W ewolucji kultury strategicznej Polski po 1989 roku można zidentyfikować kilka tendencji. Należy do nich — przede wszystkim — zmiana sposobu ro‑
zumienia logiki funkcjonowania środowiska międzynarodowego, związana z odchodzeniem od jego interpretacji w kategoriach systemu westfalskie‑
go i przechodzeniem do interpretacji w kategoriach systemu poźnowest‑
falskiego. Po drugie, trwałym elementem wszystkich strategii bezpieczeń‑
stwa, które tworzą podstawę identyfikacji treści kultury strategicznej, jest odwoływanie się do wielowymiarowego, sektorowego rozumienia bezpie‑
czeństwa. Po trzecie, występuje zacieranie wcześniejszych wyraźnych po‑
działów — zwłaszcza w strategii z 1992 roku — między bezpieczeństwem wewnętrznym i międzynarodowym. Taki kierunek myślenia jednoznacznie potwierdzono w Białej Księdze opublikowanej w 2013 roku39.
Pierwszą z wyraźnych cech ewolucji kultury strategicznej Polski po 1989 roku jest zmiana sposobu rozumienia bezpieczeństwa, swoistego paradyg‑
matu, odzwierciedlająca zmianę sposobu rozumienia logiki funkcjonowania środowiska międzynarodowego, a dokładniej — środowiska bezpieczeń‑
stwa. Wyraźne jest odchodzenie od postrzegania środowiska bezpieczeń‑
stwa w kategoriach westfalskiego systemu stosunków międzynarodowych i ujmowanie go w kategoriach późnowestfalskiego40. Cechą tego pierwsze‑
go jest państwocentryczne postrzeganie rzeczywistości międzynarodowej, a więc poprzez pryzmat scentralizowanego państwa narodowego. W kon‑
tekście problematyki bezpieczeństwa oznacza ono, że państwo jest źródłem jego zagrożeń, ale jednocześnie jest przedmiotem ochrony w ramach polityki bezpieczeństwa i jego dostarczycielem. Takie myślenie o środowisku bez‑
pieczeństwa właściwe jest strategii z 1992 roku, zawartej w dwóch doku‑
mentach o nazwach „Założenia polskiej polityki bezpieczeństwa” i „Polityka bezpieczeństwa i strategia obronna Rzeczypospolitej Polskiej” z 2 listopada
39—Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego…, s. 103.
40—Zob. Późnowestfalski ład międzynarodowy. Red. M. Pietraś, K. Marzęda. Lublin 2008;
M. Pietraś: Bezpieczeństwo pastwa w późnowestfalskim środowisku międzynarodowym. W: Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa. Red. S. Dębski, B. Górka ‑Winter. Warszawa 2003.
1992 roku41. Oceny tej nie zmienia fakt, że w dokumentach tych wyraźnie podkreślono, że Polska nie upatruje zagrożenia w żadnym z istniejących państw.
W następnych strategiach bezpieczeństwa wyraźne jest odwoływanie się do logiki późnowestfalskiego środowiska międzynarodowego, którego istot‑
ną cechą jest aktywność — obok państw — podmiotów niepaństwowych, transnarodowych. Stają się one źródłem zagrożeń bezpieczeństwa, a nawet nośnikiem siły w środowisku międzynarodowym. W strategii z 2000 roku, a więc przed atakami terrorystycznymi na World Trade Center i Pentagon, wskazano na pojawiające się transnarodowe zagrożenia bezpieczeństwa i w ich kontekście na wzrost zagrożenia terroryzmem i postępującym umię‑
dzynaradawianiem transnarodowej przestępczości zorganizowanej42. O ile w 2000 roku mówiono o pojawiających się transnarodowych zagrożeniach bezpieczeństwa, to w strategii z 2003 roku mówiono o zmianie charakteru zagrożeń. Wskazano, że zagrożenia „klasyczne” w postaci inwazji zbrojnej zastępowane są zagrożeniami „nietypowymi”, których źródłem są podmioty niepaństwowe43. Z kolei w strategii z 2007 roku użyto określenia „zagroże‑
nia asymetryczne”44. Uściślono, że ich źródłem są podmioty transnarodowe oraz „państwa upadłe”, sprzyjające rozwojowi terroryzmu i zorganizowanej przestępczości. Uściślono także na zagrożenia dla Polski wynikające z uza‑
leżnienia od dostaw surowców energetycznych oraz z kryzysu w warun‑
kach współzależności gospodarki światowej45.
Druga z tendencji dotyczy bardziej kontynuacji, a nie zmiany. Jest nią trwała obecność we wszystkich strategiach myślenia o bezpieczeństwie jako złożonym, wielowymiarowym czy wielosektorowym zjawisku, obejmują‑
cym także wymiary lub sektory niewojskowe. Zmieniał się jednak zakres przedmiotowy niewojskowych wymiarów bezpieczeństwa. Najszerzej ujęto je w strategii z 2007 roku. W strategii z 1992 roku uznano, że rozumienie bezpieczeństwa Polski obejmuje takie wymiary, jak: polityczny, wojskowy, ekonomiczny, ekologiczny oraz społeczny z uwzględnieniem komponentu
41—„Założenia polskiej polityki bezpieczeństwa” i „Polityka bezpieczeństwa i strategia obronna Rzeczypospolitej Polskiej” z 2 listopada 1992 roku (maszynopis).
42—„Strategia bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej” (przyjęta na posiedzeniu Rady Ministrów w dniu 4 stycznia 2000 roku). Zob. http://acn.waw.pl/zgroszek/sbrp.htm [dostęp:
15.08.2013].
43—„Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej” (z 22 lipca 2003 roku).
Zob. http://www.msz.gov.pl/index.php?page=1131800000&PHPSESSID=0572591d7c2a1bd9a03 b7366e393fb0c [dostęp: 15.08.2013].
44—Zob. M. Pietraś: Transnarodowość zagrożeń asymetrycznych. W: Zagrożenia asymetryczne współczesnego świata. Red. S. Wojciechowski, R. Fiedler. Poznań 2009; M. Madej: Zagrożenia asymetryczne bezpieczeństwa państw obszaru transatlantyckiego. Warszawa 2007.
45—„Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej”. Warszawa 2007.
Zob. http://www.wp.mil.pl/pliki/File/zalaczniki_do_stron/SBN_RP.pdf [dostęp: 18.08.2013].
etnicznego46. W strategii z 2000 roku, identyfikując podstawowe zasady poli‑
tyki bezpieczeństwa Polski, wyraźnie wskazano na potrzebę kompleksowego rozumienia bezpieczeństwa z uwzględnieniem jego wymiarów: polityczne‑
go, wojskowego, gospodarczego, społecznego, ekologicznego, energetyczne‑
go i innych47. Podobny kierunek myślenia został zaprezentowany w strategii z 2003 roku. Określając jej założenia ogólne, wskazano na potrzebę całościo‑
wego podejścia, gdyż zwiększa się wpływ czynników pozawojskowych, ze szczególnym uwzględnieniem gospodarczych, społecznych i ekologicznych.
Wskazano także na wpływ przestrzegania praw człowieka oraz przestrzega‑
nia standardów politycznych, czyli politycznego wymiaru bezpieczeństwa, na bezpieczeństwo Polski48. Najszerszy katalog niewojskowych wymiarów bezpieczeństwa zaprezentowany został w strategii z 2007 roku. Wyróżniono w niej kilka tzw. sektorowych wymiarów bezpieczeństwa, zaliczając do nich zewnętrzne i wewnętrzne, militarne, obywatelskie, społeczne, ekonomiczne, ekologiczne, informacyjne i telekomunikacyjne49.
Wyraźnie widoczne w strategiach bezpieczeństwa Polski po 1989 roku poszerzanie zakresu przedmiotowego bezpieczeństwa odzwierciedla — z jednej strony — tendencje dyskusji naukowej na temat ewolucji pojęcia bezpieczeństwa w schyłkowym okresie zimnej wojny i po jej zakończeniu50. Z drugiej zaś strony, świadczy o politycznej akceptacji dla propozycji śro‑
dowisk naukowych.
W środowiskach naukowych dyskusja na temat redefinicji bezpieczeń‑
stwa i uwzględnienia jego wymiarów niewojskowych rozpoczęła się jeszcze w latach 70. XX wieku. Lester Brown w opublikowanej w USA przez World Watch Institute pracy Redefining National Security51 apelował o redefinicję bezpieczeństwa narodowego USA w warunkach zagrożeń gospodarczych wynikających z kryzysu energetycznego, nielegalnej migracji i zagrożeń ekologicznych w postaci możliwych zmian klimatycznych. Zaś J. Tuchman‑
‑Mathews w artykule opublikowanym w 1989 roku w „Foreign Affairs”
46—„Założenia polskiej polityki bezpieczeństwa” i „Polityka bezpieczeństwa…”
47—„Strategia bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej” (przyjęta na posiedzeniu Rady Ministrów w dniu 4 stycznia 2000 roku). Zob. http://acn.waw.pl/zgroszek/sbrp.htm [dostęp:
20.08.2013].
48—„Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej” (z 22 lipca 2003 roku).
Zob. http://www.msz.gov.pl/index.php?page=1131800000&PHPSESSID=0572591d7c2a1bd9a03 b7366e393fb0c [dostęp: 21.08.2013].
49—„Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej”. Warszawa 2007.
Zob. http://www.wp.mil.pl/pliki/File/zalaczniki_do_stron/SBN_RP.pdf
50—Szerzej zob. M. Pietraś: Pozimnowojenny paradygmat bezpieczeństywa in statu nascendi.
„Sprawy Międzynarodowe” 1997, nr 2; M. Pietraś: Bezpieczeństwo międzynarodowe. W: Mię-dzynarodowe stosunki polityczne. Red. M. Pietraś. Lublin 2007; Polska polityka bezpieczeństwa w latach 1989—2000. Red. R. Kuźniar. Warszawa 2001.
51—L.R. Brown: Redefining National Security. Washington DC 1977.
stwierdziła wprost, że logika procesów międzynarodowych sugeruje po‑
szerzenie rozumienia bezpieczeństwa narodowego o wymiar gospodarczy, ekologiczny i demograficzny52. Szczególne znaczenie dla upowszechnienia myślenia o niewojskowych wymiarach bezpieczeństwa wydaje się mieć In‑
stytut Badań Pokoju w Kopenhadze. Prowadzone tu badania i związaną z nim grupę współpracowników, do których należą Barry Buzan, Ole We‑
aver i Jaap de Wilde, zaczęto nazywać „szkołą kopenhaską”. W swych pra‑
cach eksponowali oni myślenie o następujących wymiarach bezpieczeństwa:
politycznym, wojskowym, gospodarczym, ekologicznym oraz społecznym i/lub humanitarnym53.
Trzecią tendencją jest zacieranie wcześniej wyraźnego, występującego w strategii z 1992 roku, podziału na bezpieczeństwo wewnętrzne i bez‑
pieczeństwo zewnętrzne, międzynarodowe. Jednoznacznie wskazano na tę tendencję w strategiach z 2003 roku i z 2007 roku. Ten kierunek myślenia utrzymano w Białej Księdze z 2013 roku. W strategii z 2003 roku podkre‑
ślono, że zaciera się różnica między wewnętrznymi i zewnętrznymi proble‑
mami bezpieczeństwa. Zaś w strategii z 2007 roku wskazano na osłabienie podziałów między bezpieczeństwem wewnętrznym i zewnętrznym. W my‑
śleniu takim znajdowały odzwierciedlenie zmiany środowiska międzyna‑
rodowego związane z procesami globalizacji, wzrostem aktywności pod‑
miotów transnarodowych oraz zwiększoną przenikalnością granic. W tych warunkach — co zauważono we wzmiankowanych strategiach bezpieczeń‑
stwa Polski — następuje bowiem interpenetracja problemów międzynaro‑
dowych i wewnątrzpaństwowych. Z kolei w Białej Księdze podkreślono, że poprawa bezpieczeństwa Polski wynika z korzystnych zmian w środowisku międzynarodowym, demokratyczny system polityczny służy zapewnianiu wewnętrznej stabilności, a wzrost gospodarczy zapewnia poprawę jakości życia54. Wyraźne jest więc zacieranie wcześniejszego tradycyjnego podziału między bezpieczeństwem wewnętrznym i zewnętrznym państw. Na określe‑
nie tego zjawiska Victor D. Cha zaproponował pojęcie intermestic security55, czyli koncepcję bezpieczeństwa, która całościowo obejmuje wnętrze państwa i środowisko międzynarodowe, uwzględniając przenikanie się i warunko‑
wanie tych dwóch obszarów.
52—J. Tuchman ‑Mathews: Redefining Security. “Foreign Affairs” 1989, vol. 68, no 2, s. 163 i nast.
53—Zob. B. Buzan: People, States and Fear: the National Security Problem in International Rela-tions. Brighton 1983; B. Buzan, O. Weaver, J. Wilde de: Security: a New Framework for Analysis.
Boulder 1998.
54—Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego…, s. 103.
55—V.D. Cha: Globalization and the Study of International Security. „Journal of Peace Research”
2000, vol. 37, no 3, s. 397.