Rola banków w gospodarce rynkowej

Rola banku w gospodarce może być postrzegana na wiele sposobów, w zależności od perspektywy, z jakiej patrzy się na jego działalność. Niemniej jednak z punktu widzenia całej gospodarki wyróżnić można szereg cech, które stawiają sektor ban-kowy w samym centrum systemu finansowego kraju, niezależnie od funkcjonują-cego modelu finansowego.

Szczególna rola banków w gospodarce wynika przede wszystkim z ich pośred-nictwa w mechanizmie kreacji pieniądza. Instytucje kredytowe jako jedyne na ryn-ku zajmują się przechowywaniem depozytów składanych przez posiadaczy kapi-tału oraz udzielaniem na tej podstawie kredytów (Leland, Pyle, 1977, s. 371–387). W literaturze przedmiotu można odnaleźć kilka podstawowych argumentów, które uzasadniają istnienie instytucji kredytowych. Przede wszystkim wynika ono

z asymetrii informacji panującej na rynku finansowym (Freixas, Santomero, 2003, s. 1–4). Brak jednakowych możliwości dostępu do informacji, a czasem koszty po-zyskania tych informacji sprawiają, że wielu inwestorów nie jest w stanie samo-dzielnie i prawidłowo ocenić ryzyka wynikającego z danego przedsięwzięcia.

Dostęp do informacji oraz narzędzi wyceny aktywów i  ryzyka sprawiają, że banki stanowią również istotne ośrodki gromadzenia i  wymiany informacji. Taką koncepcję pośrednictwa finansowego rozwinęli w swojej pracy T. Campbell i W. Kracaw (1980, s. 863–882), którzy stwierdzili, że pośrednicy finansowi nie tylko organizują przepływ środków, ale również są swego rodzaju „producenta-mi informacji” dotyczących działalności pod„producenta-miotów w gospodarce. Gromadzenie przez banki informacji ma również swoje uzasadnienie ekonomiczne w postaci teorii kosztów transakcyjnych i korzyści skali (Golędzinowski, 2009, s. 14). Insty-tucje kredytowe zajmują się gromadzeniem informacji na bardzo dużą skalę, na co pozwala ich specjalistyczna wiedza i praktyka, stąd też koszt pozyskania przez nie informacji jest niewielki. Co więcej, banki muszą dokonywać ciągłej aktualizacji danych, choćby ze względu na konieczność monitorowania działalności dłużni-ków. Najważniejszą rolą, jaką pełnią banki, jest pośrednictwo finansowe, warto jest jednak podkreślić odpowiedzialność, która w tym procesie spoczywa na banku. Ponieważ udzielenie kredytu wiąże się z wprowadzeniem nowych środków finan-sowych do obiegu, bank zobowiązany jest zagwarantować pokrycie wygenero-wanych środków na wypadek niewypłacalności kredytobiorcy. Konsekwencją tej odpowiedzialności jest potrzeba wglądu banku w działalność klienta, który stara się o kredyt, by mógł on w efektywny sposób sprawdzać jego sytuację finansową.

Pośrednictwo w procesie kreacji pieniądza jest kolejną cechą odróżniającą ban-ki od pozostałych instytucji finansowych, również pod względem szczególnych re-lacji z bankiem centralnym. Odpowiedzialność finansowa za środki wprowadzone do obiegu za pośrednictwem kredytu ma zagwarantować zaufanie do narodowej waluty oraz zapobiegać nadmiernej kreacji pieniądza bez odpowiedniego zabez-pieczenia, co mogłoby doprowadzić do załamania jego wartości i zjawiska hiperin-flacji. Z tego samego powodu bankowi centralnemu nadaje się wyłączne prawo do emisji, co dodatkowo ułatwia kontrolę nad ilością pieniędzy w obiegu.

Funkcjonowanie banków ma bardzo istotne znaczenie również z  perspekty-wy samych inwestorów i obywateli. Sprawny sektor bankoperspekty-wy stanowi bezpiecz-ne miejsce dla oszczędzanych środków, oferując przy tym oprocentowanie dla oszczędności, chroniące je przed utratą wartości w wyniku zjawiska inflacji. Bar-dzo istotne znaczenie ma również działalność kredytowa, która nie tylko zapewnia środki na inwestycje i rozwój podmiotom gospodarczym, ale dostarcza im rów-nież dodatkowe źródło płynności w krótkim terminie. Należy jednak podkreślić, że konsekwencją odpowiedzialności banku za środki wygenerowane w  ramach udzielanego kredytu jest konieczność posiadania wglądu w działalność potencjal-nego kredytobiorcy, aby umożliwić efektywne sprawdzanie jego sytuacji finanso-wej (Risk Management Group…, 2000, s. 11–16).

Warto pamiętać o wadze informacji, jaką niosą ze sobą zachowania banków wo-bec ich klientów. Bankowe kredyty i pożyczki stanowią swego rodzaju sygnał dla zorganizowanych rynków o zdolności kredytowej jednostek gospodarczych, bez-pieczeństwie ich inwestycji oraz płynności finansowej. Uzyskanie wsparcia finan-sowego ze strony instytucji kredytowej często stanowi wiarygodne potwierdzenie stabilności danego podmiotu, która została zweryfikowana przez wykwalifikowa-nych specjalistów. Może to być szczególnie pomocne przy pozyskiwaniu przez te przedsiębiorstwa środków na działalność za pomocą emisji papierów wartościo-wych (Stiglitz, Weiss, 1988). W związku z tą ostatnią funkcją bank traktowany jest jako instytucja zaufania publicznego, co uzasadnia szczególny charakter nadzoru nad tym sektorem w gospodarce (Armstrong, 2012).

Zdaniem M. Janickiej (2007, s. 103), W.J. Jaworskiego, A. Szelągowskiej (2014, s. 20–21), M. Marcinkowskiej, P. Wdowińskiego i in. (2014, s. 10) oraz E. Gostom-skiego (2016, s. 72–76), banki mają systemowe znaczenie dla gospodarki. Ozna-cza to, że upadek instytucji kredytowej może wywołać efekt domina, a zatem, że bankructwo jednego banku doprowadzi, na skutek istnienia licznych powiązań, do przejściowych trudności, a nawet kolejnych upadłości, innych instytucji kredy-towych. W swoich rozważaniach autorzy kładą nacisk na różne aspekty systemo-wego znaczenia banków dla gospodarki. Zdaniem G. Ravoeta, E. Letemendii i in. (2010, s. 2) to stabilność systemu bankowego jest warunkiem aktywności gospo-darczej i wzrostu gospodarczego. E. Carletti i P. Hartmann (2002, s. 8) wskazują na rolę działalności depozytowo-kredytowej oraz ryzyka dla gospodarki, jakie niesie ze sobą utrata płynności przez bank. Z kolei K. Dresler (2014, s. 65–73) porusza kwestię roli banków w  transmisji szoków między systemem finansowym a  go-spodarką realną, która sprawia, że mają one decydujące znaczenie dla stabilności współczesnych gospodarek.

Kryzys z sektora bankowego przenosi się na pozostałe elementy systemu finan-sowego danego kraju, a nawet na inne kraje, mogąc rozprzestrzenić się na całą gospodarkę światową. B. Eichengreen i R. Portes (1987, s. 1–5) wskazują, że to właśnie siła efektu zarażania jest cechą szczególną systemu bankowego – spadek zaufania do pojedynczej instytucji kredytowej bardzo szybko przenosi się na inne banki. G. Kaufman (1996, s. 20–25) podkreśla, że zjawisko to jest też znacznie groź-niejsze niż w innych sektorach, ponieważ może mieć konsekwencje dla wszystkich pozostałych gałęzi gospodarki. Wystąpienie kryzysu finansowego niesie za sobą szereg kosztów zarówno dla samej gospodarki, jak i dla społeczeństwa. Dlatego też kluczowe jest przyjęcie określonych regulacji oraz wymogów, by zapewnić stabilne i bezpieczne funkcjonowanie sektora bankowego. Banki jako instytucje zaufania publicznego powinny w swojej działalności zwracać szczególną uwagę na zarzą-dzanie ryzykiem.

Znaczenie sektora bankowego w gospodarce danego kraju określa udział jego aktywów w relacji do PKB. Na wykresie 2 przedstawiono tę relację dla wybranych krajów członkowskich UE.

0 50 100 150 200 250 300 350 400 450

Niemcy Hiszpania Francja Wielka

Brytania ^{Grecja Włochy Holandia Polska Portugalia Szwecja}

Wykres 2. Wartość aktywów sektora bankowego w relacji do PKB danego kraju w 2017 r. (%) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat (2017).

Jak widać na wykresie 2, największy udział sektora bankowego w PKB występu-je w Wielkiej Brytanii – wynosi 428%. W Polsce udział sektora bankowego w PKB kształtuje się na poziomie 92%. Różnice w wielkości tego stosunku wynikają przede wszystkim z poziomu rozwoju gospodarczego danego kraju i związanego z nim poziomu ubankowienia – w krajach rozwiniętych, takich jak Niemcy, Dania czy Finlandia, stopień ubankowienia znacznie przekracza 90%, podczas gdy w krajach rozwijających się nie przekracza on na ogół 80% (World Bank Indicators, 2014). Niemniej jednak, w każdym prezentowanym przypadku, rozmiary sektora banko-wego wskazują na jego znaczenie dla funkcjonowania gospodarki.

Szczególna pozycja banków w  gospodarce, łatwy dostęp do kapitału i  po-wszechne zaufanie społeczne razem sprawiają, że banki komercyjne skłonne są do nadużywania swojej pozycji w gospodarce (tzw. pokusa nadużycia, moral hazard). Ryzykowne inwestycje przynoszące dużą stopę zwrotu stanowią dużą pokusę dla instytucji kredytowych, które liczą na to, że w razie fiaska ich płynność zostanie uratowana przez bank centralny. Skala konsekwencji, jakie potencjalnie niesie ze sobą bankructwo banku, powoduje równocześnie, że bankom centralnym trudno jest tej pomocy odmówić.