W KSIÊSTWIE WARSZAWSKIM PRZED WOJN¥

1812 ROKU

Epoka wojen napoleoñskich przynios³a rozwój wywiadu wojskowego i zwiêkszenie zakresu jego dzia³ania. B³yskawiczne kampanie, rozgrywane na terytorium przeciwnika, i szukanie rozstrzygniêcia w walnej bitwie narzuca³y dowódcom koniecznoœæ precyzyjnego rozpoznania si³ nieprzyjaciela oraz tere-nu planowanych dzia³añ i nastrojów ludnoœci¹. Nie inaczej by³o i w przeded-niu wojny francusko-rosyjskiej w 1812 r. To decyduj¹ce starcie miêdzy dwo-ma najwiêkszymi mocarstwami europejskimi mia³o okreœliæ przysz³oœæ poli-tyczn¹ Europy na kolejne lata. St¹d ogromna waga tej wojny dla obu stron i wielkie znaczenie zadania, jakie zosta³o postawione przed wywiadami woj-skowymi obu przeciwników.

Opracowanie dzia³alnoœci wywiadów wojskowych obu stron przed wojn¹ 1812 r. przekracza mo¿liwoœci jednego artyku³u. Zajmiemy siê zatem tylko

1 Kszta³towanie siê i rozwój wywiadu napoleoñskiego jest przedmiotem pracy J. Savanta Les espions de Napoléon, Paris 1957. J. Skowronek w Z magnackiego gniazda do napoleoñskie-go wywiadu. Aleksander Sapieha, Warszawa 1992, tak przedstawia zmiany, jakie dokona³y siê w ówczesnym wywiadzie: „Wielkie konflikty zbrojne okresu Wielkiej Rewolucji Francuskiej i Napoleona przynios³y ogromny rozwój tej specyficznej a wa¿nej dziedziny pogranicza wojsko-woœci i polityki. Coraz wiêcej skomplikowanych czynników politycznych i ideologiczno-propa-gandowych okreœla³o przygotowania i losy tych wojen. Dla maksymalnego zwiêkszenia swych szans ka¿da ze stron stara³a siê uzyskaæ mo¿liwie pe³ne informacje o potencjale militarnym przeciwnika, stanie jego si³ zbrojnych, przygotowaniach i planach wojennych, ale nie

ogranicza-³a ju¿ swych zainteresowañ do tego tradycyjnego zakresu. Istotn¹ rolê zaczyna³y graæ raporty o nastrojach spo³eczeñstwa, sytuacji gospodarczej i politycznej pañstwa, docieranie do polityków i œrodowisk opozycyjnych, a przede wszystkim – oddzia³ywanie na opinie i nastroje spo³eczeñ-stwa przeciwnika przez odpowiednie akcje propagandowe” (s. 233–234).

Dariusz Milewski

146

wywiadem napoleoñskim, dzia³aj¹cym na terenie Ksiêstwa Warszawskiego, pomijaj¹c pozosta³e obszary i aspekty funkcjonowania napoleoñskiego syste-mu szpiegowskiego. Sk³aniaj¹ nas do tego trzy powody: polska specyfika tego wywiadu, fakt, i¿ dostarcza³ on Napoleonowi stosunkowo najwiêcej informa-cji o Rosji oraz niemo¿noœæ ogarniêcia ca³oœci funkcjonowania agentury napo-leoñskiej przed wojn¹ 1812 r.²

Napoleoñski wywiad na Rosjê w Ksiêstwie Warszawskim obejmowa³ w³a-sny wywiad wojskowy Ksiêstwa oraz agenturê szpiegowsk¹, organizowan¹ przez rezydentów francuskich w Warszawie – Jeana Charles’a Serrê i Edouar-da Bignona. Znaczna czêœæ materia³ów Ÿród³owych do wywiadu wojskowego, przechowywana w Archiwum Ministerium Wojny Ksiêstwa Warszawskiego w Archiwum G³ównym Akt Dawnych w Warszawie, zosta³a niestety bezpowrot-nie stracona w 1944 r.³ Musimy wobec tego polegaæ na edycjach Ÿród³owych, w których zachowa³a siê czêœæ tych materia³ów. Najwa¿niejsze z nich to L. Marguerona Campagne de Russie, gdzie zamieszczonych jest wiele rapor-tów genera³a Aleksandra Ro¿nieckiego⁴, a tak¿e Korespondencja ks. Józefa Poniatowskiego z Francj¹, wydana przez Adama Ska³kowskiego⁵ oraz kore-spondencja genera³a Józefa Zaj¹czka z marsza³kiem Ludwikiem Davoutem, opublikowana równie¿ przez A. Ska³kowskiego w jego pracy O czeœæ imienia polskiego⁶. Przedwojenne edycje polskie wykorzystuj¹ te¿ materia³ z archi-wów francuskich, jak Archives historique de la Guerre, Archives administrati-ves de la Guerre, Archiadministrati-ves du Ministère des Affaires Étrangères czy Archiadministrati-ves Nationales. W ca³oœci na francuskich archiwaliach oparte jest wydawnictwo Marcelego Handelsmana Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w War-szawie 1807–1813⁷. Wydawca wykorzysta³ depesze J. Serry i E. Bignona,

2 Zarys tej problematyki zosta³ przedstawiony w artykule: D. Milewski, Ôpaíöóçcêaÿ paçâeäêa ïpoòèâ Poccèè â Ãepöoãcòâe Bapøaâcêoì äo âoéíû 1812 ãoäa, w: Oòe÷ecòâeííaÿ âoéía 1812 ãoäa è poccèécêaÿ ïpoâèíöèÿ. Coáûòèÿ. Ëþäè. Ïaìÿòíèêè. Maòepèaëû Bcepoccèécêoé íay÷íoé êoíôepeíöèè, red. B. Áeccoíoâ, H. Êoòëÿêoâa, E. Haçapÿí, Maëoÿpocëaâeö 2004, s. 192–200. Ostatnie studium na ten temat: K. Bobiatyñski, Wywiad dzia³aj¹cy z terenu Ksiêstwa Warszawskiego przed wojn¹ 1812 roku, „Teka Historyka” 2001, z. 20, s. 19–59.

3 Zob. A. Stebelski, Akta Ministerium Wojny Ksiêstwa Warszawskiego oraz Komisji Rz¹do-wej Wojny Królestwa Polskiego 1807–1832, w: Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rêkopiœmiennych Ÿróde³ historycznych. T. 1, Archiwum G³ówne Akt Dawnych, red.

A. Stebelski, Warszawa 1957, s. 265–275.

4 L. Margueron, Campagne de Russie, Paris 1897–1906. B. Paw³owski w Polski wywiad przed kampani¹ 1812 roku, w: Od konfederacji barskiej do powstania styczniowego. Studia z historii wojskowoœci, Warszawa 1962, powo³uje siê czêsto na L. Marguerona, podaj¹c w przypisie, s. 230, i¿ „Raporty Ro¿nieckiego w doœæ znacznej iloœci drukowane s¹ u Marguero-na [...] Margueron te¿ og³osi³ szereg relacyj innych osób – jako za³¹czniki do pism ks. Józefa Poniatowskiego i Zaj¹czka”.

5 Korespondencja ks. Józefa Poniatowskiego z Francj¹, wyd. A. M. Ska³kowski, t. 3 i 4, Poznañ 1928–1929.

6 A. M. Ska³kowski, O czeœæ imienia polskiego, Lwów 1908.

7 Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie 1807–1813, wyd. M. Handel-sman, t. 1 i 2, Kraków 1914.

147

Napoleoñski wywiad na Rosjê w Ksiêstwie Warszawskim...

zachowane w archiwum ministerstwa spraw zagranicznych w Pary¿u w dzia-le „Pologne”: tomy 324–327 raporty J. Serry i tomy 327–330 i 332–335 oraz

„Pologne Supplément 17” raporty E. Bignona⁸. Edycja Ÿród³owa M. Handel-smana oraz pamiêtniki E. Bignona, wydane przez Janusza Iwaszkiewicza pod tytu³em Polska w r. 1811 i 1813⁹, s³u¿¹ do odtworzenia organizacji i funkcjonowania siatki szpiegowskiej, kierowanej przez rezydentów francu-skich w Warszawie.

Kryzys francusko-rosyjski

Sojusz, zawarty w 1807 r. w Tyl¿y pomiêdzy Napoleonem a Aleksandrem I, którego wyrazem by³o przyst¹pienie Rosji do blokady kontynentalnej, og³o-szonej przez Napoleona w zdobytym Berlinie 21 listopada poprzedniego roku, a dla którego cesarz Francuzów zrezygnowa³ z odtworzenia pañstwa polskie-go i likwidacji pruskiepolskie-go – pierwsze, by nie dra¿niæ cara, drugie, by polskie-go sobie pozyskaæ – zawarty zosta³ przez Rosjê wbrew jej oczywistym interesom i utrzymaæ siê móg³ tak d³ugo, jak d³ugo bardziej siê ba³a „sprzymierzonej”

Francji, ni¿ cierpia³a z powodu nadszarpniêtego presti¿u i strat w handlu po zamkniêciu portów dla statków brytyjskich¹⁰. Rozumia³ to Napoleon, st¹d

– gdy po haniebnej kapitulacji genera³a Piotra Duponta pod Bailen w lecie 1808 r., która uderzy³a nie tyle w potêgê, ile w powagê Cesarstwa, niszcz¹c mit o niezwyciê¿onoœci jego wojsk¹¹ – przed osobistym udaniem siê za Pire-neje, gdzie spodziewa³ siê szybko doprowadziæ sprawy do porz¹dku, zorgani-zowa³ s³ynne spotkanie erfurckie z carem Aleksandrem, maj¹ce wobec ca³ej Europy udokumentowaæ niewzruszonoœæ francusko-rosyjskiego przymierza i przyjaŸni obu cesarzy¹². Europa, a ju¿ najmniej Austria, nie da³a siê

wszak-¿e zwieœæ, o czym przekona³ siê Napoleon w roku nastêpnym. Dwuznaczne zachowanie siê wojsk rosyjskich w czasie kampanii austriackiej 1809 r., ofi-cjalnie sprzymierzonych, a w rzeczywistoœci utrudniaj¹cych dzia³ania Pola-kom i id¹cych na rêkê AustriaPola-kom, musia³o przekonaæ Napoleona o nieszcze-roœci Aleksandra wobec – b¹dŸ co b¹dŸ narzuconych mu – zobowi¹zañ¹³. Dlatego te¿ natychmiast zdezawuowa³ swego ambasadora w Petersburgu Caulaincourta, gdy ten powa¿y³ siê spisaæ z kanclerzem rosyjskim Rumiance-wem 4 stycznia 1810 r. konwencjê, której artyku³ pierwszy g³osi³, i¿ „Le Royaume de Pologne ne sera jamais rétabli” [Królestwo Polskie nie bêdzie nigdy przywrócone], która zdyskredytowa³aby go w oczach Polaków i da³a

8 Ibidem, s. XX–XXI.

9 E. Bignon, Polska w r. 1811 i 1813, wyd. J. Iwaszkiewicz, Wilno 1921.

10 B. Dundulis, Napoléon et la Lithuanie en 1812, Paris 1940.

11 R. Bielecki, Wielka Armia, Warszawa 1995, s. 32.

12 M. ¯ywczyñski, Historia powszechna 1789–1870, Warszawa 1996, s. 145.

13 O zachowaniu siê wojsk rosyjskich w Galicji w 1809 r. patrz B. Paw³owski, Historia wojny polsko-austriackiej 1809 r., Warszawa 1935, s. 390–395 i 412–419.

Dariusz Milewski

148

potê¿ny atut do rêki carowi¹⁴. Wyrazem odwrócenia sojuszy by³o te¿ au-striackie ma³¿eñstwo Napoleona, na które zgodzi³ siê Wiedeñ, zastraszony perspektyw¹ maria¿u rosyjskiego. Dla Napoleona odmówienie mu rêki sio-stry cara, ksiê¿ny Katarzyny, by³o dowodem tego, i¿ Aleksander nie chce utrwalenia sojuszu z Francj¹. Musia³ zatem pozyskaæ sobie Austriê, ¿e zaœ

car wyda³ tymczasem siostrê za syna ksiêcia oldenburskiego, Napoleon anek-towa³ w grudniu 1810 r. owo ksiêstwo. Oburzony Aleksander otworzy³ uka-zem z 31 grudnia 1810 r. porty rosyjskie dla statków i towarów brytyjskich, zrywaj¹c tym de facto sojusz z Napoleonem¹⁵. Narastaj¹cy kryzys zaczyna³ groziæ wybuchem wojny, a jej bezpoœrednim powodem mia³a byæ sprawa pol-ska¹⁶. Da³ temu wyraz Napoleon, mianuj¹c w 1811 r. nowym ministrem spraw zagranicznych po Champagnym Hugona Bernarda Mareta, ksiêcia Bassano, znanego ze swych polskich sympatii oraz wysy³aj¹c w tym¿e roku do Warszawy nowego rezydenta, Edouarda Bignona, poniek¹d dla tych sa-mych powodów¹⁷. To nie Francja jednak d¹¿y³a do tej wojny, choæ Napoleon spodziewa³ siê, ¿e jest nieunikniona. Wci¹¿ toczy³ wojnê w Hiszpanii, która odejmowa³a mu pe³n¹ swobodê manewru. Liczy³ tedy, ¿e starcie z Rosj¹ uda siê odwlec, a jednoczeœnie podsyca³ opór Turcji, prowadz¹cej wówczas wojnê z carem, pragn¹c, by wi¹za³a si³y rosyjskie w chwili, gdy ju¿ dojdzie do wojny. Dla tych samych powodów car z jednej strony chcia³ jak najszybciej koñczyæ konflikt z Turcj¹, a z drugiej uderzyæ na Francjê, kiedy ta nie by³a jeszcze gotowa do starcia. Rosjanie te¿ zaczêli polityczne i wojskowe przygo-towania do tej wojny, a pierwszym zadaniem polskiego i francuskiego wywia-du sta³o siê rozpoznanie tych przygotowañ i uprzedzenie o nich Napoleona, aby zd¹¿y³ przygotowaæ siê do obrony¹⁸.

14 Napoleon do J. Champagnyego, Pary¿ 6 II 1810 r., w: L. Margueron, op. cit., t. 1, s. 52–55.

Tam¿e konwencja z 4 I 1810 r., s. 51–52, przypis 2 i kontrpropozycja Napoleona z 9 II 1810 r., s. 53–54. Napoleon odrzuca³ stwierdzenie o nieodbudowaniu Polski, ale zarazem zobowi¹zywa³ siê nie pomagaæ do tego, aby nie dra¿niæ Rosjan: „Mon but est de tranquilliser la Russie” (list do J. Champagnego, s. 52). Zob. te¿ B. Dundulis, op. cit., s. 79–80.

15 Ibidem, s. 78. B. Dundulis omawia te¿ ogólnie przyczyny i przebieg konfliktu, jaki zrodzi³ siê miêdzy Napoleonem a Rosj¹.

16 Ibidem, s. 78: „Si la guerre de Russie éclata à propos du blocus continental, elle fut grandement facilitée par la méfiance incurable du tsar à l`égard des intentions de Napoléon sur la Pologne”.

17 Nominacja Mareta nast¹pi³a 18 IV 1811 r. – Cyrkularz ministra spraw zagranicznych, Pary¿, 18 IV 1811 r., w: Instrukcje i depesze..., t. 1, nr 197, s. 320. O kontaktach Bignona z Polakami zob. J. Skowronek, op. cit., s. 231–232. Na temat dotychczasowej kariery E. Bigno-na zob. K. Bobiatyñski, op. cit., s. 29, i D. Nawrot, Litwa i Napoleon w 1812 roku, Katowice 2008, s. 134-135.

18 B. Dundulis, op. cit., s. 82 – „Les premières mesures de préparation à la guerre furent prises par les Russes”. Przyczyny wybuchu wojny francusko-rosyjskiej w 1812 r. omawia M. Kukiel, Wojna 1812 roku, t. 1, Kraków 1937; por. te¿ J. Skowronek, op. cit., s. 232–233.

149

Napoleoñski wywiad na Rosjê w Ksiêstwie Warszawskim...

Rosyjskie przygotowania wojskowe

Ju¿ wiosn¹ 1810 r., kiedy tylko car zorientowa³ siê, i¿ Napoleon nie zgodzi siê na niedopuszczenie do odbudowania Polski, rozkaza³ wzmocniæ garnizony pograniczne¹⁹. Wszelako¿ dopiero zim¹ 1810/1811 r. zbrojenia ro-syjskie nabra³y tempa, wskazuj¹c wyraŸnie na przygotowywanie siê cara do wojny. W paŸdzierniku 1810 r. w pe³nym toku by³y ju¿ prace fortyfikuj¹ce linie DŸwiny i Dniepru, miasta Dyneburg, Bobrujsk i Mozyr, a jednoczeœnie badano brody nad Niemnem²⁰. Wojska z g³êbi kraju przesuwa³y siê w stronê zachodnich granic Rosji, a zarazem nasili³a siê dzia³alnoœæ szpiegowska ze strony Rosjan²¹. Co gorsza, zaczê³y chodziæ pog³oski o maj¹cym nast¹piæ porozumieniu rosyjsko-pruskim, które musia³y wywo³aæ zrozumia³e zaniepo-kojenie w Ksiêstwie Warszawskim. Kiedy w lutym 1811 r. dosz³o do zaburzeñ na Œl¹sku, rz¹d pruski natychmiast wykorzysta³ okazjê dla wys³ania tam znacznej liczby wojska, co doprowadzi³o do okr¹¿enia Ksiêstwa przez odciêcie go od Saksonii i okupuj¹cych Niemcy Francuzów²². W marcu 1811 r. ksi¹¿ê Józef Poniatowski nie tylko ¿e uwa¿a³ za pewne doniesienia o rosyjsko-pru-skich przygotowaniach wojennych – si³y Rosjan na granicy ocenia³ na 70–80 tysiêcy – ale i bra³ pod uwagê ewentualnoœæ spotkania króla pruskiego Fry-deryka Wilhelma III z carem Aleksandrem²³.

Rosjanie nie zaniedbywali zreszt¹ akcji politycznej, obok bowiem gestów w stronê w³asnych polskich poddanych próbowa³ car przeci¹gn¹æ na swoj¹ stronê tak¿e Ksiêstwo Warszawskie. Ofensywny plan wojenny rosyjski zak³a-da³ bowiem szybkie opanowanie Ksiêstwa i wdarcie siê przy pomocy pruskiej do Niemiec, zanim Francuzi zd¹¿¹ siê skoncentrowaæ. Prawdopodobnym

by-³oby wówczas odniesienie zwyciêstwa nad podzielonymi wojskami francuski-mi w Niemczech, co musia³oby sk³oniæ cz³onków Zwi¹zku Reñskiego do wy-st¹pienia przeciw Napoleonowi i wsparcia Rosjan w decyduj¹cym starciu z cesarzem Francuzów. Starcie owo, gdyby rzecz posz³a pomyœlnie, mog³oby siê odbyæ gdzieœ nad Renem, a w ka¿dym b¹dŸ razie w g³êbi Niemiec, z dala od granic rosyjskich. Aby jednak plan ten siê powiód³, nale¿a³o szybko uporaæ siê z pierwsz¹ przeszkod¹ stoj¹c¹ na drodze do Niemiec, czyli Ksiêstwem

19 B. Dundulis, op. cit., s. 82: „Au printemps de 1810, lorsque s`élevèrent les divergences de vues au sujet de la Pologne, après la guerre d`Autriche, le tsar ordonna le renforcement des garnisons près de la frontière et la mise en état des places fortes”.

20 J. Poniatowski do L. Davouta, 20 X 1810 r., w: Korespondencja ks. Józefa..., t. 3, nr 349, s. 95. Na temat rosyjskich zbrojeñ zob. D. Nawrot, op. cit., s. 57–59.

21 J. Poniatowski do Fryderyka Augusta, Warszawa, 28 I 1811 r., w: Korespondencja ks.

Józefa..., t. 3, nr 381, s. 144 i ten¿e do tego¿, Warszawa, 31 I 1811 r., ibidem, nr 383, s. 147.

Nieco póŸniej, wiosn¹ 1812 r., dzia³a³a ju¿ w Bia³ymstoku rosyjska placówka wywiadowcza, kierowana przez Józefa Turskiego – zob. D. Nawrot, op. cit., s. 110.

22 J. Poniatowski do L. Davouta, Warszawa, 10 I 1811 r., ibidem, nr 375, s. 138, ten¿e do Fryderyka Augusta, Warszawa, 25 II 1811 r., ibidem, nr 398, s. 166, ten¿e do tego¿, Warszawa, 28 II 1811 r., ibidem, nr 401, s. 169–170.

23 Raport J. Poniatowskiego, Warszawa, 14 III 1811 r., ibidem, nr 411, s. 179–181.

Dariusz Milewski

150

Warszawskim i jego armi¹²⁴. Doœwiadczenia austriackie z 1809 r.

wskazywa-³y, ¿e potrafi siê ono d³ugo i skutecznie opieraæ, a gdyby nawet uleg³o w koñcu przewadze najeŸdŸców, da³oby Napoleonowi swym oporem czas na zebranie armii i zagrodzenie Rosjanom drogi do Niemiec. Wtedy generaln¹ bitwê stoczyæ by trzeba bez niemieckiej pomocy, bêd¹c w dodatku os³abionym walkami z Polakami.

Polaków trzeba by³o wiêc albo szybko wykoñczyæ – st¹d starania rosyj-skie o pozyskanie wspó³udzia³u Prusaków – albo zgo³a przeci¹gn¹æ na swoj¹ stronê. Da³oby to Rosjanom tak wielkie korzyœci, i¿ car Aleksander zdecydo-wa³ siê podj¹æ próbê wysondowania przywódców Ksiêstwa, przede wszystkim ksiêcia Józefa Poniatowskiego, choæ równa³o siê to odkryciu przed nimi wro-gich zamiarów wobec Napoleona. Uznano wszak¿e widocznie w Petersburgu, i¿ przygotowañ wojennych na tak¹ skalê, jakie prowadzono w Rosji, ukryæ i tak siê nie da, a nawet gdyby nie uda³o siê sk³oniæ Polaków do wspó³pracy, to przynajmniej wzbudzi³oby siê podejrzenia Napoleona co do ich wiernoœci i zasia³o nieufnoœæ miêdzy Francuzów a ich najwierniejszych sprzymierzeñ-ców, a to ju¿ by³oby niema³ym osi¹gniêciem²⁵.

W tym celu zaanga¿owa³ car swego dawnego bliskiego wspó³pracownika, ksiêcia Adama Jerzego Czartoryskiego, któremu w styczniu 1811 r. zleci³ udaæ siê do Warszawy i wybadaæ nastroje kó³ rz¹dz¹cych, a w szczególnoœci

„7. jeœli bêdzie sposobnoœæ widzenia siê z Poniatowskim, w takim razie 8. postaraæ siê go pozyskaæ, przek³adaj¹c mu trudnoœæ odnowienia Polski przez Francjê, srogoœæ nieuniknionej st¹d wojny, zniszczenie ca³ego kraju i surowe œrodki, jakich musia³aby chwyciæ siê Rosja dla swojej obrony; prze-ciwnie 9. jeœli Polacy oddadz¹ siê Rosji, to istnienie ich by³oby niew¹tpliwym.

Polska odbudowuje siê przez przy³¹czenie jej do Rosji, Austria wynagradza siê [za Galicjê] Wo³oszczyzn¹, czêœci¹ Mo³dawii oraz swymi starymi

posiad³o-œciami: Dalmacj¹, Wenecj¹, czêœci¹ W³och i Tyrolem; 10. jeœli te i podobne wywody wstrz¹sn¹ przekonaniem ks. Poniatowskiego i bêd¹ przez niego przyjête, w takim razie 11. przygotowaæ w tej mierze papiery i umówiæ siê z nim o dzia³aniach”²⁶. Czartoryski, choæ raczej bez przekonania, podj¹³ siê tej misji, a stan¹wszy w pocz¹tku lutego 1811 r. w Warszawie, otrzyma³ drugie pismo od cara, podaj¹ce si³ê wojsk rosyjskich, zgromadzonych nad granicami Ksiêstwa i gotowych do uderzenia na Francjê, co mia³o przekonaæ go o powadze propozycji carskiej. Spotkawszy siê z ks. Józefem, przed³o¿y³

24 J. Poniatowski do Napoleona, Warszawa, 18 II 1811 r., ibidem, nr 393, s. 156–160, depesza E. Bignona, Warszawa, 29 III 1811 r., w: Instrukcje i depesze, t. 1, nr 186, s. 299–302.

25 S. Askenazy, Ksi¹¿ê Józef Poniatowski, Jerozolima 1944, s. 190: „Cesarz rosyjski posta-nowi³ uprzedziæ przeciwnika, œmia³o cisn¹æ mu rêkawicê, uderzyæ na niego wiosn¹ 1811 r.

Chodzi³o o to, aby porwaæ za sob¹ Polskê, skoro Polska w gruncie rzeczy by³a g³ówn¹ sprê¿yn¹ zatargu, przedmiotem przysz³e walki i nagrod¹ zwyciêstwa”. Zob. te¿ korespondencja A. Czarto-ryskiego z carem z zimy 1810/1811 r. w: A. Czartoryski, Pamiêtniki ks. Adama CzartoCzarto-ryskiego i korespondencja jego z cesarzem Aleksandrem I, t. 2, Kraków 1905, s. 144–161.

26 Cyt. za: S. Askenazy, op. cit., s. 190–191.

151

Napoleoñski wywiad na Rosjê w Ksiêstwie Warszawskim...

mu Czartoryski ¿yczenia i propozycje rosyjskie, popieraj¹c je pokazaniem obu pism, atoli nic nie wskóra³, gdy¿ Poniatowski stanowczo odmówi³ ich przyjêcia. Tak to rosyjska próba przeci¹gniêcia Polaków na swoj¹ stronê od razu spali³a na panewce, a jedynym jej skutkiem by³o dowodne przekonanie polskiego ministra wojny o gro¿¹cym napadzie²⁷. Poniatowski nie omieszka³ powiadomiæ o tym natychmiast Napoleona w specjalnym raporcie, pisanym 18 lutego 1811 r. Donosi³ w nim, i¿ car przyj¹³ projekt og³oszenia siê królem polskim, i¿ w³adze cywilne i wojskowe Ksiêstwa Warszawskiego badane s¹ przez umyœlnych wys³anników, czy nie by³yby gotowe przejœæ na stronê mo-carstwa gwarantuj¹cego przywrócenie niepodleg³ej Polski w dawnych grani-cach, i ¿e Prusy gotowe s¹ w tym wspó³dzia³aæ. Dodawa³, i¿ Rosjanie licz¹ na to, ¿e zaanga¿owany w Hiszpanii Napoleon nie zd¹¿y zebraæ na czas wojska dla dania im skutecznego odporu, a tymczasem oni, zalawszy Ksiêstwo jazd¹ i og³osiwszy króla w Warszawie, opanuj¹ twierdze nadodrzañskie i wywo³aj¹ powszechne powstanie w Niemczech. To wszystko staæ siê ma przy przyjaznej dla Rosji neutralnoœci Austrii. I choæ – co mog³o podwa¿aæ wagê raportu, przynosz¹cego tak rewelacyjne wieœci – Poniatowski przyzna³, ¿e „il m`est impossible d`entrer dans le détail des moyens dont je me suis servi pour surprendre le secret de ce dessein” [jest dla mnie niemo¿liwe wejœæ w szcze-gó³y œrodków, którymi pos³u¿y³em siê, aby zdobyæ tajniki tego planu], to jednak „la certitude des renseignements que j`ai obtenus, est telle, qu`il ne m`est point permis de douter, et que je n`hésite pas un instant à garantir à Votre Majesté, sur mon honneur, que ce que je viens de Lui exposer, est effectivement le plan qui dans ce moment occupe la pensée de l`Empereur [Aleksandra I]” [pewnoœæ wiadomoœci, które otrzyma³em, jest taka, ¿e nie pozwala mi wcale w¹tpiæ i ¿e nie waham siê ani chwili gwarantowaæ i rêczyæ moim honorem Waszej Wysokoœci, ¿e to, co Mu przed³o¿y³em, jest rzeczywiœcie planem, który w tej chwili zajmuje myœl cara], a poza tym „les notions que j`ai sur mouvements de troupes dans les provinces limitrophes russes, sont en-tièrement d`accord avec les mesures qu`exige la partie du système de la Russie qui concerne le Duché” [wiadomoœci, które mam na temat ruchów wojsk w rosyjskich prowincjach przygranicznych, zgadzaj¹ siê zupe³nie ze œrodkami, których wymaga czêœæ systemu rosyjskiego, która dotyczy Ksiêstwa]²⁸.

Z uwagi na specyficzn¹ proweniencjê przekazywanych Napoleonowi in-formacji jasne jest, i¿ Poniatowski nie chcia³ jej zdradzaæ²⁹ – ale te¿ rzeczy takie s¹ czymœ niezwyk³ym i niemal w ogóle siê nie zdarzaj¹: by³o to przecie¿

odkrycie kart przez jedn¹ ze stron w przeddzieñ planowanej przez ni¹ agre-sji. To tak nieprawdopodobne, i¿ ³atwo poczytane byæ mog³o za nieprawdziwe, za celowo sfa³szowane lub co najmniej przesadzone. Istotnie, w liœcie do marsza³ka Ludwika Davouta z 24 marca 1811 r. Napoleon okreœli³ polskie

27 Ibidem, s. 190–191.

28 J. Poniatowski do Napoleona, Warszawa, 18 II 1811 r., w: Korespondencja ks. Józefa..., t. 3, nr 393, s. 156–160.

29 S. Askenazy, op. cit., s. 191–193.

Dariusz Milewski

152

alarmy jako „des beˆtises” [g³upstwa], mniemaj¹c zapewne, ¿e s¹ to objawy histerii ze strony kraju frontowego, zagro¿onego wojn¹, a jednoczeœnie pra-gn¹cego jej i chc¹cego pobudziæ do niej cesarza³⁰. Mimo swej wagi, informa-cje uzyskane przez Poniatowskiego od cara za poœrednictwem Czartoryskiego nie nale¿¹ do efektów rutynowego wywiadu, którym mamy siê tu zajmowaæ.

Mieszcz¹ siê jednak w szerzej pojêtym temacie, obejmuj¹cym drogi i sposoby zbierania wiadomoœci o Rosji przed wojn¹ 1812 r., poza tym zaœ daj¹ pe³ny obraz rosyjskich planów agresywnych wobec Napoleona, ¿ywionych jeszcze na wiosnê 1811 r. To, ¿e nie dosz³o do ich realizacji, „czego prawie chce siê

¿a³owaæ, albowiem taka inwazja rosyjska do Niemiec mia³aby skutek ca³kiem inny od póŸniejszej inwazji francuskiej do Rosji” – jak u¿ala siê w swych pamiêtnikach Bignon³¹– by³o byæ mo¿e skutkiem odmowy wspó³dzia³ania ze strony Polaków. W ka¿dym razie chybiona akcja Aleksandra pobudzi³a nie-w¹tpliwie przeciwników do energiczniejszego postarania siê o zebranie do-k³adnych wiadomoœci o sile i planach armii rosyjskiej. I choæ ksi¹¿ê Józef Poniatowski uskar¿a³ siê na trudnoœci w komunikacji miêdzy Ksiêstwem Warszawskim a Rosj¹, utrudniaj¹ce zdobywanie informacji³², wywiad na Ro-sjê dzia³a³ ju¿ wczeœniej, obudzony pierwszymi rosyjskimi manewrami w 1810 r. i zachêcony przez szykuj¹cego prêdzej czy póŸniej rozprawê z Rosj¹ Napoleona. Teraz mia³ siê rozwin¹æ i zintensyfikowaæ, zobaczmy jednak, ja-kie by³y jego pocz¹tki.

Wywiad Ksiêstwa przed 1811 r.

Wywiad wojskowy, budowany w³asnymi si³ami Ksiêstwa Warszawskiego, by³ wielce niedoskona³y. W Sztabie Generalnym nie by³o ¿adnego wydzielone-go do tych celów organu, a wiadomoœci o przeciwniku przychodzi³y od pod-prefektów pogranicznych powiatów, dowódców oddzia³ów kawalerii, pilnuj¹-cych granicy – by³ to tzw. wywiad miejscowy – b¹dŸ te¿ od nielicznych zrazu, anonimowych korespondentów, jak hr. Tadeusz Morski³³. Wa¿n¹ rolê odgry-wa³y odwiedziny Polaków z Ksiêstwa u rodzin mieszkaj¹cych poza jego gra-nicami, co bywa³o wykorzystywane jako przykrywka dla misji szpiegowskich.

Wysy³ano zatem za granicê oficerów, rzekomo do rodzin b¹dŸ te¿ pod

pozo-30 Napoleon do L. Davouta, Pary¿, 24 III 1811 r., w: L. Margueron, op. cit., t. 2, s. 106.

pozo-30 Napoleon do L. Davouta, Pary¿, 24 III 1811 r., w: L. Margueron, op. cit., t. 2, s. 106.