąc je i sprzedahandlu-jąc. Zdaniem M. Marcinkowskiej (2009, s. 234), „kwintesencją działalności bankowej jest ponoszenie ryzyka: świadome narażanie się na nie i zarządzanie nim”.

W unijnym prawie przyjęty został ogólny termin dla wszystkich instytucji pro-wadzących działalność bankową – „instytucja kredytowa”1. W myśl rozporządze-nia (UE) nr 575/2013, przez instytucję kredytową rozumie się „przedsiębiorstwo, którego działalność polega na przyjmowaniu depozytów i innych funduszy podle-gających zwrotowi od klientów oraz na udzielaniu kredytów na swój własny rachu-nek” (Regulation (EU) No 575/2013, art. 4).

W ostatnich latach, w wyniku rosnącej liczby przejęć i fuzji, coraz większe znacze-nie mają konglomeraty finansowe – grupy instytucji pod wspólnym zarządem, świad-czące usługi w co najmniej dwóch sektorach rynku finansowego – bankowości, ubez-pieczeniach lub na rynku papierów wartościowych (The Tripartite Group of Bank…, 1995, s. 1). Konglomeraty finansowe nazywane są również holdingami finansowymi czy koncernami finansowymi. W myśl rozważań Z. Krefta (2004, s. 26–28) różni-ce pomiędzy przytoczonymi pojęciami są związane z ich obszarem funkcjonowania – holdingi dominują na terenie angloamerykańskim, koncerny zaś na niemieckoję-zycznym, podczas gdy konglomerat finansowy jest uniwersalnym określeniem.

Zakres usług świadczonych przez banki rósł w miarę ich rozwoju, jednak istotą ich działalności pozostawało przejmowanie na siebie ryzyka w zamian za wyna-grodzenie. Transfer ryzyka między bankiem a jego klientami pozostaje podsta-wową funkcją banku jako pośrednika w przepływie środków finansowych w go-spodarce również dzisiaj, a współczesne instytucje kredytowe zaczęły odgrywać wiodącą rolę w gospodarkach.