Pojęcia „kultura strategiczna” (strategic culture) zaczęto używać w literaturze angielskojęzycznej w II połowie lat 70. XX wieku. Czyniono to w odniesieniu do odmiennych strategii nuklearnych ówczesnych supermocarstw, czyli Sta‑
nów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego. W prowadzonych badaniach koncentrowano się — chcąc wyjaśnić odmienność strategii w tym samym dwubiegunowym środowisku międzynarodowym — na uchwyceniu specy‑
ficznych narodowych cech obydwu państw, warunkowanych szczególnymi historycznymi doświadczeniami, i ich znaczeniu dla myślenia o środowi‑
sku międzynarodowym i podejmowanych w nim działaniach, włącznie ze strategią użycia broni jądrowej6. Początkowo więc określenie „strategicz‑
ny” używano w odniesieniu do stosowania siły wojskowej przez państwa w procesie realizacji ich interesów7. Inspirację dla obrania takiego kierunku aktywności badawczej stanowiły wcześniejsze badania Gabriela Almonda i Sidney’a Verby na temat kultury politycznej społeczeństw8.
Istnieją dwie istotne konsekwencje myślenia o kulturze strategicznej ukształtowanego w początkowym okresie jej badania. Po pierwsze, identy‑
fikowano ją z użyciem siły wojskowej przez państwo. Po drugie, za pod‑
miot kultury strategicznej uznawano państwa. Z czasem w prowadzonych badaniach zakresy przedmiotowy i podmiotowy kultury strategicznej zaczę‑
ły podlegać ewolucji. W odniesieniu do zakresu przedmiotowego zaczęto wykraczać poza identyfikowanie kultury strategicznej wyłącznie z użyciem siły wojskowej i sposobem zapewniania bezpieczeństwa, zwłaszcza w wa‑
runkach ewolucji zakresu przedmiotowego tego ostatniego. Zaś w odniesie‑
niu do zakresu podmiotowego zaczęto uwzględniać także i inne podmioty zaangażowane w procesy formułowania i realizacji polityki bezpieczeństwa
6—Zob. J. Snyder: The Soviet Strategic Culture: Implications for Limited Nuclear Operations.
Santa Monica 1977; C.S. Gray: National Style in Strategy…
7—S. Poore: Strategic Culture. In: Neorealism versus Strategic Culture. Eds. J. Glenn, D. How‑
lett, S. Poore. Aldershot 2004, s. 45.
8—Zob. G. Almond, S. Verba: The Civic Culture. Political Attitudes and Democracy in Five Nations. Princeton 1963.
ze szczególnym uwzględnieniem Unii Europejskiej9. Oznacza to, że rozu‑
mienie kultury strategicznej jest dynamicznym i nieskończonym procesem, podlegającym adaptacji do zmian środowiska międzynarodowego. Wydaje się jednak kategorią użyteczną w procesie badania polityki bezpieczeństwa państwa, jak również innych podmiotów. Umożliwia bowiem wyjaśnienie, jak doświadczenia historyczne państwa i jego cechy kulturowe kształtują strategiczne interesy i służące ich realizacji strategiczne preferencje doty‑
czące zachowań w środowisku międzynarodowym10.
Za osobę, która jako pierwsza użyła pojęcia „kultura strategiczna” uwa‑
żany jest Jack Snyder, który w 1977 roku zapoczątkował badanie szcze‑
gólnych cech myślenia przywódców ówczesnego Związku Radzieckiego o użyciu broni nuklearnej z odwołaniem się do tego pojęcia. Zaproponował bowiem, aby myślenie przywódców tego państwa postrzegać w kategoriach specyficznej kultury strategicznej. Podkreślał, że elity polityczne i wojskowe podlegają procesowi socjalizacji zgodnie z dającym się określić rodzajem strategicznego myślenia. Skutkiem takiej socjalizacji jest przyjęcie zespołu przekonań, podejść, wzorców zachowań — w odniesieniu do preferowanej strategii nuklearnej — które osiągnęły względną trwałość i stały się w więk‑
szej mierze rodzajem kultury niż „zwyczajnej” praktyki politycznej11. Problem zdefiniowania kultury strategicznej wynika z faktu, że jej ro‑
zumienie jest dynamicznym procesem. Wyraźna jest bowiem tendencja do identyfikowania jej z narodowymi cechami lub narodową tożsamością w za‑
kresie stosowania przez państwo siły wojskowej w środowisku międzyna‑
rodowym. Dla takiego ukształtowania się jej rozumienia szczególnie istotne znaczenie miały badania podjęte w II połowie lat 70. XX wieku, których przedmiotem zainteresowania były koncepcje strategiczne obu ówczesnych supermocarstw w zakresie stosowania broni jądrowej. W latach 90. XX wie‑
ku zauważalne stało się odchodzenie od utożsamiania kultury strategicznej wyłącznie ze stosowaniem siły wojskowej i przechodzenie do identyfiko‑
wania jej z szerszym zespołem działań na rzecz bezpieczeństwa między‑
narodowego.
W odniesieniu do nurtu definiowania kultury strategicznej utożsamiające‑
go ją ze stosowaniem siły wojskowej wyraźne jest różnicowanie podmiotów, których zachowania kultura ta kształtuje. Dominuje uznawanie za podmiot państwa jako instytucji. Ken Booth definiował kulturę strategiczną jako zbiór tradycji, wartości, wzorce zachowań, symbole przekonania i specyficzne spo‑
soby adaptowania się danego państwa do środowiska międzynarodowego
—9—Zob. A. Toje: America, the EU and Strategic Culture. Renegotiating the Transatlantic Bargain.
London 2008; B. Giegierich: European Security and Strategic Culture. National Responses to the EU’s Security and Defence Policy. Baden ‑Baden 2006.
10—S. Poore: Strategic Culture…, s. 45.
11—J. Snyder: The Soviet Strategic…, s. V
i rozwiązywania problemów dotyczących zagrożenia lub użycia siły12. Po‑
dobnie Alastair Johnston uznał, że kultura strategiczna to zintegrowany sys‑
tem symboli tzn. struktur argumentacji, analogii, metafor, które warunkują tworzenie długoterminowych strategicznych preferencji państwa w zakresie roli siły wojskowej w jego stosunkach z innymi państwami13.
Istnieje jednak nurt definiowania kultury strategicznej, który identyfikuje ją nie tyle z państwem, co z jego elitami wojskowymi. Jeszcze w końcu lat 80. XX wieku Yitzhak Klein uważał, że kultura strategiczna to zespół przekonań i sposobów myślenia establishmentu wojskowego na temat po‑
litycznych celów wojny i najbardziej skutecznych sposobów ich osiągania.
Ten sposób myślenia o kulturze strategicznej nie tylko czyni jej adresatem struktury wojskowe, lecz także z poziomu strategii państwa w zakresie za‑
pewniania bezpieczeństwa sprowadza ją na poziom działań operacyjnych struktur wojskowych. W tym też kontekście Elizabeth Kier zaproponowała pojęcie kultury organizacyjnej wojskowych14. Nie negując znaczenia stoso‑
wania siły wojskowej na poziomie operacyjnym, nie wydaje się uzasadnio‑
ne, aby kulturę strategiczną państwa ograniczać do poziomu operacyjnego działań wojskowych.
Element innowacyjnego myślenia o kulturze strategicznej w końcu lat 90. XX wieku zaproponował Keith Krause. Przekonywał bowiem do odej‑
ścia od myślenia o kulturze strategicznej — podsuwając określenie „kultura bezpieczeństwa” — odnoszącego się ściśle do potencjału wojskowego i jego stosowania. Opowiedział się za poszerzeniem jego rozumienia i stosowania w odniesieniu do działań państwa na rzecz bezpieczeństwa i stabilności śro‑
dowiska międzynarodowego15. Podobnie ujął to Peter Katzenstein. Jego zda‑
niem, kultura strategiczna — odzwierciedlając narodową tożsamość w za‑
kresie bezpieczeństwa — obejmuje zespół ocen i wiedzę służące określaniu funkcjonowania państwa w środowisku międzynarodowym16. Taki kierunek myślenia o kulturze strategicznej państwa — ale i innych podmiotów — w warunkach ewolucji rozumienia bezpieczeństwa i jego rozszerzenia poza wymiar wojskowy, wydaje się jak najbardziej słuszny. Stanowi także punkt odniesienia dla analizy kultury strategicznej Polski w niniejszym opracowa‑
12—K. Booth: The Concept of Strategic Culture Affirmed. In: Strategic Power USA/USSR. Ed.
C.C. Jacobsen. London 1990, s. 121.
13—A. Johnston: Cultural Realism. Strategic Culture…, s. 36; A. Johnston: Thinking about Strategic Culture…, s. 46.
14—E. Kier: Culture and Military Doctrine. France between the Wars. “International Security”
1995, no 4, vol. 19, s. 67.
15—K. Krause: Cross Cultural Dimensions of Multilateral Non Proliferation and a Control Dialo-gues: an Overview. In: Cross cultural Dimension: Multi lateral Non proliferation and Arms Control Dialogues. Ed. K. Krause. Ottawa 1997. Cyt. za: S. Poore: Strategic Culture…, s. 50.
16—P. Katzenstein: Introduction. Alternative Perspectives on National Security. In: The Culture of National Security: Norms and Identity in World Politics. Ed. P. Katzenstein. New York 1996, s. 6.
niu. Na wczesnych bowiem etapach badań nad kulturą strategiczną państwa odwoływano się do wąskiego, ograniczonego do wymiaru wojskowego, ro‑
zumienia bezpieczeństwa. Uzasadnione i logiczne wydaje się więc, że posze‑
rzenie przede wszystkim zakresu przedmiotowego rozumienia bezpieczeń‑
stwa skutkuje szerokim rozumieniem kultury strategicznej, wykraczającym poza stosowanie siły wojskowej w środowisku międzynarodowym.
Szczególnie ważnym elementem myślenia o istocie kultury strategicznej jest jej znaczenie dla zachowań państwa — czy innego podmiotu — w śro‑
dowisku międzynarodowym. Alastair Johnston definiował nawet kulturę strategiczną z uwzględnieniem jej wpływu na zachowania państw. Podkreś‑
lał bowiem, że jest to zintegrowany system symboli, które warunkują two‑
rzenie długoterminowych, strategicznych preferencji dotyczących roli siły wojskowej w stosunkach międzynarodowych17. W innym miejscu autor ten zaznaczył, że kultura strategiczna jest rodzajem ideacyjnego środowiska, które ogranicza wybór państwa w obrębie zachowań w otoczeniu między‑
narodowym. Uznał bowiem, że środowisko to, składając się ze wspólnych założeń i reguł podejmowania decyzji, tworzy pewien rodzaj ładu i ogra‑
niczeń dla zachowań państw18. Dla zachowań państw może bowiem — po pierwsze — dostarczać ograniczonej liczby preferencji. Po drugie, może przejawiać się jako spójny zespół preferencji istniejących w długim okresie czasu. Po trzecie, może łagodzić skutki innych zmiennych warunkujących proces decyzyjny i podejmowane działania19.
Istotne znaczenie ma określenie specyfiki wpływania kultury strategicz‑
nej na zachowania państwa. Jak wykazały prowadzone badania, określa ona preferowane opcje działania, a tym samym zawęża ich zakres. Jednocześnie czyni podejmowane działania bardziej przewidywalnymi. Należy jednak pa‑
miętać — co wynika ze specyfiki życia społecznego — o braku mechanicz‑
nych, ściśle zdeterminowanych zależności. Kultura strategiczna, określając preferowane opcje strategicznego wyboru, warunkuje ogólne tendencje lub kierunki podejmowanych decyzji i działań20. Tworzy więc istniejący w dłu‑
gim okresie kontekst, w którym funkcjonują podmioty21.
Zwolennicy myślenia o zachowaniach państwa w środowisku między‑
narodowym, odwołując się do koncepcji kategorii kultury strategicznej, za główną zmienną warunkującą ich (państw) narodowych styl lub narodo‑
wą tożsamość i związane z tym preferowane opcje strategicznego wyboru, uznają historyczne doświadczenia. Należy więc wyraźnie podkreślić, że nie eksponuje się obiektywnych uwarunkowań w postaci chociażby zasobów
17—A. Johnston: Cultural Realism. Strategic Culture…, s. 36.
18—A. Johnston: Thinking about Strategic Culture…, s. 45.
19—Ibidem, s. 53.
20—K. Booth: The Concept of Strategic Culture…, s. 126.
21—S. Poore: Strategic Culture…, s. 48.
państwa czy struktury i funkcjonowania jego otoczenia międzynarodowego, lecz czynnik subiektywny, jakim jest specyficzne, unikalne doświadczenie historyczne. W konsekwencji — zdaniem zwolenników tego kierunku myśle‑
nia — poszczególne państwa mają różne strategiczne preferencje. Wynikają one z ich wcześniejszych doświadczeń historycznych i w tym kontekście są warunkowane przez filozoficzne, polityczne, kulturowe i intelektualne cechy elit danego państwa22.
Taki kierunek myślenia — niezależnie od jego słabości w postaci po‑
mijania uwarunkowań obiektywnych preferencji strategicznych państw — znajduje odzwierciedlenie w stanie literatury i prowadzonych badań. Jack Snyder już w 1977 roku, myśląc o Stanach Zjednoczonych, wskazywał na istnienie dostrzegalnej kultury strategicznej dotyczącej sposobów myślenia i działania w odniesieniu do stosowania siły w środowisku międzynarodo‑
wym. Podstawy tej kultury stanowi historyczne doświadczenie tworzenia tego państwa, specyficzne samopostrzeganie Amerykanów, specyficzna filo‑
zofia polityczna i specyficzny amerykański styl życia. Warunkują one kulturę strategiczną Stanów Zjednoczonych23. Z kolei w przypadku byłego Związku Radzieckiego specyfika strategii zastosowania sił jądrowych wyjaśniana jest historyczną tradycją funkcjonowania w warunkach autorytarnych systemów politycznych24. Skłonność Chin do kontrolowanego, politycznie motywowa‑
nego, defensywnego i minimalistycznego użycia siły — jak wskazywano
— wynika z odwoływania się do myśli starożytnych strategów oraz histo‑
rycznie ukształtowanej skłonności do postrzegania świata z perspektywy wyższości25.
Uwzględnianie specyficznych historycznych doświadczeń warunkuje także treść strategii bezpieczeństwa Polski, a więc zgodnie z przyjętym za‑
łożeniem — jej kultury strategicznej. Szczególnie wyraźnie zostało to wyeks‑
ponowane w Białej Księdze opublikowanej w 2013 roku. Wskazano w niej wprost, że definiowanie interesów narodowych i celów strategicznych wymaga uwzględnienia doświadczeń historycznych. Uznano, że to one są zmienną warunkującą proces kształtowania się narodu i jego elit, sposobów myślenia, przekonań co do istnienia w otoczeniu międzynarodowym26. Do szczególnie istotnych doświadczeń historycznych zaliczono — po pierwsze
— okresy braku własnego państwa, stąd za główny żywotny interes uznano posiadanie sprawnego państwa. Po drugie, w warunkach braku własnego państwa istotnym problemem było zachowanie własnej tożsamości naro‑
22—A. Johnston: Thinking about Strategic Culture…, s. 34.
23—Zob. J. Snyder: The Soviet Strategic Culture…; C.S. Gray: National Style in Strategy…, s. 22.
24—A. Johnston: Cultural Realism. Strategic Culture…, s. 1.
25—Ibidem, s. 1.
26—Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego…, s. 28.
dowej, dlatego do działań koniecznych zaliczono jej ochronę. Po trzecie, wieki negatywnych doświadczeń historycznych, wynikających z położenia między mocarstwami — zwłaszcza Niemcami i Rosją — sprawiły, że za jeden z głównych interesów strategicznych uznano przeciwdziałanie kształ‑
towaniu się niekorzystnej wspólnoty interesów potężnych mocarstw27. Po czwarte, w kontekście osamotnienia Polski w momencie napaści Niemiec faszystowskich w 1939 roku, mimo gwarancji sojuszniczych, za ważny stra‑
tegiczny problem przyjęto wiarygodność zobowiązań sojuszniczych28. Nale‑
ży jednak wyraźnie podkreślić, że w przypadku Polski doświadczenia hi‑
storyczne nie są jedyną zmienną warunkującą myślenie o bezpieczeństwie, a więc jej kulturę strategiczną. Do ważnych zmiennych zaliczono także uwa‑
runkowania obiektywne w postaci potencjału państwa, jego zasobów oraz uwarunkowania występujące na poziomie środowiska międzynarodowego.
Wydaje się, że łączenie unikalnych doświadczeń historycznych z posiada‑
nym potencjałem oraz diagnozą ewolucji środowiska międzynarodowego określa specyfikę kultury strategicznej Polski po 1989 roku.
Uświadamiając sobie szczególne uwarunkowania kultury strategicznej Polski, należy wyraźnie podkreślić, że uwzględnianie w jej kształtowaniu specyficznych doświadczeń historycznych oznacza koncentrowanie się na jej partykularnych cechach charakterystycznych dla poszczególnych państw, za‑
miast na cechach wspólnych charakterystycznych dla wielu z nich29. W kon‑
sekwencji ukształtowany sposób myślenia o kulturze strategicznej „indywi‑
dualizuje podejście do rozumienia i zapewniania bezpieczeństwa”30. Wpływ kultury strategicznej na zachowania państw i indywidualizacja ich analizy z odwołaniem się do specyficznych uwarunkowań historycz‑
nych, subiektywnego ich odczuwania z ograniczonym znaczeniem czyn‑
ników obiektywnych, stanowią niezwykle istotny problem racjonalności podejmowanych działań. W kontekście popularyzacji założeń teorii gier po‑
jawił się dylemat czy — z jednej strony — racjonalność zachowań państwa w poliarchicznym środowisku międzynarodowym ma charakter ponadcza‑
sowy, niejako „zestandardyzowany” i powszechny, bez odwoływania się do indywidualnego doświadczenia historycznego, jak chcieli zwolennicy szkoły neorealistycznej? Czy też — z drugiej strony — racjonalność zachowań pań‑
stwa wymaga niejako „przefiltrowania” obiektywnych uwarunkowań ist‑
niejących na poziomie środowiska międzynarodowego przez subiektywne doświadczenie historyczne?
27—Ibidem, s. 29.
28—Ibidem, s. 36.
29—M. Desch: Culture Clash: Assessing the Importance of Ideas in Security Studies. „Interna‑
tional Security” 1998, vol. 23, no 1, s. 152.
30—R. Wiśniewski: Kultura strategiczna, czyli o kulturowych uwarunkowaniach polityki zagra-nicznej i bezpieczeństwa. „Przegląd Strategiczny” 2012, nr 1, s. 163.
W odniesieniu do wcześniej sformułowanego dylematu, zwolennicy ana‑
lizowania zachowań państw przez pryzmat kultury strategicznej jednoznacz‑
nie odrzucają właściwą dla szkoły neorealistycznej koncepcję powszechnej i ponadczasowej racjonalności w poliarchicznym środowisku. Opowiadają się za jej indywidualizacją i za intersubiektywnym charakterem. U podstaw badania kultury strategicznej leży bowiem założenie, że decydenci w róż‑
nych państwach myślą i działają odmiennie w tych samych okolicznościach strategicznych31. Ken Booth skrytykował nawet odwoływanie się do teorii racjonalnego wyboru zgodnie z założeniami teorii gier i bez uwzględniania narodowego stylu w myśleniu strategicznym. Opowiedział się za analizą strategii w kontekście specyfiki poszczególnych państw. Uznał, że niezbędna jest reorientacja strategicznego myślenia i odrzucenie założenia, że państwa reagują na bodźce zewnętrzne w ten sam, „mechaniczny” sposób z odwo‑
łaniem się do wręcz „matematycznie” rozumianej racjonalności32.
W kontekście takich poglądów w końcu lat 70. XX wieku ukształtowało się przekonanie, że kultura strategiczna państwa powinna być rozumiana wyłącznie z uwzględnieniem jego kontekstu kulturowego, którego ważnym elementem jest unikalne doświadczenie historyczne. Uznawano, że to do‑
piero kultura strategiczna nadaje sens obiektywnym uwarunkowaniom za‑
chowań państw. Dzieje się tak, gdyż historycznie warunkowane strategiczne preferencje ograniczają reakcje państwa na obiektywne zmiany w środowi‑
sku międzynarodowym, zmniejszając liczbę możliwych wyborów33. W kon‑
sekwencji, odwoływanie się do kultury strategicznej nie wyklucza racjonal‑
ności podejmowanych decyzji i działań, a wręcz przeciwnie — nadaje im specyficzny, intersubiektywny sens, będący wynikiem unikalnych historycz‑
nych doświadczeń. Nie jest więc przeciwieństwem racjonalności. Przyczynia się bowiem do hierarchizowania preferencji i ograniczania zakresu możli‑
wych opcji strategicznego wyboru. W procesie postrzegania rzeczywistości międzynarodowej możliwe jednak jest jej upraszczanie34. Niezależnie jed‑
nak od wskazanego ograniczenia, myślenie takie jest odmienne od myślenia o racjonalności, charakterystycznego dla szkoły neorealistycznej, koncentru‑
jącej się na identyfikacji uwarunkowań zachowań państw funkcjonujących na poziomie środowiska międzynarodowego. W konsekwencji neorealiści odrzucają znaczenie doświadczenia historycznego dla zachowań państw35.
Myślenie o kulturze strategicznej zapoczątkowane w drugiej połowie lat 70. XX wieku podlegało znacznej ewolucji. Jest więc dynamicznym proce‑
sem. W literaturze przedmiotu panuje zgoda co do tego, że jego ewolucja
31—A. Johnston: Thinking about Strategic Culture…, s. 55.
32—Zob. K. Booth: Strategy and Ethnocentrism. London 1979.
33—A. Johnston: Thinking about Strategic Culture…, s. 34.
34—Ibidem, s. 34—35.
35—Zob. K. Waltz: Struktura teorii stosunków międzynarodowych. Warszawa 2010.
przebiegała przez trzy etapy nazywane najczęściej generacjami kultury stra‑
tegicznej36. Cechą etapu pierwszego — zapoczątkowanego w II połowie lat 70. XX wieku — była koncentracja na wyjaśnianiu odmienności strategii nu‑
klearnych ówczesnego Związku Radzieckiego oraz Stanów Zjednoczonych z jednoznacznie deterministycznym ujmowaniem relacji między kulturą strategiczną i zachowaniami tych państw. Początek drugiego etapu przypa‑
da na połowę lat 80. XX wieku. W procesie koncentracji na relacjach między kulturą strategiczną i zachowaniami państw nastąpiło odejście od determi‑
nistycznego ich ujmowania. Podkreślano możliwość istnienia rozbieżności między historycznie ukształtowanymi dla danego państwa preferencjami strategicznymi — z jednej strony — oraz decyzjami i działaniami podej‑
mowanymi przez jego przywódców — z drugiej strony37. Koncentrowano się na stosowaniu przez państwa siły wojskowej, a nie tylko — jak w przy‑
padku pierwszego etapu — na stosowaniu potencjału wojskowego. Cechą trzeciego etapu ewolucji badania kultury strategicznej — przypadającego na lata 90. XX wieku — była koncentracja na pojedynczych przypadkach strategicznych decyzji państw, warunkowanych ich kulturą strategiczną. De‑
cyzje te były więc ujmowane jako zmienne zależne warunkowane kulturą strategiczną, pełniącą rolę zmiennej niezależnej.
Wydaje się jednak, że niezbędne jest wyodrębnienie czwartego etapu ewolucji badania kultury strategicznej państw, ale i innych podmiotów. Jego istotnym wyróżnikiem jest — po pierwsze — poszerzenie zakresu podmio‑
towego analizy kultury strategicznej i uwzględnianie nie tylko państw, lecz także instytucji międzynarodowych, takich jak chociażby Unia Europejska.
Po drugie, poszerzony został zakres przedmiotowy. We wcześniejszych ba‑
daniach kulturę strategiczną odnoszono do stosowania siły wojskowej. Mając jednak na uwadze fakt, że badanie kultury strategicznej ściśle było powiąza‑
ne z badaniem bezpieczeństwa narodowego, a wręcz była ona częścią jego analizy, w warunkach poszerzenia zakresu przedmiotowego tego ostatnie‑
go niezbędne jest wyście poza wąskie „wojskowe” ujmowanie tej ostatniej.
Przesłanki takiego myślenia już w latach 90. XX wieku stworzył Alastair Johnston. Jego zdaniem, kultura strategiczna jako system symboli składa się z dwóch części. Po pierwsze, z diagnozy środowiska międzynarodowego ze szczególnym uwzględnieniem istniejących tu zagrożeń bezpieczeństwa. Po drugie, z założeń dotyczących przeciwdziałania istniejącym zagrożeniom38. Oznacza to, że kultura strategiczna identyfikowana jest z narodowymi ce‑
chami postrzegania zagrożeń bezpieczeństwa narodowego i narodowymi
36—Zob. A. Johnston: Thinking about Strategic Culture…, s. 36 i nast; A. Johnston: Cultural Realism. Strategic Culture…, s. 5—20; S. Poore: Strategic Culture…, s. 51—59; R. Wiśniewski:
Kultura strategiczna…, s. 167—170.
37—A. Johnston: Cultural Realism. Strategic Culture…, s. 15—17.
38—Ibidem, s. 37.
cechami jego zapewniania. Taki sposób myślenia legł u podstaw procesu ewolucji kultury strategicznej Polski po 1989 roku. Za niezbędny jednak komponent kultury strategicznej w ramach czwartego etapu jej badania uznano ewolucję sposobu myślenia o bezpieczeństwie, jego rozumienia.