jako element kultury strategicznej Polski po 1989 roku
Analiza ewolucji kultury strategicznej Polski po 1989 roku wymaga uwzględ‑
nienia percepcji zagrożeń powstających w środowisku międzynarodowym.
Bezpieczeństwo, strategie jego zapewniania oraz zagrożenia są ściśle ze sobą powiązane, gdyż w istocie problem bezpieczeństwa to problem przeciwdzia‑
łania jego zagrożeniom lub zredukowania podatności na nie. Zagrożenia, tak jak całość zjawiska bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych, są dynamiczne, zmienne i podlegają ewolucji. Dzieje się tak w warunkach dynamiki i zmienności środowiska międzynarodowego. To zmiany w nim zachodzące prowadzą do spadku znaczenia jednych zagrożeń i do wzrostu znaczenia innych. Są więc fenomenem historycznie zmiennym, obiektywny‑
mi procesami zachodzącymi w środowisku międzynarodowym. Obok końca zimnej wojny do ewolucji zagrożeń bezpieczeństwa narodowego i między‑
narodowego na przełomie XX i XXI wieku przyczyniają się przede wszyst‑
kim procesy pogłębiania współzależności międzynarodowych i procesy globalizacji, które do ewolucji zagrożeń bezpieczeństwa międzynarodowe‑
go zaczęły wnosić nową jakość. Całość tych zmian jest częścią stopniowe‑
go odchodzenia od westfalskiego systemu stosunków międzynarodowych i przechodzenia do systemu późnowestfalskiego, a w perspektywie — po‑
westfalskiego, czemu towarzyszy zanikanie dotychczasowych i pojawianie się nowych zagrożeń bezpieczeństwa56. Ten sposób myślenia znajduje od‑
zwierciedlenie w ewolucji strategii bezpieczeństwa Polski po 1989 roku oraz w przyjętej w 2013 roku Białej Księdze.
Elementem kontynuacji w analizowanych strategiach bezpieczeństwa Polski po 1989 roku — niezależnie od zmiany procesu identyfikacji kon‑
kretnych zagrożeń — jest podkreślanie korzystnej zmiany położenia geopo‑
litycznego Polski po zakończeniu zimnej wojny. Przekonanie to szczególnie wyraźnie i obszernie zostało wyrażone w strategii z 1992 roku. Mocno w niej podkreślono, że Polska leży na europejskiej osi geostrategicznej, a zmiany z przełomu lat 80. i 90. stworzyły nowe uwarunkowania bezpieczeństwa.
Rozpad — jak to ujęto — imperium sowieckiego stworzył szansę wyzwo‑
lenia się spod jego dominacji, a Polska znalazła się między jednoczącą się Europą Zachodnią i zdezintegrowanym byłym ZSRR. Stworzyło to nową geopolityczną jakość. Uznano, że na wschodzie Europy powstaje całkowi‑
cie odmienny układ sił, umożliwiający trwałe zwiększenie bezpieczeństwa w skali kontynentu57. Stąd też w strategii z 2000 roku zaznaczono, że nie‑
56—M. Pietraś: Bezpieczeństwo międzynarodowe…
57—„Założenia polskiej polityki bezpieczeństwa” i „Polityka bezpieczeństwa…”, s. 10.
podległy byt Polski w najbliższej przyszłości nie jest zagrożony, a Polska nie jest narażona na bezpośrednią agresję militarną.
Szerzej problem korzystnej ewolucji środowiska bezpieczeństwa Polski rozwinięto w strategii z 2003 roku. Wskazano wprost, że mimo istniejących zagrożeń stabilności, kierunek zmian w europejskim środowisku bezpie‑
czeństwa jest pozytywny. Zidentyfikowano zmiany uznane za korzystne:
1) zniknięcie groźby poważnego konfliktu zbrojnego w otoczeniu między‑
narodowym Polski; 2) Polska jako członek NATO dysponuje gwarancjami bezpieczeństwa; 3) rozszerzanie NATO i UE usuwa pozostałości jałtańskie‑
go podziału Europy; 4) trwa proces normalizacji stosunków na Bałkanach, a konflikty na Kaukazie i Zakaukaziu w stanie „uśpienia” oczekują na ure‑
gulowanie58. Myślenie o korzystnych zmianach w środowisku międzynaro‑
dowym potwierdzono w Białej Księdze59.
Ocena ogólnej korzystnej zmiany środowiska bezpieczeństwa Polski po 1989 roku nie oznacza, że nie są dostrzegane zagrożenia bezpieczeństwa.
Jednakże ich postrzeganie i identyfikacja podlega ewolucji. Wyraźne jest poszerzanie zakresu przestrzennego środowiska zagrożeń i przechodzenie od tych w najbliższym otoczeniu Polski w kierunku już nie tylko ich regio‑
nalizacji, lecz także globalizacji. Drugą z tendencji jest odchodzenie od kon‑
centracji na zagrożeniach wojskowych i konfliktach zbrojnych i przechodze‑
nie do eksponowania zagrożeń niewojskowych, podlegających globalizacji.
Tendencje te w znacznym stopniu warunkowane są jakościowymi zmianami w środowisku międzynarodowym, związanymi z przechodzeniem od west‑
falskiego do późnowestfalskiego ładu międzynarodowego i aktywnością podmiotów transnarodowych.
Zgodnie z przedstawioną tendencją, w strategii z 1992 roku skoncen‑
trowano się przede wszystkim na zagrożeniach w najbliższym otoczeniu Polski, przede wszystkim — jak to ujęto — „na wschodzie Europy”, i za‑
grożeniach charakterystycznych dla myślenia w kategoriach westfalskiego systemu stosunków międzynarodowych. Uznano bowiem, że jest to region politycznej niestabilności, o znacznym potencjale wojskowym. W konse‑
kwencji za zagrożenie uznano: 1) możliwość wybuchu konfliktów lokal‑
nych, które w przypadku rozprzestrzeniania się mogłyby objąć także Pol‑
skę; 2) możliwość wywołania przez konflikty zbrojne groźnej dla Polski fali uchodźców ze Wschodu; 3) możliwość — w wyniku konfliktów — odcię‑
cia lub znacznego ograniczenia dostaw do Polski strategicznych surowców energetycznych60.
58—„Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej” (z 22 lipca 2003 roku).
Zob. http://www.msz.gov.pl/index.php?page=1131800000&PHPSESSID=0572591d7c2a1bd9a03 b7366e393fb0c
59—Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego…, s. 103.
60—„Założenia polskiej polityki bezpieczeństwa” i „Polityka bezpieczeństwa…”, s. 10.
Strategię z 2000 roku cechuje równoważenie wojskowych i niewojsko‑
wych zagrożeń bezpieczeństwa Polski z elementami ich globalizacji. Wska‑
zano, że choć maleje zagrożenie agresją wojskową na Polskę w warunkach dokonanych zmian geopolitycznych i członkostwa w NATO, wzrasta za‑
grożenie kryzysami lokalnymi, które mogą podlegać umiędzynaradawianiu.
Ich przyczyną są najczęściej waśnie na tle etnicznym lub religijnym, spory graniczne, naruszenia praw człowieka, katastrofy naturalne wywołane ak‑
tywnością człowieka oraz nieefektywność struktur aparatu państwowego.
Uznano także, że konflikty na tle etnicznym lub religijnym we wnętrzu państw, którym towarzyszą czystki etniczne, naruszenia praw człowieka na masową skalę, a nawet praktyki ludobójstwa, które mogą zagrażać bezpie‑
czeństwu międzynarodowemu, uzasadniają redefinicję rozumienia suweren‑
ności państw. Wyraźna wydaje się sugestia, że zasada suwerenności i niein‑
gerencji w sprawy wewnętrzne nie może uniemożliwiać reakcji społeczności międzynarodowej wobec tych zagrożeń.
W strategii z 2000 roku wskazano jeszcze kilka innych rodzajów zagrożeń z wyraźną tendencją odchodzenia od tych wojskowych w kierunku niewoj‑
skowych oraz przechodzenia od lokalnych i regionalnych do globalnych. Po pierwsze, zwrócono uwagę na regiony o nadmiernej koncentracji potencja‑
łu wojskowego w pobliżu granic RP, mimo redukcji tego potencjału przez Ukrainę i Białoruś. Chociaż nie podano tego wprost, najwyraźniej chodziło o potencjał zbrojny zgromadzony w Obwodzie Kaliningradzkim. Po drugie, wskazano możliwość niekontrolowanego transferu broni masowego rażenia oraz środków jej przenoszenia, z ewentualnością wejścia w posiadanie jed‑
nych i drugich przez podmioty niepaństwowe. Za groźny uznano handel komponentami do produkcji broni masowego rażenia, wyraźnie podkreśla‑
jąc, że Polska sąsiaduje z obszarem zwiększonego ryzyka rozprzestrzenia‑
nia tej broni. Po trzecie, wskazano na zagrożenia gospodarcze. Uznano, że w warunkach procesów globalizacji i rosnących powiązań ekonomicznych, gospodarka coraz bardziej wpływa na bezpieczeństwo państwa. Zaś dla Pol‑
ski szczególne znaczenie ma stabilność gospodarcza głównych partnerów handlowych i finansowych oraz zapewnienie bezpieczeństwa energetycz‑
nego. Po czwarte, za zagrożenie uznano możliwość wystąpienia nowych podziałów w Europie w wyniku różnej dynamiki procesów rozwoju. Stąd opowiedzenie się Polski za otwartością procesów integracji. Po piąte, kry‑
zysy wewnątrz państw wywołują niekontrolowane migracje transgraniczne.
Wiąże się z nimi groźba katastrofy humanitarnej i regionalnej destabilizacji.
Transgranicznym procesom migracyjnym — jak zauważono — towarzyszą często struktury zorganizowanej przestępczości, przemyt broni, materiałów rozszczepialnych, narkotyków itd. Podkreślono, że centralne położenie Polski w Europie zwiększa ten rodzaj zagrożenia, lecz prawdopodobieństwo wy‑
stąpienia procesów migracyjnych na masową skalę jest niewielkie. Po szó‑
ste, wskazano na zagrożenia ekologiczne, uznając, że Polsce zagrażają klęski żywiołowe, katastrofy ekologiczne oraz energetyka jądrowa. Po siódme, za osobny rodzaj zagrożeń uznano terroryzm i przestępczość zorganizowaną.
Jak stwierdzono, w środowisku międzynarodowym wyraźnie wzrasta za‑
grożenie terroryzmem, zaś oddalenie Polski od obszarów będących główny‑
mi źródłami zagrożeń terrorystycznych nie daje gwarancji bezpieczeństwa.
Wyrażono też obawę, że terytorium Polski może stanowić dogodną bazę przygotowywania ataków terrorystycznych przeciwko innym państwom. Za‑
uważono, że na terenie Polski gwałtownie wzrasta aktywność transnarodo‑
wych grup przestępczych. Po ósme, za zagrożenie uznano wzrost aktywności obcych służb wywiadowczych, podkreślając, że po przystąpieniu do NATO wzrasta odpowiedzialność za informacje przekazane przez sojuszników61.
Tendencja odchodzenia od eksponowania zagrożeń wojskowych na rzecz niewojskowych oraz od tych regionalnych w kierunku globalnych, znajdowała odzwierciedlenie w strategiach z 2003 roku i z 2007 roku oraz w Białej Księdze. Dodatkowo zaczęto jednak w nich wskazywać postępującą złożoność problemów bezpieczeństwa, rozróżniając wyzwania i zagrożenia.
W strategii z 2003 roku do wyzwań zaliczono: 1) osłabienie zdolności regu‑
lacyjnych państw i organizacji międzynarodowych; 2) pogłębiające się dys‑
proporcje w poziomie rozwoju między Północą i Południem; 3) narastające obciążenia środowiska, 4) niekontrolowane procesy migracyjne; 5) zapew‑
nienie bezpieczeństwa energetycznego; 6) procesy transformacji i moderni‑
zacji państw, które w warunkach procesów globalizacji mogą stać się przy‑
czyną destabilizacji sytuacji finansowo ‑kapitałowej i gospodarczej Polski. Do zagrożeń zaś zaliczono m.in.: 1) międzynarodowy terroryzm, uznając, że jest on największym zagrożeniem bezpieczeństwa, chociaż stopień tego za‑
grożenia jest różny dla poszczególnych państw; 2) rozprzestrzenianie broni masowego rażenia, gdyż dostęp do systemów rakietowych może sprawić, że terytorium Polski znajdzie się w zasięgu rakiet balistycznych nawet spoza terytorium Europy, a podmiotami tych działań mogą być państwa, jak rów‑
nież organizacje terrorystyczne; 3) transnarodową przestępczość zorganizo‑
waną, gdyż ze względu na tranzytowe położenie Polska jest przedmiotem ich coraz większego zainteresowania; 4) penetrację obcych służb specjalnych i organizacji terrorystycznych, dążących do wejścia w posiadanie informacji niejawnych, w tym sojuszniczych; 5) zagrożenia teleinformatyczne w posta‑
ci cyberprzestępczości lub cyberterroryzmu; 6) obciążenia środowiska szcze‑
gólnie w postaci katastrof ekologicznych i awarii elektrowni jądrowych62.
61—„Strategia bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej” (przyjęta na posiedzeniu Rady Ministrów w dniu 4 stycznia 2000 roku). Zob. http://acn.waw.pl/zgroszek/sbrp.htm
62—„Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej” (z 22 lipca 2003 roku).
Zob. http://www.msz.gov.pl/index.php?page=1131800000&PHPSESSID=0572591d7c2a1bd9a03 b7366e393fb0c
Podobny kierunek myślenia znalazł odzwierciedlenie w strategii z 2007 roku. Do wyzwań zaliczono: 1) zdolność sprostania przez Polskę wyzwaniom, które wykraczają poza tradycyjnie rozumiane zagrożenia bezpieczeństwa, a więc te niewojskowe; 2) zmiany demograficzne w postaci migracji z Polski, niski przyrost naturalny oraz starzenie się społeczeństwa; 3) rozwiązanie problemów praw własności, poprawę w szczególności stanu infrastruktury transportowej i telekomunikacyjnej oraz usprawnienie administracji w celu wykorzystania szans stwarzanych przez członkostwo w UE. Z kolei jako zagrożenie uznano: 1) uzależnienie gospodarki od dostaw surowców ener‑
getycznych; 2) załamanie się procesów integracji europejskiej w wyniku powrotu państw członkowskich UE do dominacji interesów narodowych oraz pokusę traktowania UE jako przeciwwagi dla Stanów Zjednoczonych;
3) umacnianie się w Europie systemów autorytarnych i nasilanie się praktyk konfrontacji; 4) terroryzm międzynarodowy i groźbę ataków odwetowych z powodu zaangażowania Polski w funkcjonowanie koalicji antyterrory‑
stycznej; 5) kryzys w warunkach współzależności gospodarki światowej;
6) zorganizowaną przestępczość, szczególnie w warunkach tranzytowego położenia Polski, a dodatkowo zagrożenia istniejące w cyberprzestrzeni; 7) zagrożenia ekologiczne, zwłaszcza w postaci awarii elektrowni jądrowych i handlu materiałami rozszczepialnymi63.
W Białej Księdze przyjętej w 2013 roku świadomie i jak najbardziej zasadnie połączono wyzwania i zagrożenia bezpieczeństwa narodowego Polski. W pierwszej kolejności skoncentrowano się na tych istniejących na poziomie globalnego systemu międzynarodowego, a następnie na tych na poziomie regionalnym. Myślenie takie wyraźnie pokazuje wzrost znaczenia systemowych i globalnych uwarunkowań zagrożeń bezpieczeństwa nawet średniej wielkości państwa, jakim jest Polska. Myślenie takie wydaje się ważną tendencją ewolucji kultury strategicznej Polski po 1989 roku. Pod‑
kreślono bowiem skutki dla bezpieczeństwa Polski procesów globalizacji oraz ewolucji globalnego układu sił.
Do wyzwań i zagrożeń bezpieczeństwa Polski na poziomie globalnym zaliczono zagrożenia asymetryczne będące wynikiem aktywności podmio‑
tów transnarodowych ze szczególnym uwzględnieniem terroryzmu i zor‑
ganizowanej przestępczości, zagrożenia występujące w cyberprzestrzeni, gospodarcze zjawiska kryzysowe, zmiany demograficzne, zmiany klimatu, problem dostępu do surowców ziem rzadkich. Wskazano także wyzwania związane z globalnym układem sił, do jakich można zaliczyć relatywne słabnięcie pozycji Stanów Zjednoczonych i Unii Europejskiej, wzrost zna‑
czenia mocarstw regionalnych, jak Iran, Indonezja, Pakistan, Turcja, Nigeria
63—„Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej”. Warszawa 2007.
Zob. http://www.wp.mil.pl/pliki/File/zalaczniki_do_stron/SBN_RP.pdf
i Republika Południowej Afryki. Za istotny problem uznano procesy upada‑
nia niektórych państw i osłabiania ich regulacyjnych funkcji, zmniejszenie znaczenia instytucji międzynarodowych oraz proces proliferacji broni ma‑
sowego rażenia, a także konflikty oraz kryzysy wojskowe64.