Geneza niemieckiego ruchu korporacyjnego

Ruch korporacyjny rozwinął się w krajach niemieckich już w pierwszej po-łowie XIX wieku, na przestrzeni lat dokonywały się w nim jednak poważne zmiany, szczególnie w profi lu ideologicznym. Tradycja polskiego ruchu korpo-racyjnego w prostej linii wywodzi się z wzorów niemieckich

Landsmannscha-ft ów (land – kraj w znaczeniu małego regionu, mannschaLandsmannscha-ft – drużyna),

prze-kształconych w Corpsy (czyli korpusy) i Burschenschaft ów (nazwa pochodzi od bursy czyli specyfi cznego internatu, w którym odbywały się również zajęcia).

Genezy idei korporacyjnej w Europie należy jednak szukać dużo wcześniej, bo już w XIII wieku, w średniowiecznych organizacjach studenckich. Ówcześni żacy wykształcili model zrzeszania zwany „nacjami”. Nacje1 grupowały młodzież według kraju pochodzenia, skupiając ją dla obrony własnych interesów na ob-cym terenie. To one stworzyły pierwsze podwaliny zasad wspólnotowego życia studenckiego, które skupiało się przeważnie w ówczesnych akademikach, zwa-nych bursami. Od nich też wywodzi się niemiecka nazwa studenta: bursz2.

1 W czasach nowożytnych istniały nacje polskie na uniwersytecie w Padwie i Lipsku. Do nich należeli tacy wybitni Polacy jak Jan Zamojski czy też Jan Kochanowski. Zob. szerzej; A. Ka-miński, Prehistoria polskich związków młodzieżowych, Warszawa 1959, s. 35–52.

Pamiętać należy, że pojęcie narodowości w średniowieczu odbiegało znacznie od dzisiejszego. Chodziło raczej o pochodzenie z danego terytorium i pewną odmienność kulturową. Zgodnie z panującymi zwyczajami struktura nacji opierała się na hierarchiczności, takiej jak struktura cechowa. Pierwszy stopień stanowili uczniowie – scholares, drugi: czeladnicy – bacalarius (lekto-rzy, kursorzy), trzeci: magistri lub doctores3. Ten charakterystyczny trójstop-niowy podział przetrwał do XX wieku (choć z innymi nazwami) i stanowił, jak już wspominano we wstępie, typowy wyróżnik korporacji.

W XVI wieku, wraz z powiększaniem się liczby studentów, na uczelniach zaczęły zanikać nacje, a powstawały mniejsze grupy zwane Landsmannschaft , skupiające kolegów według przynależności regionalnej, czyli ziomkostwa bądź też „wspólnoty krajanów”4. To właśnie Landsmannschaft y nadawały ton ży-ciu studenckiemu5. Różniły się między sobą m.in. barwami odznak, przede wszystkim nakryć głowy oraz szpad noszonych na bandolierach o barwach odpowiadających prowincji, z jakiej pochodzili. Kojarzone były zazwyczaj z manią pojedynkowania się oraz spożywaniem dużej ilości trunków wysko-kowych6. W ich strukturach organizacyjnych decydująca rola przypadała se-niorowi, conseniorowi i sekretarzowi. Seniorzy będący reprezentantami ko-legów tworzyli radę, nazywaną „konwentem seniorów” – organ podejmujący decyzje dotyczące życia studenckiego swych członków. Konwent ustalał nor-my postępowania między studentami zwane commentem (z francuskiego – jak). Wprowadzono Sady Honorowe. Gdy na niemieckich uczelniach pojawiły się loże studenckie zwane bractwami czy też zakonami (die Orden), wpływy ziomkostw szybko topniały. Pojawienie się nowego typu organizacji sprawiło, że coraz częściej poglądy demokratyczne znajdowały także posłuch u człon-ków Landsmannschaft ów. Bractwa – ze względu na głoszone idee wolnościo-we – nie cieszyły się sympatią u władz. Po pewnym czasie wpływy ich znacz-nie zmalały. Wiązało się to z postępującym w Niemczech ogólnym kryzysem

3 J. Baszkiewicz, Młodość uniwersytetów, Warszawa 1997, s. 65, 112–113, 121.

4 A. Kamiński, Prehistoria…, op. cit., s. 54.

5 M. Wawrykowa, Ruch studencki w Niemczech 1815–1825, Warszawa 1969, s. 38; P. Krau-se, O Alte Burschen-shaerrlichkeit, Graz–Wien–Köln 1997, s. 41.

6 W Landsmannschaft ach obowiązywały dwie reguły przyjęte później przez korporacje, a więc tzw. menzura (od die mensur – miara) w tym wypadku odległość między ostrzami rapie-rów oraz cały kodeks postępowania w czasie pojedynku, a także instytucja fuchsa – nowicjusza, nowo wstępującego (stąd nazwa fuks w polskim nazewnictwie korporacyjnym), czyli unormo-waniem wówczas obowiązujących zasad inicjacji nowych studentów.

wolnomularstwa, zaś ten łączył się z upadkiem ideałów kosmopolitycznych i jednoczesnym wzrostem tendencji narodowych. Wśród burszów pojawiały się natomiast coraz częściej hasła ogólnoniemieckie. Po upadku bractw,

Land-smannschaft y odzyskały utraconą pozycję, ale coraz wyraźniej zaznaczała się

na uczelniach grupa studentów niezaangażowanych w ich działalność, określa-nych mianem Studentenschaft lub też Burschenschaft . Nowa sytuacja na uczel-niach spowodowała, że pewna liczba ziomkostw przekształciła się w Corpsy – korpusy (posiadające już wszystkie atrybuty korporacji studenckich – a więc podział członków na czynnych i biernych, hierarchiczną strukturę, bogatą symbolikę i obrzędowość). Przynależność do nich nie była zależna od miejsca pochodzenia studenta, co było ich podstawową różnicą w stosunku do

Land-smannschaft ów7. To właśnie Corpsy jako pierwsze przyjęły symbole używane do dziś w niemieckich (a także polskich) korporacjach, a więc bandę (szarfę – słowo pochodzi od niemieckiego verbinden – wiązać) oraz herb (który znamy już z Landsmannschaft ów), a także cyrkiel (monogram – znany już w para-masońskich Zakonach). Wszystkie te elementy stroju miały wyraźnie iden-tyfi kować bursza z daną organizacją, z przynależności do jakiej był dumny.

Corpsy pozbawione były rozbudowanego podłoża politycznego i nie wpływały

na określoną orientację polityczną bursza, w wyrażanych poglądach podkre-ślając tolerancję. W XIX wieku w opozycji do Landsmannschaft ów powstały

Burschenschaft y, czyli związki studenckie o charakterze samokształceniowym

i towarzyskim, wyrażające ideologię narodowo-demokratyczną i wolnościo-wą, które miały już zabarwienie polityczne.

Ważną organizacją, będącą bezpośrednim protoplastą

Burschenscha-ft ów, był założony w 1813 roku Freikorps („Wolny korpus”). W 1813 roku

król Fryderyk Wilhelm III, w wydanej dnia 17 marca odezwie „Do mojego ludu”, odwoływał się do uczuć patriotycznych swoich poddanych i wzywał do rozprawy z wojskami francuskimi. Odezwa przyniosła efekt, przeciw woj-skom francuskim zaczęli się organizować między innymi studenci, również pochodzenia mieszczańskiego, którzy przybywając do Wrocławia z różnych państw niemieckich, zgłaszali się do korpusu, który organizował major Adolf von Lützow. W korpusie Lützowa zrodziła się idea ogólnoniemieckiej jedno-ści ruchu studenckiego, a czerwono-czarno-złote barwy munduru żołnierzy ochotniczego korpusu znalazły się na sztandarze powstałego w 1818 roku

Po-7 T. Dorosz, Kilka faktów o Corpsach, „Biuletyn Korporacyjny”, I–III 2003, nr 1, s. 8. Zob. szerzej: W. Fabricius, Die Deutschen Corps, Berlin 1898, passim; P. Krause, op. cit., s. 73.

wszechnego Niemieckiego Związku Studentów8. Pierwszą organizacją, w któ-rej skład weszła znaczna części członków korpusu Lützowa, mającą oblicze ogólnoniemieckie, była powstała w Halle „Teutonia”. Opowiadała się ona za przezwyciężeniem partykularyzmów i utworzeniem jednego związku stu-denckiego. „Teutonia” przeciwstawiła dotychczasowemu wzorcowi studenta „ziomka”, nowy model żaka – obywatela wielkiej niemieckiej ojczyzny. Pierw-szy Burschenschaft założono (na podbudowie kilku ziomkostw) w Jenie w 1815 roku. Przeważała w nim młodzież pochodzenia mieszczańskiego. Niebawem zaczęły organizować się kolejne, przybierające charakter, jak już wspomniano, narodowy. Powstały jako związki zrzeszające młodzież akademicką bez różni-cy stanu, urodzenia, a przede wszystkim przynależności terytorialnej; stawia-ły sobie za cel zjednoczenie Niemiec, głosistawia-ły hasła demokratyczne. W statu-cie Burschenschaft u znalazł się zapis równości wobec prawa. Z czasem wśród członków związków zaczęły zdecydowanie już dominować idee demokratycz-no-liberalne9 oraz patriotyczne. Ważnym wydarzeniem w dziejach niemiec-kiego ruchu burszowsniemiec-kiego był zjazd w Wartburgu, który odbył się w 1817 roku. W zjeździe uczestniczyło ok. 500 studentów z 11 uniwersytetów, którzy na znak protestu przeciw reakcji i konserwatyzmowi spalili to, co uznali za jego symbole: pruski gorset ułański, austriacką pałkę kapralską oraz książki kojarzone z reakcją m.in. Historię Rzeszy Niemieckiej Augusta Kotzebuego10. Zjazd miał jednoznacznie narodowo-demokratyczny charakter. Po zjeździe, szczególnie w Prusach, zaczęto traktować ruch burszowski jako „jakobiński”, a wobec studentów działających w Burschenschaft ach nasilały się represje.

Burschenschaft y jawiły się jako zarzewia myśli rewolucyjnej, zmierzające do

obalenia dotychczasowego porządku. Prześladowania organizacji o charak-terze demokratycznym nasiliły się po śmierci Augusta Kotzebuego – pisarza, kojarzonego z kręgami reakcyjnymi, a także podejrzanego o szpiegostwo na rzecz Rosji, zabitego przez Karla Ludwiga Sanda. Ostateczny cios

Burschen-schaft om zadany został na konferencji w Karlsbadzie (Karlowe Vary), która

8 T. Kulak, Wprowadzenie [w:] K. Popiński, Borussia, Lusatia, Marcomania… Świat

bur-szów, piwiarń i pojedynków. Studenci Uniwersytetu Wrocławskiego 1871–1921, Wrocław 2002,

s. 5.

9 M. Wawrykowa, Ruch studencki w Niemczech…, op. cit., s. 165.

10 A. Kamiński, Polskie związki młodzieży (1804–1831), Warszawa 1963, s. 79. Das

Wart-burgfest im Jahre 1817. Zob. www.burschenschaft .de/geschichte/wartWart-burgfest.htm (przeglądane

trwała od 6 do 31 sierpnia 1819 roku11. Represje, które dotknęły ruch studenc-ki, spowodowały jego zakonspirowanie, a także rozbicie na mniejsze grupy, które nadal przejawiały poglądy demokratyczno-liberalne. Burschenschaft y po roku 1820 działały nielegalnie (na zjeździe w Dreźnie, zapoczątkowującym tę działalność, byli obecni przedstawiciele polskiego Burschenschaft u z Berli-na i Wrocławia – „Polonia”).

Duże znaczenie w dziejach ruchu burszowskiego miał odbywający się w dniach od 27 do 29 maja 1832 roku tzw. Hambacher Fest, kiedy to organiza-cje studenckie wraz z przedstawicielami wszystkich stanów manifestowały na zamku w miejscowości Hambach koło Neustadt a.d. Weinstr na rzecz zjedno-czonych i wolnych Niemiec12.

Demokratyczno-wolnościowy charakter ruchu burszowskiego uwidacz-niał się w przybliżeniu do polowy lat pięćdziesiątych XIX wieku. Po nieuda-nych przemianach w latach 1848–1849, wielu działaczy Burschenschaft u udało się na emigrację, wśród nich m.in. Friedrich Hecker i Carl Schurz.

Z czasem Burschenschaft y miały przyjąć kierunek nacjonalistyczny i pan-germański; w takiej formie ruch przetrwał do 1935 roku, gdy organizacje kor-poracyjne zostały rozwiązane przez władze III Rzeszy, a część ich członków wstąpiła do Narodowosocjalistycznego Niemieckiego Związku Studenckiego i pod jego „przykrywką” nadal kultywowała tradycje burszowskie. Po zakoń-czeniu II wojny światowej, po 1950 roku, w zachodnich Niemczech korporacje zaczęły się odradzać na nowo; proces ten szedł w parze z lustracją przedwo-jennej ideologii13. Korporacje powojenne nawiązywały najczęściej do tradycji narodowo-wolnościowych, natomiast Corpsy podkreślały swoje niezaangażo-wanie polityczne.

Wracając do XIX wieku, należy podkreślić, iż rozwój ruchu korporacyj-nego postępował wówczas żywiołowo, rodziły się coraz inne jego odmiany. Obok Landsmannschatów i wyodrębnionych z nich Corpsów, istniały, jak już wspomniano, Burschenschaft y, ale powstawały także Turnerschaft y (związki

11 Na konferencji postanowiono wprowadzić nadzór nad uniwersytetami, pozbyć się profesorów i nauczycieli głoszących poglądy „rewolucyjne”, wydano także zakaz należenia do

Burschenschaft u i innych nielegalnych związków studenckich pod groźbą relegacji z wilczym

bi-letem i niemożnością uzyskania pracy w służbie państwowej. Podjęto także decyzję o powołaniu Centralnej Komisji Śledczej, która zajmować się miała badaniem wszelkich przejawów nielegal-nej działalności. Zob. M. Wawrykowa, Ruch studencki w Niemczech…, op. cit., s. 293.

12 Zob. http://www.burschenschaft .de/geschichte/geschichte.htm (przeglądane 8 X 2007).

gimnastyczne) i Sängerschaft y (związki śpiewacze)14. Wszystkie te organizacje posiadały podobną symbolikę i wewnętrzną obrzędowość.

W XIX wieku zarysował się podział na dwa typy korporacji niemieckich: apolityczne, które reprezentowały i reprezentują do dziś Corpsy, i zaangażo-wane politycznie Burschenschaft y; one też odegrały znaczącą rolę w budzeniu u Niemców świadomości ogólnonarodowej.

Około połowy XIX wieku pojawił się też ruch katolicki sformalizowany politycznie, który oddziaływał na niektóre korporacje. W drugiej połowie XIX wieku korporacje zdobyły przemożny wpływ na życie społeczne Niemiec. Ich hasła patriotyczne stały się fundamentem idei połączenia wszystkich państe-wek niemieckich w jedno państwo. Ostatecznie zjednoczenie Niemiec doko-nało się w 1871 roku pod berłem Wilhelma I. Linia polityczna reprezentowa-na przez ówczesnego kanclerza Ottoreprezentowa-na von Bismarcka była popierareprezentowa-na przez

Burschenschaft y. Korporacje po roku 1871 przeżywały w Niemczech rozkwit15, należy jednak pamiętać, że coraz częściej głosiły one hasła szowinistyczne. Na początku XX wieku z niektórych związków zaczęto usuwać korporantów po-chodzenia żydowskiego.

Organizacje typu korporacyjnego zaczęły powstawać również w innych krajach: Austro-Węgrzech, Rosji, Szwajcarii. Rolę niemieckich korporacji w XIX-wiecznej historii tego kraju podkreśla przynależność do nich m.in. cesarza Wilhelma II, kanclerz Ottona von Bismarcka, kompozytora Richar-da Wagnera, kanclerza Gustava Stresemanna i konstruktora FerdynanRichar-da Po-rsche16.

Należy dodać, iż związki typu korporacyjnego praktycznie nie powstawa-ły poza kręgiem wppowstawa-ływów niemieckojęzycznych uniwersytetów. Nie znajdzie-my więc w XIX wieku korporacji akademickich działających we Francji czy też Anglii.

Dziś korporacje akademickie istnieją nie tylko w Niemczech, gdzie jest ich najwięcej, ale także w Austrii, Szwajcarii, Polsce na Litwie i Łotwie, Estonii; związki o podobnej strukturze funkcjonują również w USA oraz sporadycznie w Chile, Japonii, Danii.

14 P. Krause, op. cit., s. 115.

15 Zob. M. Studier, Der Corpsstuent als Idealbild der Wilhelminischen Ära. Unterschungen

zum Zeitgeist 1888 bis 1914, Schernfeld 1990, passim.

16 A. Ilgmann, Ruch korporacyjny w Niemczech, czyli o rozdrobnieniu związkowym, „Biu-letyn Korporacyjny” 2002, nr 4, s. 6–8; W. Muszynski, J. Persa, II Rzeczpospolita korporancka, „Glaukopis” 2003, nr 1, s. 7–8.