Henryk Stroband zaliczany jest do grona wybitnych obywateli w dziejach grodu Kopernika. W historiografii szczególnie zwraca siê uwagê na jego wk³ad w rozwój szkolnictwa w Toruniu na prze³omie 16 i 17 stulecia. Aby w pe³ni zrozumieæ i doceniæ zas³ugi Henryka Strobanda na tym polu wypada choæby skrótowo przedstawiæ jego sylwetkê. Henryk Stroband urodzi³ siê 14 listopada 1548 r. w Toruniu1. Jego ojciec Jan Stroband2 (15111585) by³ od roku 1551 do roku 1585 3burmistrzem toruñskim i wieloletnim burgrabi¹ królewskim. Jego portret, mê¿czyzny w podesz³ym wieku z ³ysin¹ i spiczast¹ brod¹, mo¿na ogl¹daæ na cianie w Sali Mieszczañskiej Ratusza Staromiej-skiego w Toruniu, obok innych portretów burmistrzów i rajców z 16, 17 i 18 stulecia. Szczególne miejsce w tej galerii zajmuje naturalnie toruñczyk, Wiel-ki Astronom Miko³aj Kopernik, a nieco dalej wisi portret naszego bohatera, przystojnego Henryka Strobanda z charakterystyczn¹ dla tych czasów kryz¹ obejmuj¹ca szyjê. Wróæmy jednak do jego ojca, Jana. Otó¿ zosta³ on nobilito-wany w 1569 r. przez króla polskiego Zygmunta Augusta. W herbie ma czerwon¹ ró¿ê, mo¿e tylko przypadkowo nawi¹zuj¹c¹ te¿ do ró¿y, ale bia³ej w herbie Marcina Lutra. 22 grudnia 1558 r. Toruñ uzyska³ od króla Zygmun-ta AugusZygmun-ta przywilej na swobodne /ewangelickie/ g³oszenie S³owa Bo¿ego i przyjmowanie Cia³a Pañskiego pod obydwoma postaciami4. W uzyskaniu
1 B. Dyba, Stroband Henryk, w: Toruñski s³ownik biograficzny, pod red. K. Mikulskiego, Toruñ 2002, s. 211217.
2 E. Bahr, Johann Stroband, w: Altpreussische Biographie, B. II, Marburg 1969, s. 710.
3 K. Mikulski, Urzêdnicy miejscy Torunia 14541650, cz. II, Toruñ 2001, s. 211.
4 K. Maliszewski, Stosunki religijne w Toruniu, w: Historia Torunia, pod red. M. Biskupa, t. II, cz. II, Toruñ 1994, s. 260, przypis 13.
Janusz Ma³³ek
64
tego przywileju mia³ z pewnoci¹ du¿e zas³ugi burmistrz Jan Stroband. By³ on zdecydowanym luteraninem. Wród burmistrzów jak pisze Ernst Bahr5
wyró¿nia³ siê do koñca swego ¿ycia regularnym uczestnictwem w nabo¿eñ-stwach w luterañskim wówczas kociele NMPanny. Za burmistrzowania Jana Strobanda dosz³o do erygowania 6-klasowego Gimnazjum Toruñskiego w r. 15686, które ju¿ w latach 70. XVI w. prze¿ywa³o kryzys. Klasy ni¿sze mieci³y siê w dawnych pomieszczeniach szko³y przy kociele w. Janów, a wy¿sze w opuszczonym przez franciszkanów klasztorze przy kociele NMPanny. Burmistrz Jan zadba³ o staranne wykszta³cenie, swego najstar-szego syna Henryka (przed nim mia³ piêæ córek), nie ¿a³uj¹c przy tym pieniê-dzy. Po nauce w Szkole Staromiejskiej w Toruniu, a potem w gimnazjum w widnicy Henryk immatrykulowa³ siê w roku 1566 jako 18-latek na uni-wersytecie luterañskim we Frankfurcie nad Odr¹. Tu studiowa³ filozofiê, prawo i nauki jak bymy je dzisiaj nazwali polityczne. Kolejne 2 lata 15661568 spêdzi³ na uniwersytecie w Tybindze, koncentruj¹c siê na stu-diach prawa; w 1570 r. studiowa³ teologiê w Wittenberdze. Potem uda³ siê do Strasburga, gdzie naucza³ s³ynny pedagog Jan Sturm. Pobyt w Strasburgu zaowocowa³ póniej reform¹ Gimnazjum Toruñskiego, przeprowadzon¹ przez Henryka Strobanda. M³ody Stroband dotar³ jeszcze do szwajcarskiej Bazylei, ale za namow¹ ojca zrezygnowa³ z odwiedzenia Francji. Byæ mo¿e wieci o krwawej rozprawie z hugenotami podczas Nocy wiêtego Bart³omieja w Pary¿u w 1572 r. odwiod³y go od tej podró¿y. W drodze powrotnej do kraju Stroband jeszcze raz zatrzyma³ siê w Wittenberdze, aby na pocz¹tku 1574 r.
pojawiæ siê w rodzinnym miecie. Dowiadczenia ze studiów na uniwersyte-tach zachodnioeuropejskich ju¿ wtedy musia³y go przekonaæ, i¿ szkolnictwo toruñskie winno lepiej przygotowywaæ do studiów, a wiêc wymaga reformy7. Pisa³, i¿ mimo zapa³u i dobrych chêci dowiadczy³ gorzkich pora¿ek w czasie studiowania trudnych i zawi³ych zagadnieñ prawnych, gdy¿ nie posiada³ wystarczaj¹cych podstaw, aby je zg³êbiaæ. By³ zdania, i¿ takie podstawy m³o-dzie¿ powinna zdobyæ ju¿ w gimnazjum, w swoim rodzinnym miecie.
Po powrocie do Torunia ju¿ 9 maja 1574 r. 26-letni wówczas Henryk Stroband polubi³ Katarzynê Soldau, córkê kupca gdañskiego, z któr¹ mia³ 12 dzieci. Najwiêksz¹ karierê sporód nich zrobi³ najstarszy syn Henryk II8 (15751626).Wracaj¹c do postaci Henryka (I) Strobanda to wed³ug ustaleñ Krzysztofa Mikulskiego9 ju¿ w rok po powrocie do Torunia wybrano go ³aw-nikiem w S¹dzie Staromiejskim, a po mierci ojca w 1585 r. ju¿ w nastêpnym roku zosta³ rajc¹. Z kolei od 1587 r. a¿ do mierci w 1609 r. by³ jednym z burmistrzów Torunia, a wielokrotnie prezyduj¹cym burmistrzem. By³ po-dobnie jak ojciec burgrabi¹ królewskim, a wiêc musia³ cieszyæ siê
zaufa-5 E. Bahr, op. cit. s. 710.
6 S. Tync, Dzieje Gimnazjum Toruñskiego (15681772), t. I, Toruñ 1928, s. 36.
7 Ibidem, s. 121.
8 B. Dyba, Stroband Henryk (II), Toruñski s³ownik Biograficzny, t. 3, Toruñ 2002, s. 217218.
9 K. Mikulski, op. cit., s. 211.
65
Henryk Stroband (15481609). Reformator i wspó³twórca Gimnazjum...
niem królów polskich. Bra³ udzia³ w posiedzeniach senatu i sejmiku general-nego Prus Królewskich. Jedzi³ w poselstwach na sejmy Rzeczypospolitej, reprezentuj¹c interesy swojego miasta i dzielnicy pruskiej10. Nale¿y w tym miejscu dodaæ, ¿e znajomoæ jêzyka polskiego przy sprawowaniu tych misji by³a nieodzowna. Wielkie miasta pruskie co prawda nie zasiad³y w sejmie Rzeczypospolitej, co mog³o mieæ miejsce dopiero po zawarciu unii parlamen-tarnej Prus Królewskich z Koron¹ w roku 1569, ale wysy³a³y tam swoich obserwatorów.
Henryk Stroband zosta³ ju¿ w l587 r. protoscholarch¹ i dzia³alnoæ na tym urzêdzie najbardziej nas interesuje. By³ to urz¹d 3-osobowy. Protoscho-larchê (scholarcharium primarius), czyli przewodnicz¹cego oraz pozosta³ych dwóch scholarchów wybierali 4 burmistrzowie sporód siebie, jednego wybie-rali rajcy i jednego ³awnicy. Zadaniem tego urzêdu by³a administracyjny nadzór nad szko³ami. Urz¹d ten powo³ywa³ rektora, dzisiaj powiedzielibymy dyrektora gimnazjum oraz nauczycieli, ustalaj¹c tak¿e ich pensje. Móg³ ich tak¿e dymisjonowaæ. Sprawdza³ stan budynków kocielnych, kontrolowa³ fi-nanse. Nadzór pedagogiczny nad gimnazjum spoczywa³ w rêkach szerszego gremium rady szkolnej (consilium scholasticum). W jej sk³ad oprócz scholarchów wchodzili: rektor, jeden z profesorów i najstarszy sporód nauczycieli klas ni¿szych11. Wspominam o tym, aby uprzytomniæ, jakimi uprawnieniami Henryk Stroband dysponowa³ przy reformowaniu Gimna-zjum Toruñskiego. Wed³ug opinii Stanis³awa Tynca12 nadzór nad gimnazjum toruñskim odmiennie ni¿ w przypadku gimnazjum gdañskiego pozosta³ w rêkach wieckich a¿ do 1793 r. Mo¿na to t³umaczyæ utworzeniem dopiero w r. 1605 Geistliche Ministerium w Toruniu, czyli urzêdu kocielnego nadzo-ruj¹cego kocio³y ewangelickie w Toruniu i okolicy. W jego sk³ad wchodzi³o 9 ksiê¿y pastorów (7 z Torunia oraz po 1 z Górska i Grêbocina). Na jego czele sta³ ksi¹dz senior z kocio³a NMPanny13. Dodajmy, ¿e elity toruñskie (a nawet czêæ pastorów), w tym tak¿e Henryk Stroband14, sympatyzowa³y z kalwinizmem, natomiast przeciêtni obywatele miasta pozostawali wierni luteranizmowi. Zasadnicza ró¿nica tkwi³a w interpretacji komunii wiêtej.
Dla luteran by³o to prawdziwe cia³o i krew Pana Naszego Jezusa Chrystu-sa, a dla kalwinistów komunia wiêta oznacza cia³o i krew Pañsk¹15. Jednak nabo¿eñstwa by³y odprawiane wed³ug liturgii luterañskiej, wiêc
10 E. Bahr, op. cit. s. 710.
11 S. Tync, op. cit, t. 1. s. 174; t. 2, Toruñ 1949, s. 6.
12 Ibidem. t. 2, s. 6.
13 J. Ma³³ek, Koció³ Mariacki w Toruniu w okresie protestanckim, w: Dzieje i skarby kocio³a Mariackiego w Toruniu, red. Katarzyna Kluczwajd, Torun 2005, s. 254.
14 M.G. Müller, Zweite Reformation und ständische Autonomie im Königlichen Preussen.
Danzig, Elbing und Thorn in der Epoche Konfessionalisierung (15571660), Berlin 1997, indeks (zob. Stroband).
15 Ma³y Katechizm doktora Marcina Lutra, objani³ ks. Aleksander Schoeneich, £ód
1937, s. 163, 164, 172.
Janusz Ma³³ek
66
wród wiernych przez d³u¿szy czas nie wywo³ywa³o to protestów, a spory dotyczy³y jedynie teologów.
Przechodzê teraz do zasadniczej czêci tego artyku³u, a wiêc do charakte-rystyki poczynañ reformatorskich burmistrza Strobanda na polu szkolnictwa toruñskiego. Zagadnieniu temu powiêci³ osobny artyku³ Henryk Rietz16. Bêdê siê do jego ustaleñ odwo³ywa³, uzupe³niaj¹c je o bardziej szczegó³ow¹ charakterystykê koncepcji pedagogicznej Jana Sturma ze Strasburga, która leg³a u podstaw reformy gimnazjum toruñskiego, przeprowadzonej z inicjaty-wy Henryka Strobanda. Stanis³aw Tync w swoich dwutomoinicjaty-wych dziejach gimnazjum toruñskiego podkrela niezwyk³¹ cierpliwoæ i konsekwencjê bur-mistrza Strobanda przy wdra¿aniu reformy tej uczelni. Pierwszym krokiem by³o upowszechnienie wiedzy o nowych trendach w ówczesnej pedagogice.
W tym celu nale¿a³o og³osiæ drukiem prace samego Jana Sturma i innych pedagogów. Dziêki przejêciu kontroli nad zad³u¿onym warsztatem drukar-skim Melchiora Nehringa, Stroband móg³ decydowaæ, jakie ksi¹¿ki bêd¹ wy-chodziæ spod tej t³oczni. I tak ju¿ w 1583 r. u Nehringa ukaza³y siê drukiem dialogi Jana Sturma, zaopatrzone przedmow¹ burmistrza Strobanda, w któ-rej informowa³ o decyzji rady miejskiej, dotycz¹cej wprowadzenia reformy w gimnazjum toruñskim.
W latach 15861588 ukaza³y siê z inicjatywy Strobanda 3 tomy Institu-tiones Literatae, tak¿e w drukarni Nehringa. By³y to opas³e tomy, ka¿dy licz¹cy po 800 stron druku, zawieraj¹ce ustawy, programy szkolne, a tak¿e zalecenia dydaktyczne. Przy pracach nad t¹ edycj¹ zgromadzi³ Stroband pro-fesorów toruñskiego gimnazjum: Kaspra Friese, Ulryka Schobera, Andrzeja Tobolskiego i Melchiora Pirnesiusa. Wypada w tym miejscu zapytaæ, na czym polega³a reforma szkolna wed³ug koncepcji Jana Sturma17, któr¹ wprowa-dza³ Stroband. Gdyby spojrzeæ na ni¹ z dzisiejszej perspektywy, wydawa³aby siê nam ona co najmniej dziwna. Reforma Strobanda sprowadza³a siê bo-wiem do kszta³cenia jak dzisiaj bymy powiedzieli latynistów. Brakuje nam w programie nauczenia przedmiotów przyrodniczych czy tzw. nauk ci-s³ych, ale te jak wiemy rozwinê³y siê w kolejnych wiekach, a nawet brak matematyki. Celem kszta³cenia by³o wyedukowanie m³odzieñca bieg³ego w pisaniu i czytaniu oraz w wyg³aszaniu mów w cyceroñskiej konwencji.
Musimy pamiêtaæ, i¿ w XVI i pocz. XVII w. skarbnic¹ m¹droci dla ówcze-snych ludzi by³ dorobek intelektualny staro¿ytnoci i w pewnym stopniu
redniowiecza. Absolwent gimnazjum móg³ byæ wiêc sekretarzem, kancelist¹, dyplomat¹, pos³em do parlamentu, bo do tych funkcji bieg³a znajomoæ jêzy-ka ³aciñskiego by³a nieodzowna, tak jak dzisiaj jêzyk angielski dla pos³ów do Parlamentu Europejskiego.
16 H. Rietz, Burmistrz Henryk Stroband (15481609).Twórca toruñskiego Gimnazjum Aka-demickiego. Ksiêga Pami¹tkowa 400-lecia Toruñskiego Gimnazjum, red. Z. Zdrójkowski t. I, Toruñ 1972, s. 1339.
17 S. Kot, Historia wychowania, wyd. III, Warszawa 1995, s. 221228; Z. Pietrzyk, W krêgu Strasburga. Z peregrynacji m³odzie¿y Rzeczypospolitej polsko-litewskiej w latach 1538
1621, Kraków, s. 23 i n.
67
Henryk Stroband (15481609). Reformator i wspó³twórca Gimnazjum...
Dewiz¹ reformy Sturma by³o sapiens atque eloqens pietas (pobo¿noæ rozumna i wymowna). Co jednak w praktyce oznacza³a ta reforma w gimna-zjum toruñskim? Przede wszystkim likwidowa³a chaos w dotychczasowym nauczaniu. Poszerza³a nauczanie z 6 do 10 lat. Wprowadzono przy promocji z klasy do klasy obowi¹zkowy egzamin. Dzisiejsz¹ pierwsz¹ klas¹ szkoln¹ by³a dziesi¹ta, czyli decima a ostatni¹ prima. Uczeñ w ci¹gu nauki szkol-nej mia³ siê nauczyæ ok. 20 tys. s³ów ³aciñskich, ka¿dego dnia mia³ wkuwaæ ze specjalnego dzienniczka pewn¹ liczbê s³ówek. Ta tresura kszta³ci³a jednak wyczucie i smak jêzykowy i wra¿liwoæ na piêkno jêzyka. Mo¿e dlatego
jeste-my tak wyczuleni na odstêpstwa w mowie od jêzyka literackiego. I znów przypomnijmy, i¿ w XVI w. dostêp do dzie³ naukowych bez znajomoci ³aciny by³ prawie niemo¿liwy. Jêzyki narodowe wraz z przek³adem Biblii przez Marcina Lutra na jêzyk niemiecki zaczyna³y powoli umacniaæ swoj¹ pozycjê.
Jednak w 1543 r., a wiêc na 5 lat przed urodzeniem Henryka Strobanda Kopernik opublikowa³ De revolutionibus w jêzyku ³aciñskim.
Ale wróæmy do reformy Strobanda. Nie poprzesta³ on na wprowadzeniu nowego programu nauczania, ale zadba³ o utworzeniu biblioteki gimnazjal-nej, której zbiory s¹ dzisiaj dostêpne w Bibliotece Kopernikañskiej w Toruniu (w dawnej Ksi¹¿nicy Miejskiej), zaadaptowa³ pomieszczenia dawnego klasz-toru franciszkañskiego na cele dydaktyczne, doprowadzi³ do wybudowania na ul. Piekary ekonomii (bursy) dla uczniów gimnazjum, tak¿e tych ubogich, ale zdolnych. Udostêpniono j¹ m³odzie¿y w 1601 r. Jego ambicje siêga³y dalej i zmierza³y do utworzenia w Toruniu szko³y pó³wy¿szej. Utworzenie klasy
suprema curia (11 rok nauki) oznacza³o podniesienie w 1594 r. statusu szko³y do rangi Gimnazjum Akademickiego18. Stroband czyni³ starania w celu utworzenia wy¿szej szko³y protestanckiej (uniwersytetu ?) z myl¹ tak¿e o m³odzie¿y protestanckiej z Korony i Litwy. Uzyska³ nawet wsparcie dla tych planów na sejmiku w Malborku w 1594 r. i na synodzie ró¿nowier-ców w Toruniu w 1595 r.19 Stroband musia³ liczyæ siê z konkurencj¹ na odcinku szkolnictwa ze strony jezuitów toruñskich, którzy zadomowili siê w Toruniu w 1596 r. To, jak siê wydaje, jeszcze bardziej aktywizowa³o jego dzia³ania. Nasza wiedza o dziejach Gimnazjum Akademickiego opiera siê w g³ównej mierze na ród³ach normatywnych, a wiêc na regulaminach. Czê-sto ¿ycie codzienne nieco odbiega³o od przyjêtych zasad. W regulaminie gim-nazjum w sferze wychowawczej co najmniej razi wprowadzenie instytucji
corycaeusa curialis (zausznika nauczyciela, czyli donosiciela)20. Nie wiemy tylko, czy by³ to oficjalny, czy tajny donosiciel. W kocio³ach by³o przyjête, i¿
by³ oficjalny nadzorca, który obserwowa³ obecnoæ na nabo¿eñstwach. Ale jego obowi¹zki by³y znane wiernym. Zgon burmistrza Strobanda w 1609 r., w wieku 61 lat, na zapalenie p³uc pozbawi³ Gimnazjum Akademickie oddane-go i mo¿neoddane-go protektora i mecenasa.
18 S. Tync, op. cit., t. 1, s. 120.
19 W. S³awiñski, Toruñski synod generalny 1595 roku, Warszawa 2002, s. 135, 178, 242, 288.
20 Ibidem, t. 1, s. 170.
Janusz Ma³³ek
68
Zas³ugi Strobanda dla Torunia nie ogranicza³y siê tylko do sfery szkolnic-twa. Zas³uguj¹ca na osobny artyku³ jego dzia³alnoæ prawodawcza (regula-min opieki nad sierotami, regula(regula-min urzêdu kwaternego, a w nim przepisy odnonie zaopatrzenia miasta w wodê, ochronê przeciwpo¿arow¹, wilkierz klucza bierzg³owskiego) ukazuje go jako burmistrza miasta-dobrego gospoda-rza. Podobnie jego dzia³alnoæ prawodawcza przy kodyfikacji prawa che³miñ-skiego przynosi mu splendor. Burmistrz Henryk Stroband korzysta³ z przy-s³uguj¹cej mu w³adzy z po¿ytkiem dla rodzinnego miasta, któremu wiernie s³u¿y³.
SUMMARY
Henryk Stroband was one of the most outstanding citizens in the history of Toruñ who made a vast contribution to the spread of education in Copernicus' hometown at the turn of the 16th and the 17th century. Stroband's achievements were not limited to the educational arena, however his legislative work (regulations for orphan care, town council regulations, including rules for municipal water supply and fire protection, laws governing the Bierzg³owo territory) deserves also a separate publication, and it paints a picture of Stroband as an effective manager of municipal affairs. Stroband also deserves credit for his contribution to the codification of the Che³mno law. Mayor Henryk Stroband exercised his authority to the benefit of the city which he served with the highest diligence.
ECHA PRZESZ£OCI XI, 2010 ISSN 1509-9873
Kazimierz £atak CRL
Instytut Nauk Historycznych
Uniwersytet Kardyna³a Stefana Wyszyñskiego w Warszawie