Wstêp
W ¿yciu klasztorów kanoników regularnych ksi¹¿ka odgrywa³a zawsze jedn¹ z kluczowych ról. Wynika³o to z nakazów samego prawodawstwa1, ale te¿ ze wiadomoci urobionej przez dowiadczenie, ¿e od poziomu kultury umys³owej i odpowiedniej wiedzy zakonników zale¿y w ogromnej mierze poziom ¿ycia duchowego i dzia³alnoæ duszpasterska, czyli najpierw ca³a rze-czywistoæ wewn¹trzklasztorna (apostolatus ad intra), a potem funkcjonowa-nie na zewn¹trz, dialog z otoczefunkcjonowa-niem i obraz zgromadzenia w tym¿e otocze-niu, co nie by³o bez znaczenia, bo ten obraz mia³ byæ jedn¹ z form apostolatu (apostolatus ad extra). Oratorium, refectorium, dormitorium i armarium (bi-blioteka) by³y w przestrzeni klasztornej tymi miejscami, w których mia³o toczyæ siê codzienne ¿ycie kanonika regularnego; miejscami, których kanonik regularny nie móg³ omijaæ, jeli chcia³ dobrze i w pe³ni zrealizowaæ swoje
1 Por. Regula Beatissimi Patris Aurelii Augustini Hipponensis Episcopi De Communi Vita Clericorum [...]. In usum Canonicorum Regul[arium] Crac[oviensium] Conventus Eccl[esiae S[actrati]s[imi] Corporis Christi in Kazimiria, ed. K. £oniewski, Kraków 1618; Regula S[ancti]
Aurelii Augustini, Episcopi Hipponensis et Doctoris Ecclesiae, De Communi Vita Clericorum ad usum Canonicorum Regularium Lateranensis Congregationis per Minorem Poloniam et M[agnu]
D[ucatu] Lithuaniae extensae, ed. J. Solecki, Kraków 1715: reed. J.A. B³achut, Kraków 1900, s. 9, 23; Statuty i komentarze do regu³y kanoników regularnych w Kraniku, rkps XV w., BG UMCS w Lublinie, sygn. III/608; Constitutiones Canonicorum Regularium Lateranensium formalis Conventus K³obucensis in Conventu Generali S[acratis]simi Corporis Christi Casimi-riae ad Cracoviam conscriptae, Kraków 1732.
Kazimierz £atak
70
powo³anie: esse ad Deum et ad salutem hominibus2. W traktatach s³u¿¹cych w procesie formacji pocz¹tkowej i sta³ej, autorzy kanoniccy uciekali siê do ró¿nych porównañ, by przekonaæ do tego braci. Najczêciej wykorzystywano obraz ryby i wody. Podobnie jak ryba nie mo¿e przetrwaæ bez wody, tak kanonik nie bêdzie dobrym zakonnikiem bez studium, bez lektury, bez nauki, bez szacunku dla s³owa pisanego, czyli bez obcowania z ksiêg¹, z ksi¹¿nic¹3. Ale by³y te¿ inne porównania. redniowieczny kanonik opactwa w Kloster-neuburg napisa³ na przyk³ad: Claustrum sine armario quasi castrum sine armentario, a zatem klasztor bez ksi¹¿nicy uznawa³ za zamek warowny bez uzbrojenia4. Inny zakonnik twierdzi³, ¿e biblioteka to w klasztorze potissi-mus religiosorum thesaurus5. Piotr Klareta, kanonik regularny prepozytury roudnickiej, którego kanonicy krakowscy czytali jeszcze w XVII w. przekony-wa³: Lectioni attende tamquam cibo spirituali [...]. Lectio dat materiam et quasi semen bonae congnitionis6. Natomiast konstytucje klasztorne napomi-na³y i zobowi¹zywa³y kanoników wprost, ut lectioni Librorum Sacrorum serio incumbant, quod multum efficax est non solum ad profectum spiritualem parti-cularem ac propriae conscientiae directionem, sed etiam pro aliis informandis, quorum cura animarum incumbit7.
Obcowanie z ksi¹¿k¹ i z ksi¹¿nic¹ by³o uwa¿ane w zakonie kanonickim za jedn¹ z dróg do doskona³oci, za jedno ze skrzyde³ wznosz¹cych ku
wiêto-ci, za jedno z narzêdzi efektywnego duszpasterstwa. róde³ tej¿e dyscypliny nale¿y szukaæ w samej naturze zakonu. Kanonicy regularni, przynajmniej od prze³omu XI/XII w., kiedy to zakon pod wp³ywem reformy gregoriañskiej zwi¹za³ ostatecznie swój byt i charyzmat z regu³¹ w. Augustyna z Hippony, oparli ca³e itinerarium swojego ¿ycia zakonnego na duchowoci tego¿ wielkie-go ojca Kocio³a. Pamiêtamy za, ¿e ca³kowite oddanie siê Augustyna
Kocio-³owi zaczê³o siê od owego tolle lege, bierz i czytaj, czyli od spotkania z ksiêg¹, ze s³owem pisanym8. Ten moment, to spotkanie w. Augustyna z ksiêg¹, ze s³owem pisanym, stanowi³o póniej dla kanoników regularnych swoistego rodzaju archetyp. Ksiêga, ksi¹¿nica, lectio, studium, nauka by³y
2 K. £atak, Kanonicy regularni na Kazimierzu w Krakowie do koñca XVI wieku, E³k 1999;
ten¿e, Kongregacja krakowska kanoników regularnych laterañskich na przestrzeni dziejów, Kra-ków 2002; I. Pietrzkiewicz, Biblioteka kanoniKra-ków regularnych w Krakowie w XV i XVI wieku, Kraków 2003; E. Zieliñska, Kultura intelektualna kanoników regularnych z klasztoru w Krani-ku w latach 14691563, Lublin 2002.
3 Collectio D[omini] Petri Claretae, canonici regularis de Domo Rudnicensi, super Statuta Canonicorum Regular[ium] ac modus investiendi atq[ue] profitendi in eodem ordine canonico, ed. K. £oniewski, Kraków 1618.
4 M. Reitner, Neustift, [w:] Die Stifte der Augustiner-Chorherren in Östrreich, Sudtirol und Polen, t. 2, ed. F. Rohring, Klosterneubur Wien 1997, s. 235.
5 L. Zalewski, Biblioteka seminarium duchownego w Lublinie i biblioteki klasztorne w diecezji lubelskiej i podlaskiej, Warszawa 1926, s. 2; I. Pietrzkiewicz, Zakonne Wilno. Klasztory mêskie. Teksty-ksi¹¿ki-biblioteki, w: Acta Historica Universitatis Klaipedensis, nr XIV, 2007, s. 188.
6 Collectio super Statuta, XLII, s. 101.
7 Constitutiones Canonicorum Regularium Lateranensium, s. 22.
8 w. Augustyn, Wyznania, opr. Z. Kubiak, Warszawa 1987, s. 186187.
71
Kultura ksi¹¿ki w wolbromskim klasztorze kanoników regularnych...
integralnymi, niezast¹pionymi i niezbywalnymi elementami ich indywidual-nej i wspólnotowej disciplinae regularis vitae, czyli sanctitatis et apostolatus.
Potwierdzaj¹ to dotychczasowe badania nad kultur¹ intelektualn¹ kanoni-ków regularnych, prowadzone z powodzeniem tak¿e na gruncie polskim. Ze zrozumia³ym wzglêdów nie bêdê tu przywo³ywa³ wszystkich autorów i publi-kacji na ten temat, ale odwo³am siê do trzech najnowszych, doskona³ych prac, a mianowicie Iwony Pietrzkiewicz o bibliotece klasztoru krakowskiego do koñca XVI w.9, Ewy Zieliñskiej o kulturze intelektualnej kanoników regu-larnych klasztoru kranickiego do koñca XVI w.10 i ks. Stanis³awa Nalbacha CRL o kulturze intelektualnej prepozytury krakowskiej w XV i XVI w.11
W³¹czaj¹c siê w ten doæ wartki ju¿ nurt kwerendy nad kultur¹ umys³o-w¹ polskiego kanonikatu regularnego przybli¿ê dzieje ksi¹¿nicy i obcowanie z ksiêg¹ kanoników regularnych laterañskich prepozytury wolbromskiej, do-t¹d jedynie wzmiankowane w literaturze naukowej, ale nigdy nie opisane12. Podstawowym ród³em opisu bêd¹ dwa zachowane inwentarze biblioteczne
jeden z 1708 r.13, drugi z 1798 r.14 Opis zacznê jednak¿e od przybli¿enia
rodowiska, czyli krótkiej historii samego klasztoru.
Klasztor wolbromski
Wolbrom, niewielkie miasteczko w województwie ma³opolskim, po³o¿one ok. 40 km na zachód od Krakowa, w powiecie olkuskim, dawniej w diecezji krakowskiej, póniej w diecezji kieleckiej, a od 1992 r. w diecezji sosnowiec-kiej. Gniazdo rodowe Wolbromskich, nastêpnie w³asnoæ Jaworów, Szafrañ-ców, Dembiñskich i innych. Jego dzieje siêgaj¹ 1321 r., kiedy to król W³ady-s³aw £okietek zezwoli³ so³tysom wsi D³u¿ec, przyrodnim braciom Wolframowi i Hilaremu pochodz¹cym z Krakowa, na kolonizacjê okolicznych lasów15. Owocem tej kolonizacji by³a osada, która nazwê wziê³a od swojego zasadcy so³tysa Wolframa, a w 1349 r. uzyska³a prawa miejskie magdeburskie. Na 1349 r. datuje siê równie¿ utworzenie w Wolbromiu parafii pod wezwaniem
9 I. Pietrzkiewicz, Biblioteka.
10 E. Zieliñska, op. cit.
11 S. Nalbach, Kultura intelektualna kanoników regularnych krakowskiej prepozytury
Bo-¿ego Cia³a w wieku XV i XVI, Warszawa 2005, s. 284 [mpis UKSW w Warszawie].
12 H.D. Wojtyska, Nauka i nauczanie, passim; ten¿e, Czytelnictwo i biblioteki u kanoników regularnych laterañskich kongregacji Bo¿ego Cia³a (XVXVIII w.), w: Kanonicy regularni late-rañscy w Polsce. Studium z dziejów kongregacji krakowskiej XVXIX wieku, Kraków 1975, s. 64;
K. £atak, Kongregacja krakowska, s. 100, 133; I. Pietrzkiewicz, Biblioteka, 60; E. Zieliñska, op.
cit., s. 80.
13 ABC, Reformationes conventuum, rkps b. sygn., s. 123.
14 ABC, Teka: Wolbrom 16281840, sygn. II-D-5.
15 Zbiór dokumentów ma³opolskich, t. 2 (12571420), wyd. S. Kura, Wroc³aw Warszawa
Kraków 1962, s. 30; J. Winiewski, Miasto Wolbrom w Olkuskiem, Mariówka 1934; K. £atak, Kongregacja krakowska, s. 130; F. Kiryk, Wolbrom, w: Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, Kraków 1978; A. Berdecka, Lokacje miast ma³opolskich za W³adys³awa £okietka (13061333).
Problematyka i stan badañ, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. XXXI, 1983, s. 57 n.
Kazimierz £atak
72
w. Katarzyny Aleksandryjskiej; wczeniej osada nale¿a³a do parafii w. Mi-ko³aja i Wawrzyñca w D³u¿cu16. Miasto rozwija³o siê stosunkowo dobrze.
Sprzyja³o temu jego po³o¿enie na skrzy¿owaniu niemal wa¿nego szlaku han-dlowego ³¹cz¹cego Ma³opolskê z Wielkopolsk¹ i l¹skiem. W 1485 r. wielki po¿ar zniszczy³ doszczêtnie drewnian¹ zabudowê miasta, w tym jego archi-wum z dawnymi przywilejami, które jeszcze tego samego roku odnowi³ król Kazimierz Jagielloñczyk, a w 1585 r. dodatkowo potwierdzi³ król Stefan Batory. W czasie po¿aru spali³ siê tak¿e koció³, ju¿ wówczas nazwany daw-nym, który doæ szybko zast¹piono nowym, równie¿ drewnianym17. Najstar-sza wizytacja kocielna przeprowadzona w Wolbromiu z polecenia bisku-pa krakowskiego Filibisku-pa Padniewskiego w 1566 r. przedstawia miasto jako siedzibê starostwa niegrodowego i dekanatu, a parafiê jako jednostkê red-niej wielkoci pod rz¹dami proboszcza Jakuba Psczeleckiego, wspó³two-rzon¹ przez mieszkañców Wolbromia i £obzowa, ze zniszczonym drewnia-nym kocio³em, zniszczon¹ plebani¹, zniszczodrewnia-nymi budynkami szko³y i szpi-tala, zaniedban¹ duszpastersko18. Upadek ¿ycia parafialnego wi¹za³ siê po czêci z upadkiem gospodarczym miasta, który rozpocz¹³ siê w po³owie XVI w. w zwi¹zku z przesuniêciem wspomnianego ju¿ wa¿nego szlaku han-dlowego.
Kanonicy regularni laterañscy kongregacji krakowskiej, nazywani te¿
Bo¿ecio³kami od ich macierzystego orodka na Kazimierzu w Krakowie, osie-dlili siê tu w 1633 r. z fundacji ks. Marcina Wolbromskiego, aktuariusza i oficja³a konsystorza krakowskiego, proboszcza w Dzier¿¹¿nie, serdecznego przyjaciela prepozyta generalnego zgromadzenia Marcina K³oczyñskiego19. Ks. Marcin Wolbromski osadza³ kanoników regularnych laterañskich kongre-gacji krakowskiej w swoim rodzinnym miecie zelo pietatis et cultus divini augendi desiderio incensus20. Sprowadzenie zakonu do Wolbromia by³o nie-w¹tpliwie aktem pobo¿noci i gorliwoci kocielnej fundatora, aczkolwiek nie mo¿na wykluczyæ, co sugeruje zredagowana w XIX w. kronika parafialna, ¿e jaki wp³yw na to mia³a te¿ chêæ zaradzenia duszpastersko-materialnym problemom, z którymi parafia boryka³a siê przynajmniej od pó³wiecza21.
De-16 S³ownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. 13, s. 825826; E. Winiowski, Parafie w redniowiecznej Polsce. Struktura i funkcje spo³eczne, Lublin 2004.
17 S³ownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. 13, s. 825826.
18 Aedificium ecclesiae ruinosum, domus plebanalis, scholae male tectus. Zob. AKMKr, Liber visitationis ecclesiarum in civitate ac dioecesi Cracoviensis existentium auctoritate Dni Philippi Padniewski, sygn. AVCap 1, s. 231234.
19 Ks. Marcin Wolbromski zmar³ 11.VII.1637 r. w wieku 70 lat. Kanonicy regularni ufun-dowali mu marmurowe epitafium w prezbiterium kocio³a wolbromskiego, które zachowa³o siê do dzisiaj.
20 ABC, Teka: Wolbrom 16281840, sygn. II-D-5.
21 Kronikarz zapisa³: Poniewa¿ parafia by³a bardzo biedna, koció³ doszed³ do ca³kowitej ruiny, przeto kardyna³ Jan Olbracht znosi wieckie probostwo w Wolbromiu i w³¹cza je do klasztoru Bo¿ego Cia³a w Krakowie, Kanoników Regularnych Laterañskich, którzy kosztem Za-konu zburzyli ma³y koció³, a postawili du¿y [...]. Koció³ stoi do dzisiejszego dnia, ma 7 o³tarzy.
Zob. Archiwum Parafii Wolbrom (dalej: APW), Kronika Parafii Wolbrom, rkps b. sygn., s. 12.
73
Kultura ksi¹¿ki w wolbromskim klasztorze kanoników regularnych...
cyzja o fundacji zapad³a ju¿ jesieni¹ 1627 r. Król Zygmunt III Waza przyzwo-li³ na fundacjê dokumentem wystawionym 26 lutego 1628 r. Zgodê da³ rów-nie¿ biskup krakowski Marcin Szyszkowski, aczkolwiek przed mierci¹, któ-ra nast¹pi³a w kwietniu 1630 r., nie zd¹¿y³ wydaæ odpowiedniego dokumen-tu. Jego nastêpca, biskup Andrzej Lipski, nie sprzeciwi³ siê zaplanowanej fundacji, ale zastrzeg³ sobie ius patronatum et collationem22. W tej sytuacji prepozyt Marcin K³oczyñski wstrzyma³ otwarcie klasztoru. We wrzeniu 1631 r. zmar³ jednak biskup Andrzej Lipski. Kanonicy regularni zebrani na kapitule generalnej w Krakowie 25 padziernika tego¿ roku, na ponowne wezwanie fundatora, potwierdzili jednog³onie gotowoæ otwarcia placówki w Wolbromiu, ale z ostatecznym za³atwieniem sprawy trzeba by³o czekaæ a¿ do roku 1633, gdy biskupstwo krakowskie obj¹³ kard. Jan Albert Waza, przyja-ciel zakonu. Nowy biskup zatwierdzi³ fundacjê, ceduj¹c prawo patronatu na zakon dokumentem z 6 kwietnia 1633 r.23 Wówczas to kanonicy regularni osiedli w Wolbromiu, aczkolwiek z formalnym otwarciem klasztoru i przejê-ciem parafii musieli czekaæ do 3 kwietnia 1638 r., czyli do mierci tutejszego proboszcza i dziekana, a zarazem profesora Akademii Krakowskiej i rodzone-go brata fundatora ks. Jana Gaudenterodzone-go Wolbromskierodzone-go24. Uposa¿enie, które obejmowa³o niewielki folwark w D³u¿cu oraz 16 tysiêcy florenów pol-skich lokowanych na wsiach Sokolina i Stropieszyn w powiecie sandomier-skim, przewidywa³o utrzymanie dla 6 zakonników. Kanonia wolbromska ni-gdy jednak tej liczby zakonników nie mia³a, przewa¿nie rezydowa³o tu 4 lub 5 zakonników25. Pierwsze dwa lata kanonicy mieszkali w starej drewnianej plebanii stoj¹cej tu¿ przy kociele. Dnia 27 lipca 1635 r. zakupili od Reginy Golonki Margreciñskiej kamienicê, któr¹ przystosowali do tymczasowych po-trzeb klasztornych26. Star¹ plebaniê rozebrano zaraz po mierci ks. Jana Gaudentego Wolbromskiego i w jej miejscu rozpoczêto budowê klasztoru, który przetrwa³ do dzisiaj. Jednoczenie rozpoczêto budowê nowego, muro-wanego kocio³a. Nie uda³o siê ustaliæ kto by³ projektantem obu budowli.
Prace nadzorowa³ i finansowa³ prepozyt Jan Gelazy ¯órawski, wczeniej
za-22 S. Ranatowicz, Casimiriae civitatis urbis Cracoviensi confrontate origo, rkps w BJ, sygn. 3742 III, k. 29v, 148148v.
23 Na dokumencie wiadkowali: Andrzej Szo³drski, biskup nominat, kanclerz kardyna³a;
Gabriel Morenda JUD, audytor kurii, Grzegorz Królikowski, dziekan s¹decki, Marcin Szyp-niowski, kanonik kolegiaty Wszystkich wiêtych, Krzysztof ¯ydowski. Zob. ABC, Teka: Wol-brom 16281840, sygn. II-D-5.
24 W prezbiterium kocio³a wolbromskiego znajduje siê upamiêtniaj¹ce go marmurowe epitafium wzniesione przez jednego z jego beneficjantów - ks. Jana Wojaszowicza, proboszcza w Górnej Porêbie.
25 K. £atak, Kongregacja krakowska, s. 130-134. W 1633 r. w klasztorze rezydowa³o 2 zakonników; w 1638 r. 5; 1644 r. 4; w 1658 r. 5; w 1661 r. 5; w 1667 r. 4; w 1671 r. 5;
w 1677 r. 4; w 1684 r. 5; w 1690 r. 4; w 1697 r. 5; w 1709 r. 3; w 1747 r. 3; w 1764 r. 5;
w 1778 r. 4; w 1785 r. 4; w 1792 r. 5; w 1797 r. 5; w 1808 r. 3; w 1836 r. 3; w 1846 r. 3;
w 1856 r. 3; w 1864 r. 4.
26 Akt kupna w imieniu zgromadzenia podpisali: ks. Jan Gelazy ¯órawski i ks. Bernard Rudzki. Zob. ABC, Teka: Wolbrom 16281840, sygn. II-D-5.
Kazimierz £atak
74
krysta kocio³a Bo¿ego Cia³a, przeor klasztoru krakowskiego, wielki mecenas sztuki i g³ony egzorcysta27. Przy budowie zas³u¿y³ siê te¿ brat zakonny Adam Masiewicz28. W lipcu 1645 r., kiedy umiera³ prepozyt ¯órawski, klasz-tor by³ ju¿ prawie gotowy, koció³ mia³ ukoñczone prezbiterium i zakrystiê z oratorium zakonnym na piêtrze. Klasztor po³¹czono z kocio³em nadziem-nym drewnianadziem-nym przejciem na wzór krakowski. Prepozyt ¯órawski ufundo-wa³ te¿ cztery o³tarze do nowego kocio³a. Po mierci prepozyta ¯órawskiego tempo prac os³ab³o, a w okresie wojny ze Szwecj¹ i Moskw¹ budowê w ogóle wstrzymano. Prace wznowiono dopiero oko³o 1661 r. z inicjatywy ks. Jana Innocentego Siekierskiego, co póniej ks. Stefan Ranatowicz odnotowa³ w jego nekrologu29, a ukoñczono najwczeniej w 1672 r. za prepozytury ks.
Jerzego Górskiego, co znów odnotowa³ ks. Franciszek Grzebiñski w ksiêdze brackiej wolbromskiej konfraterni w. Anny. W tej ostatniej zapisce wymie-niono te¿ kilku budowniczych, a mianowicie g³ównego majstra Jakuba Liszkê z Olkusza, Jana P³aziñskiego, Miko³aja Kunierza, Jana, Macieja i Jana Wojasa obywateli wolbromskich, Jakuba Jaskulskiego z Olkusza, Wojciecha i Kazimierza z pomocnikami, Jana Krzepkiego i Marcina Broszkowica oby-wateli wolbromskich30. Budowê musia³ wspomagaæ finansowo prepozyt gene-ralny kongregacji Jacek Liberiusz, gdy¿ jego mieræ w padzierniku 1673 r.
odnotowano tak¿e w metrykach zgonów parafii wolbromskiej z dopisem: be-nefactor noster amplissimus31. W latach osiemdziesi¹tych XVII w., pod kie-runkiem prepozytów Jana Kazimierza ¯ychowicza i Krzysztofa Piaseckiego, urz¹dzano wnêtrze wi¹tyni w stylu baroku. Na jednym z o³tarzy widnieje rok 1686, jako data fundacji. Koció³ konsekrowa³ 27 wrzenia 1692 r. biskup
27 Jan Gelazy ¯órawski, syn Jana, ur. 1577 r. w Turku, do zakonu wst¹pi³ 1613 r., luby zakonne z³o¿y³ w 1614 r., w tym samym roku 23 maja otrzyma³ w Krakowie wiêcenia ni¿sze, za wiêcenia kap³añskie wiosn¹ 1616 r. W zgromadzeniu pe³ni³ obowi¹zki zakrysty kocio³a Bo¿ego Cia³a (16161629), przeora klasztoru krakowskiego (16231628), magistra nowicjatu (16351638), prepozyta klasztoru wolbromskiego (16381645). Zm. 21.VII.1645 r. w Wolbromiu i tam w podziemiach kocio³a pochowany. Ks. Ranatowicz napisa³ o nim: By³ wi¹tobliwego
¿ywota, wiele ludziom na czary pomaga³, czarty z ludzi wygania³, uzdrawia³ chorych. Zob.
S. Ranatowicz, Casimiriae civitatis, k. 44v. O mecenacie artystycznym i zas³ugach ks. ¯óraw-skiego dla kocio³a Bo¿ego Cia³a w Krakowie zob. J. Dzik, Przyczynek do mecenatu artystyczne-go Kocio³a w XVII wieku. Nasza Przesz³oæ 75:1991, s. 329342.
28 Zm. 22.XI.1644 r. w Wolbromiu jako pierwszy z kanoników, pochowany w podziemiach wznoszonego kocio³a. Zob. S. Ranatowicz, Casimiriae civitatis, k. 34 v.
29 Ibidem, k. 47.
30 Regnante protunc Serenissimo Rege Poloniae Michaele in quo anno construebatur pars maior secunda Ecclesiae nostrae quoad ampliorem ac excelsiorem suae muratae structu-rae aedificationem ad procurante Admod. Rendo Dno Georgio Górski Canonicorum Regularium Conventus Volvramen. Praeposito cooperante magistro murorum Jacobo Liszka incola de Ilcus oppido, Joanne P³aziñski, Nicolao Kunierz, Joanne coementario, Mathia, Joanne Wojas incola Volvramensi, Jacobo Jaskulski de Ilcus, Adalberto, Casimiro cum adiutoribus, Joanne Krzepki et Martino Broszkowic incolis Volvramensibus. Pro eodem tempore in Conventu Volvramensi residentibus Rndis Presbyteris: P. Francisco Grzebiñski, Confraternitatis Sanctae Annae Direc-tor, Martino Mstowski ordinario vicario D³u¿ecensi et Hyacintho Wyczawski.
31 APW, Metrica defunctorum in Parochia Ecclesiae Volvram, rkps b. sygn., s. 243 v.
75
Kultura ksi¹¿ki w wolbromskim klasztorze kanoników regularnych...
Stanis³aw Szembek, sufragan krakowski32. W protokole wizytacji zakonnych, przeprowadzonych we wrzeniu 1704 r. i w sierpniu 1708 r., komisarz Micha³ Akwilin Gorczyñski opisa³ klasztor i koció³ jako dobrze utrzymane i zadba-ne. Koció³ posiada³ 7 o³tarzy: 3 w prezbiterium (g³ówny z obrazem Ukrzy¿o-wania, Matki Bo¿ej i w. Józefa) i 4 w korpusie nawowym (Matki Bo¿ej
£askawej, w. Anny, w. Antoniego i Matki Bo¿ej Bolesnej)33. Wiek XVIII, epoka saska i stanis³awowska, nie by³ dla zgromadzenia wolbromskiego ka-noników regularnych zbyt szczêliwy. Uposa¿enie klasztoru, na które
sk³ada-³y siê dochody z folwarków w D³u¿cu i Wymys³owie oraz op³aty wnoszone przez wiernych za pos³ugi kocielne, by³o tak skromne, ¿e nie starcza³o na wy¿ywienie zakonników, nie mówi¹c ju¿ o remontach zespo³u budynków. Ale w kilku przypadkach w grê wchodzi³a dodatkowo tak¿e niezaradnoæ albo niegospodarnoæ prepozyta. Ju¿ w 1735 r. na kapitule generalnej zakonu, odbytej w Krakowie, z niepokojem mówiono o sta³ych k³opotach material-nych tego klasztoru, które rzutuj¹ na stan budynków34. Niedobory finansowe konwentu oraz niezbyt dobrze rokuj¹cy stan budynków potwierdza tak¿e wizytacja biskupia z 10 grudnia 1747 r. Wizytator napisa³ wprost, ¿e proven-tus annualis vix pro victu et aliis domesticis expensis sufficit35. Prepozyt Remigiusz Kazimierz Pa³aszewski, sprawuj¹cy rz¹dy w latach 175154, prze-prowadzi³ wprawdzie pewne remonty w klasztorze i w kociele, ale nie po-wstrzyma³y one procesu degradacji. Wizytuj¹cy w padzierniku 1782 r. klasz-tor komisarz zakonny Antoni Firmian Szyd³owski mia³ jedno okrelenie na sytuacjê jak¹ zasta³, a mianowicie: desolatio magna in omnibus36. W kociele okna by³y ex parte destructae, sufit w nawie g³ównej i w kaplicy zniszczony, o³tarze boczne vilia ac pauperrima, na o³tarzach obrusy laceratae ac nigrae, bielizna liturgiczna immunde tota et demaculata, konfesjona³y vilia ac minus honesta, ³awek dla wiernych nie by³o w ogóle, w klasztorze brud i nie³ad.
Zarz¹dzona jednoczenie gruntowna reforma mia³a obj¹æ zarówno stosunki wewn¹trzklasztorne, jak i remonty zespo³u budynków. W maju 1785 r.
sy-32 W parafialnej ksiêdze chrztów zapisano pod t¹ dat¹: Illustrissimus et Reverendissimus Dnus Stanislaus a S³upow Szembek Episcopus Dionisiae Suffraganeus et Officialis Generalis Cracoviensis consecravit Ecclesiam nostram parochialem Volvramensem Canonicorum Regula-rium Lateranensium Anno Dni 1692 do ipso die Festo S. Michalelis Archangelis qui fuit 29 Septembris. Hac vero die consecrationis Ecclesiae Sacramentum Confirmationis administravit.
Zob. APW, Inscriptio puerorum in Ecclesia Parrochiali tituli S. Catharinae in Wolbram per religiosos ac venerabiles patres eiusdem Ecclesiae Canonicos Regulares baptisatorum. Incepta sub Rndo Dno D. Joanne Gelasio Ecclesiae praedictae primo praeposito vigilantissimo Anno Domini 1639, rkps b. sygn., s. 239240. Zob tak¿e: K. £atak, Kongregacja krakowska, s. 132;
J. Kracik, Konsekracje kocio³ów i o³tarzy w diecezji krakowskiej w XVIIXVIII wieku, Nasza Przesz³oæ 61:1984, s. 111147.
33 ABC, Reformatio conventuum, rkps b. sygn.
34 ABC, Acta Capituli Generalis Conventus SS. Corporis Christi Casimiriae ad Cracoviam Canonicorum Regularium S. Augustini ad. A.D. 1628, rkps. B. sygn., s. 103106.
35 ABC, Visitatio [...] per Perillustrem et Reverendissimus Adamum a Komorow Komorow-ski [...] expedita et absoluta, s. 16.
36 Zob. Archiwum Jasnogórskie (dalej: AJG), Visitatio conventuum, sygn. 254, 3034.
Kazimierz £atak
76
tuacja niewiele siê poprawi³a. Dopiero po wymianie prepozyta, w maju 1786 r.37, wszystko zaczê³o zmierzaæ ku lepszemu, co z satysfakcj¹ odnotowa³ wizytator w 1789 r., a zw³aszcza w lutym 1794 r.38 Prace porz¹dkowe rozpoczête ju¿
w 1786 r. ukoñczono w 1792 r. Niestety, w listopadzie 1795 r. wizytator znów pisa³ o zniszczeniach w Wolbromiu, albowiem durante Regni Revolutione, czyli w czasie insurekcji kociuszkowskiej zarówno klasztor, jak i koció³ ucierpia³y bardzo; koció³ straci³ nawet jeden z dzwonów39. Ma³e dochody i spore kontrybucje narzucone na klasztor przez zaborcê uniemo¿liwia³y usu-niêcie zniszczeñ. Dopiero w 1801 r. podjêto gruntowne prace, które prowa-dzono do 1808 r.40 Wizytacja z lipca 1839 r. znów informuje o trudnej sytuacji materialnej klasztoru, zapuszczeniu budynków i niegospodarnoci prepozyta Franciszka Tomasza Oprzendkiewicza, którego z³o¿ono z urzêdu. Jego na-stêpca, ks. Augustyn Erazm Skibicki, jeszcze w tym samym roku podj¹³ ca³y szereg prac, które kocio³owi i klasztorowi przywróci³y czêciowo dawny blask41. Prace, w trakcie których wymieniono pokrycie dachów, odrestauro-wano mury budynków, za³o¿ono nowe sufity na piêtrze klasztornym, wymie-niono drewniany ganek ³¹cz¹cy klasztor z kocio³em, odmalowano koció³, naprawiono organy, odrestaurowano o³tarze, uzupe³niono braki w posadzce i odlano nowy dzwon, odrestaurowano koció³ szpitalny i szko³ê, kontynu-owa³ jego nastêpca od 1852 r. ks. Jan Frygdian Grzesiewicz. W 1864 r.
w³adze carskie, w odwecie za wspó³pracê zakonników z powstaniem stycznio-wym, skasowa³y jednak klasztor42. Zas³u¿ony i ciesz¹cy siê powszechnym szacunkiem w ca³ej okolicy prepozyt Grzesiewicz zosta³ wywieziony z Wolbro-mia w nocy z 7 na 8 grudnia i osadzony w klasztorze pauliñskim na Jasnej Górze, gdzie zmar³ 11 lutego 1865 r.43 Inni zakonnicy zostali rozlokowani na urzêdach proboszczów w pobliskich wiejskich parafiach44. Administratorem parafii wolbromskiej po kasacie klasztoru zosta³ ks. Franciszek Smo³ka.
Kanonicy regularni laterañscy obok zwyczajnej pracy duszpasterskiej w Wolbromiu i D³u¿cu opiekowali siê tak¿e szko³¹ i szpitalem miejskim.
37 Ibidem, s. 5154.
38 Ibidem, s. 7980.
39 Ibidem, s. 8485.
40 Ibidem, s. 102, 103104.
41 Ibidem, s. 137140.
42 K. £atak, Kongregacja krakowska, s. 133; P.P. Gach, Kasaty klasztorów kanonickich w XIX wieku, w: Kanonicy regularni laterañscy w Polsce. Studia z dziejów kongregacji krakow-skiej XVXIX w., red. Z. Jakubowski, Kraków 1975, s. 8991.
43 K. £atak, Poczet rz¹dców opactwa Bo¿ego Cia³a kanoników regularnych laterañskich w Krakowie, Kraków 2005, s. 167172.
44 Ks. Kazimierz Gotz najpierw w Strzegowej (18651881), a nastêpnie w Chlinie, gdzie zmar³ 9.III.1909 r.; ks. Andrzej Paprocki w Bydlinie, gdzie zmar³ 2.I.1892 r.; ks. Jan Gaspar Wróblewski w Gorenicach, gdzie zmar³ 9.III.1882 r. Ks. Andrzej Paprocki ocali³ ksiêgê lubów zakonnych kanoników regularnych kongregacji krakowskiej oraz dawn¹ pieczêæ prepozytów generalnych tej¿e kongregacji. Za porednictwem rodzonej siostry ks. Jana Gaspara Wróblew-skiego przekaza³ j¹ 18.I.1865 r. ks. Stanis³awowi Dominikowi S³otwiñskiemu, opatowi klasztoru
44 Ks. Kazimierz Gotz najpierw w Strzegowej (18651881), a nastêpnie w Chlinie, gdzie zmar³ 9.III.1909 r.; ks. Andrzej Paprocki w Bydlinie, gdzie zmar³ 2.I.1892 r.; ks. Jan Gaspar Wróblewski w Gorenicach, gdzie zmar³ 9.III.1882 r. Ks. Andrzej Paprocki ocali³ ksiêgê lubów zakonnych kanoników regularnych kongregacji krakowskiej oraz dawn¹ pieczêæ prepozytów generalnych tej¿e kongregacji. Za porednictwem rodzonej siostry ks. Jana Gaspara Wróblew-skiego przekaza³ j¹ 18.I.1865 r. ks. Stanis³awowi Dominikowi S³otwiñskiemu, opatowi klasztoru