NIEKTÓRE ASPEKTY DZIA£ALNOŒCI POLSKIEJ ORGANIZACJI WOJSKOWEJ NA UKRAINIE

W LATACH 1914–1920

Doœwiadczenia Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) w prowadzeniu prac i akcji konspiracyjnych, wywiadowczych, dywersyjnych i partyzanckich s¹ cennym dorobkiem pokolenia walcz¹cego o niepodleg³oœæ Polski. Z powo-dzeniem wykorzystywano je podczas II wojny œwiatowej.

W kontekœcie historii polskiej myœli wojskowej wa¿ne wydaj¹ siê dzia³a-nia oddzia³ów lotnych i partyzanckich oraz grup dywersyjnych POW zw³asz-cza na Ukrainie.

Analizuj¹c pogl¹dy europejskich teoretyków wojskowych XIX i pocz¹tku XX w. na znaczenie i metody dzia³añ nieregularnych, prof. Lech Wyszczelski zwróci³ uwagê, ¿e gen. Wojciech Chrzanowski opowiada³ siê za u¿ywaniem w trakcie powstania narodowego ma³ych oddzia³ów partyzanckich. Taktyka mia³a polegaæ na dezorganizowaniu dzia³añ przeciwnika przez przecinanie linii komunikacyjnych i zaopatrzeniowych, ci¹g³ym nêkaniu nieprzyjaciela, niszczeniu si³y ¿ywej oraz newralgicznych obiektów o znaczeniu militarnym

– magazynów, mostów, brodów itp. Wzbogacili teoriê wojny partyzanckiej równie¿ Aleksander Je³owicki, Ludwik Bystrzonowski, gen. Józef Zachariasz Bem, Karol Bogumir Stolzman, Henryk Kamieñski, Konstanty Borkowski, a Kazimierz Duch w przededniu wybuchu I wojny œwiatowej preferowa³ tzw.

ma³¹ wojnê, w której terenem dzia³añ partyzanckich mia³a byæ przestrzeñ przed frontem przeciwnika i na jego ty³ach¹. Praktyka wykorzystania drob-nych oddzia³ów partyzanckich na Ukrainie w walkach z bolszewikami,

Niem-1 L. Wyszczelski, Dzia³ania nieregularne w myœli wojskowej XIX i XX wieku, „Zeszyty Naukowe AON”, nr 3 (56) A, s. 16–25.

Aleksander Holiczenko

196

cami i Ukraiñcami potwierdzi³a s³usznoœæ pogl¹dów polskich teoretyków woj-skowych.

Wieloletnia praca polskich konspiracyjnych organizacji niepodleg³oœcio-wych na Ukrainie, w tym Zwi¹zku Walki Czynnej i oddzia³ów Dru¿yn Strze-leckich, stworzy³a grunt dla powstania w sierpniu 1914 r. w Kijowie organiza-cji „Dniepr”.Zadaniem jej by³o werbowanie m³odzie¿y do Legionów, szerzenie idei niepodleg³oœciowych wœród spo³eczeñstwa polskiego na Ukrainie, g³osze-nie walki o g³osze-niepodleg³oœæ ojczyzny².

Pod koniec 1914 r. „Dniepr” wchodzi w sk³ad utworzonej jesieni¹ w Warszawie POW pod rozkazy Romana Barskiego (pseudonim Tadeusza

¯uliñskiego). Komendantem Naczelnym POW na Ukrainie zostaje „obywatel Jot” (Józef Bromirski).

POW rozpoczyna walkê dywersyjn¹ na ty³ach armii rosyjskiej. Pierwsz¹ udan¹ akcj¹ by³o wysadzenie 23 listopada torów kolejowych niedaleko War-szawy. 30 listopada zosta³ zorganizowany Oddzia³ Lotny POW (Oddzia³ Lot-ny Wojsk Polskich) podporz¹dkowaLot-ny bezpoœrednio Tadeuszowi ¯uliñskiemu.

W lutym 1915 r. po reorganizacji struktury pionu dywersyjnego zosta³y po-wo³ane do ¿ycia okrêgowe oddzia³y lotne. Jednoczeœnie powsta³ Centralny Oddzia³ Lotny do zadañ o szczególnym znaczeniu³.

Kijowska organizacja POW prowadzi³a zaopatrzenie Komendy G³ównej (KG) w broñ, amunicjê i materia³y wybuchowe. Poniewa¿ ¿andarmeria zwra-ca³a uwagê przede wszystkim na m³odzie¿, 50-letni „komendant Jot” sam zacz¹³ regularnie co dwa tygodnie przewoziæ partie materia³u. Zas³ug¹ Bro-mirskiego by³o za³o¿enie oddzia³ów POW w rosyjskich szko³ach oficerskich i w wojsku. Tak zostaje przygotowany grunt do powstania Polskich Formacji Wojskowych, a „POW na Ukrainie staje siê dusz¹ wojskowoœci polskiej na ca³ym terenie Rosji”⁴. Zwi¹zek z krajem w pierwszych latach funkcjonowania POW nie by³ tak luŸny, jak to mo¿e siê wydawaæ. Jesieni¹ 1914 r. do Kijowa przyje¿d¿ali T. Ho³ówko, J. £ukaszewicz, a potem i T. ¯uliñski. Na pocz¹tku 1915 r. KG w Warszawie wys³a³a do Kijowa „obywatelkê S³awê” (póŸniejsza p³k W³adys³awa Macieszyna) w celu za³o¿enia Oddzia³u ¯eñskiego POW.

Zim¹ 1915/1916 r. „obywatel Piotr Wysocki” zorganizowa³ w Kijowie kursy wywiadowcze⁵. Bogus³aw Miedziñski, przysz³y zwierzchnik Komendy Naczel-nej 3 (KN-III), w kwietniu 1915 r. przyje¿d¿a na Wschód jako emisariusz J. Pi³sudskiego⁶.

2 I. Ziemiañski, Zarys historii P.O.W. na Wschodzie, w: Polska Organizacja Wojskowa:

szkice i wspomnienia, red. W. Lipiñski i J. Stachiewicz, Warszawa 1930, s. 216.

3 T. Na³êcz, Polska Organizacja Wojskowa 1914–1918, Wroc³aw – Warszawa – Kraków

– Gdañsk – £ódŸ 1984, s. 26–27; W. Brzozowski, Oddzia³ Lotny Wojsk Polskich (1914–1915),

„Niepodleg³oœæ” 1939, t. 19, s. 327–328.

4 I. Harski, Komendant Naczelny K. N. 3 Jot-Bromirski, w: Polska Organizacja Wojskowa:

szkice i wspomnienia, s. 224–225.

5 I. Ziemiañski, Praca kobiet w P.O.W. – Wschód, Warszawa 1933, s. 27–28.

6 B. Miedziñski, Polityka wschodnia Pi³sudskiego, Warszawa 1986, s. 47.

197

Niektóre aspekty dzia³alnoœci Polskiej Organizacji Wojskowej na Ukrainie...

S³ynna ze swojej odwagi kurierka Oddzia³u Lotnego POW w Warszawie, Wanda Piekarska, od lutego do lipca 1915 r. siedmiokrotnie przekracza³a liniê frontu, przewo¿¹c materia³y wybuchowe z Kijowa do Warszawy. We wniosku o nadanie jej Orderu Virtuti Militari napisano, i¿ pracowa³a w niezwykle ciê¿kich warunkach, wymykaj¹c siê ¿andarmom, z ca³¹

œwiadomo-œci¹ niebezpieczeñstwa i grozy kary œmierci⁷.

Komenda POW w Kijowie zorganizowa³a szkolenie wojskowe w podobny sposób jak to by³o zrobione w Królestwie – kurs rekrucki, ¿o³nierski, podofi-cerski, instruktorski, podchor¹¿ych. Jednym z wyk³adowców by³ kpt. Juliusz Zulauf, przysz³y genera³ Wojska Polskiego⁸.

W grudniu 1916 r., po zerwaniu stosunków z komendantem naczelnym na Rosjê Franciszkiem Sk¹pskim, Józef Bromirski utworzy³ samodzieln¹ Ko-mendê Naczeln¹ POW na Ukrainie. Objê³a ona nastêpuj¹ce okrêgi: Kijowski,

¯ytomierski, Odeski, Charkowski i obwody Bia³ocerkiewski, Berdyczowski, Humañski i Saratowski. Zmiany ogólnej sytuacji politycznej w Rosji wywo³a-ne przez rewolucjê lutow¹, za³amanie siê frontu, brak kontaktu z krajem po aresztowaniu J. Pi³sudskiego zahamowa³y prace POW⁹.

W tej sytuacji na czele POW w kraju w paŸdzierniku 1917 r. staje p³k Edward Rydz-Œmig³y. Wa¿niejsze decyzje podejmowa³ on jednak niesamo-dzielnie, lecz w gronie dzia³aczy, które wystêpowa³o jako Konwent. Podlega³o mu ogniwo konspiracji o szerszym zasiêgu – Organizacja A¹⁰.

Jednoczeœnie nast¹pi³y zmiany programowe w POW. Celem organizacji ju¿ nie by³y wy³¹cznie zmagania z Rosj¹, lecz walka o niepodleg³oœæ Polski bez wymieniania wroga. POW obróci³a siê równie¿ przeciwko pañstwom cen-tralnym. Na skutek reorganizacji POW „ca³y kraj zostaje podzielony na Ko-mendy Naczelne”. I w Warszawie obejmuje Królestwo Kongresowe; KN-II w Krakowie obejmuje Galicjê i KN-KN-III w Kijowie – Ukrainê i inne jednost-ki organizacyjne na Wschodzie¹¹.

Wkrótce Ukraina staje siê aren¹ wa¿nych wydarzeñ i terenem wzmo¿o-nej aktywnoœci miejscowej POW. 20 listopada 1917 r. III Uniwersa³ Central-nej Rady Ukraiñskiej zadeklarowa³ utworzenie Ukraiñskiej Republiki Ludo-wej (URL). Przyznano autonomiê narodow¹ Rosjanom, ¯ydom i Polakom.

Centralna Rada w IV Uniwersale 22 stycznia 1918 r. okreœli³a URL samo-dzielnym, od nikogo niezale¿nym, suwerennym pañstwem narodu ukraiñ-skiego.

W ramach Centralnej Rady funkcjonowa³ Sekretariat do Spraw Miêdzy-narodowoœciowych z podsekretariatami polskim, rosyjskim i ¿ydowskim. Nie-zadowolenie du¿ej czêœci polskich w³aœcicieli ziemskich, s³u¿¹cych i

miesz-7 W. Misztal, M. Sulej, Kurierka I Brygady Legionów, „Kombatant” 2002, nr 1 (131), s. 12.

8 A. Pep³oñski, Wywiad w wojnie polsko-bolszewickiej 1919–1920, Warszawa 1999, s. 32.

9 Ibidem; I. Ziemiañski, Zarys rozwoju P.O.W. w ¯ytomierzu, „Niepodleg³oœæ” 1934, t. 9, s. 412–413.

10 T. Na³êcz, op. cit., s. 145.

11 A. Be³cikowska, Polska Organizacja Wojskowa: zarys dziejów, Warszawa 1939, s. 15–16.

Aleksander Holiczenko

198

czañstwa wywo³a³o skasowanie w³asnoœci obszarniczej. Jednym z przejawów podzia³ów politycznych wœród ludnoœci polskiej na Ukrainie by³o to, ¿e POW podczas najœcia bolszewików w styczniu 1918 r. swoj¹ akcj¹ bojow¹ wspiera³a Ukraiñców broni¹cych Kijowa. Natomiast oddzia³y gen. E. Henninga de Mi-chaelisa poœpiesznie opuœci³y Kijów w kierunku ¯ytomierza.

Pod koniec 1917 r. pojawiaj¹ siê informacje o partyzantach polskich na Ukrainie. Dziêki ksi¹¿ce Wiktora Dzier¿ykraj-Stokalskiego dobrze znane s¹ czyny oddzia³u partyzanckiego Feliksa Jaworskiego. Dzia³a³ on pod ró¿nymi nazwami na Podolu i Wo³yniu, a w 1920 r. na Podlasiu i SuwalszczyŸnie.

Kiedy w czerwcu 1918 r. Austriacy (W. Dzier¿ykraj-Stokalskiego pomy³kowo pisze – Niemcy) rozbroili tak¿e oddzia³ Jaworskiego, „nawi¹zuje on kontakt z POW i pod pozorami oddzia³u ukraiñskiego, skupia przy sobie najwierniej-szych swych junaków. W listopadzie i grudniu 1918 r. przedziera siê z nimi poprzez wra¿e ukraiñskie szeregi i ³¹czy z armi¹ narodow¹, broni¹c pocz¹t-kowo w ci¹gu d³ugich miesiêcy W³odzimierza Wo³yñskiego i £ucka, a nastêp-nie walcz¹c w szeregach IX-ej dywizji armii polskiej”¹².

15 stycznia 1918 r. polski komendant w Kiszyniowie Dalig w swoim telegramie prosi³ Komitet Wojskowych Polaków Frontu Rumuñskiego (Pola-korum) o nades³anie mu informacji dotycz¹cych „oficerskiego oddzia³u party-zanckiego genera³a Suryna”¹³. Niestety, oprócz tej wzmianki ¿adnych innych szczegó³ów o dzia³alnoœci oficerskiego oddzia³u partyzanckiego pod komend¹ genera³a-Polaka autor nie posiada.

10 marca 1918 r. Komisarz Wojskowy XI Armii podlegaj¹cej Rz¹dowi Syberyjskiemu przedstawi³ dowódcy polskiego oddzia³u materia³y œwiadcz¹ce o rekwizycji dokonanej przez partyzantów maj¹tku syberyjskiego sk³adu rze-czowego znajduj¹cego siê w Starokonstantynowie. Czêœæ maj¹tku partyzanci zwrócili sami¹⁴.

Partyzantami nazywa tak¿e swoich podkomendnych p³k Juliusz von Rummel¹⁵ w raporcie z 18 marca 1918 r. W dokumencie podpisa³ siê jako dowódca 17. konnej baterii III Polskiego Korpusu¹⁶. Oddzia³y III Korpusu rozrzucone by³y na terenach Podola i Wo³ynia. Pe³ni³y funkcje ochrony ma-j¹tków ziemskich miejscowych Polaków. Dochodzi³o do powa¿nych staræ zbrojnych miêdzy nimi a ch³opami.

Od pocz¹tku roku 1918 Komenda G³ówna POW zwraca pilniejsz¹ uwagê na tworzenie wojska polskiego na Wschodzie. Przede wszystkim chodzi o formuj¹ce siê od koñca 1917 r. Korpusy Polskie na Bia³orusi i Ukrainie.

W celu kontrolowania sytuacji i kierowania spraw¹ tworzenia polskiej si³y

12 W. Dzier¿ykraj-Stokalski, Dzieje jednej partyzantki z lat 1917–1920, Lwów 1927, s. 79.

13 Pañstwowe Archiwum Obwodu Kijowskiego, Zespó³ 1787 „Legiony Polskie”, opis 6, sprawa 12, k. 34.

14 Ibidem, opis 1, sprawa 20, k. 18–19, 24.

15 PóŸniej zmieni on nazwisko na Rómmel.

16 Pañstwowe Archiwum Obwodu Kijowskiego, Zespó³ 1787 „Legiony Polskie”, opis 1, sprawa 20, k. 26.

199

Niektóre aspekty dzia³alnoœci Polskiej Organizacji Wojskowej na Ukrainie...

zbrojnej KG ca³kowicie reorganizuje POW na Ukrainie, tworz¹c KN-III. Na Ukrainê wyje¿d¿aj¹ emisariusze KG: T. Ho³ówko, P. Barthel de Weydenthal, B. Miedziñski, T. Schaetzel, L. Lis-Kula, B. Wieniawa-D³ugoszowski, J. Beck, A. Strug.

Pomijaj¹c analizê wydarzeñ powi¹zanych z pobytem korpusów polskich na Ukrainie od koñca 1917 do po³owy 1918 r., podkreœliæ nale¿y, i¿ próby utworzenia czynnej polskiej si³y zbrojnej nie powiod³y siê. Antypolska posta-wa Niemców i Austriaków doproposta-wadzi³a do bitwy pod Kaniowem i do rozbro-jenia korpusów. W tym momencie dla POW, jak i dla ca³ego obozu niepodle-g³oœciowego nie pozosta³o nic innego, jak tylko liczyæ na pomoc Ententy, przede wszystkim Francji.

POW nie mog³a liczyæ na wsparcie ¿adnej si³y politycznej na Ukrainie.

Organizacja nie ujawnia³a siê i musia³a dzia³aæ w podziemiu, jako destruk-cyjna si³a wrogo nastawiona do ka¿dego z kolejno zmieniaj¹cych siê rz¹dów.

Idea granic z 1772 r. nadal by³a ¿ywa, chocia¿ niereklamowana szeroko.

Kolidowa³o to z interesami tak Ukraiñców, jak i bolszewików. Organizacja prowadzi³a intensywn¹ agitacjê do centralnych organów w³adz cywilnych i wojskowych na Ukrainie. POW mia³a swoich ludzi we wszystkich wiêkszych

œrodowiskach ¿ycia polskiego, w urzêdach i dowództwach ukraiñskich, nie-mieckich, bolszewickich. Mia³a tak¿e ³¹czników przy dowództwach koalicyj-nych, w oddzia³ach polskich, organizowanych w Murmañsku, na Syberii i na Kubaniu. Kontrolowa³a wiêkszoœæ legalnych polskich organizacji, powsta³ych dziêki przychylnej wobec Polaków polityce wewnêtrznej URL i re¿imu hetmana Skoropadskiego.

W po³owie 1918 r. teren dzia³añ KN-III obejmowa³ ogromny obszar:

Ukrainê prawobrze¿n¹ (12 placówek), Ukrainê lewobrze¿n¹ (6 placówek), pas czarnomorski i Krym (6 placówek) oraz ziemie kozackie i Kaukaz (5 placówek). Na terenie KN-III istnia³o 7 okrêgów, na czele których stali komendanci, prowadz¹cy nastêpuj¹ce dzia³y pracy: a) wywiad wojskowy, b) wywiad polityczny i dyplomatyczny, c) akcjê bojow¹, d) dzia³alnoœæ agita-cyjno-organizacyjn¹¹⁷.

23 maja 1918 r. rozkazem KG POW zosta³ wprowadzony Regulamin wewnêtrzny POW, zawieraj¹cy podstawowe zasady programowe. Nie wymie-niaj¹c dos³ownie, przeciwko komu jest skierowana dzia³alnoœæ POW, Regula-min wewnêtrzny jednak nie pozostawia³ w¹tpliwoœci, i¿ chodzi³o tu o pañ-stwa centralne. W sposób bardzo ciekawy okreœlono zasiêg dzia³alnoœci:

„POW rozci¹ga na ca³y kraj oraz œrodowiska polskie na obczyŸnie sieæ organi-zacji, których zadaniem jest wychowanie obywatelskie i wyszkolenie wojsko-we nowoczesnych ¿o³nierzy, zdolnych do walki w najciê¿szych nawojsko-wet warun-kach”. Zarzucony zosta³ termin „Królestwo Polskie” na rzecz bardziej niepre-cyzyjnego okreœlenia „kraj”. Jak zauwa¿y³ prof. Tomasz Na³êcz, „pozwala³o

17 F. Demel, W. Lipiñski, Pu³kownik Leopold Lis-Kula, Rzeszów 1990, s. 294–295.

Aleksander Holiczenko

200

ono uchyliæ siê od okreœlenia kszta³tu przestrzennego przysz³ej Polski, a w konsekwencji elastycznie dostosowaæ siê do rozwoju wydarzeñ”¹⁸.

KG POW zdecydowa³a siê na rozpoczêcie akcji dywersyjno-terrorystycz-nej skierowadywersyjno-terrorystycz-nej przeciwko Niemcom i poleci³a wszystkim Komendom Naczel-nym utworzenie oddzia³ów lotnych¹⁹.

Pierwszy bojowy oddzia³ lotny na terenie kijowskim zorganizowa³ po-rucznik Maksymilian Kamski („Milan”) skierowany przez komendanta Ry-dza-Œmig³ego do Kijowa na stanowisko szefa wyszkolenia bojowego. Po objê-ciu w lipcu 1918 r. Komendy Naczelnej nr 3 Leopold Lis-Kula prowadzi dalej pracê bojow¹, maj¹c do pomocy oficerów, jak M. Kamski, W. G³azek („Czwar-tak”) i T. Kossakowski („Kirgiz”). Tworzy on „wyborowe oddzia³ki, które przemie-rzaj¹c Kijowszczyznê z krañca w kraniec – swoj¹ dzia³alnoœci¹ w ci¹gu kilku miesiêcy potrafi³y wznieciæ postrach wœród Niemców i Ukraiñców, czyni¹c

wra-¿enie znacznej, œwietnie zorganizowanej, doskonale zakonspirowanej si³y”²⁰. Przystêpuj¹c do kierownictwa KN-III Lis pisa³ w raporcie: „Istnieje tylko jeden oddzia³ lotny, który teraz zjada swoje si³y na kontrwywiadzie i dysloko-waniu planowym materia³ów wybuchowych. Kurs za³o¿ony przez Œwitka daje w dniach 5 dobrych komendantów takich oddzia³ów. Je¿eli rozlokujê ich odpowiednio, to mam nadziejê, ¿e za trzy tygodnie powstan¹ jeszcze najmniej 3 oddzia³y, mog¹ce bezpoœrednio wejœæ do akcji. Niezale¿nie od tego jutro otwieram dwutygodniowy kurs (dwunastu ludzi, których K. N. wziê³a na utrzymanie, przewa¿nie byli wojskowi). Bêdzie to drugi oddzia³ podleg³y bez-poœrednio K. N., który tak¿e wejdzie od razu do akcji […]”²¹.

Franciszek Demel i Wac³aw Lipiñski wnikliwie przedstawili strategiê oddzia³ów lotnych w KN-III: „Pod wzglêdem u¿ycia oddzia³ów lotnych i syste-mu walki z Niemcami – Lis tworzy specjaln¹ dla nich taktykê. Bi³ w masê Niemców, nie bawi¹c siê w zamachy na pojedyncze jednostki, ¿¹da³ te¿, by komendanci oddzia³ów dobierali sobie ludzi najinteligentniejszych, nielubuj¹-cych siê w masakrze, bowiem chodzi³o o rzucenie postrachu na Niemców, o zmuszenie ich do nabrania przekonania, ¿e akt nie jest oderwany, ¿e stano-wi planowe uderzenie jakiejœ zorganizowanej si³y, wobec czego musi byæ punktualne wykonanie o jednej i tej samej godzinie, jedn¹ i t¹ sam¹ broni¹.

Chodzi³o o zmuszenie Niemców do rozsiania si³ wzd³u¿ linii kolejowych, o zgêszczenie na niej posterunków, o nêkanie ich. Ju¿ kilka sporadycznych wybuchów na torach kolejowych zmusi³o ich do obsadzenia wszystkich wiêk-szych mostów i do rozsy³ania pojedynczych patroli wzd³u¿ linii, z czasem musieli zgêœciæ patrole. Potem trzeba by³o pomyœleæ o znoszeniu oddzia³ów rekwizycyjnych przed dokonaniem przez nie rekwizycji, aby ludnoœæ przeko-naæ, ¿e jest ktoœ, kto staje w jej obronie […]. Tote¿ wszystkie dyrektywy Lisa dotycz¹ce akcji dywersyjnej nosz¹ charakter silnych, zdecydowanych

ude-18 T. Na³êcz, op. cit., s. 178.

19 Ibidem, s. 180–181.

20 F. Demel, W. Lipiñski, op. cit., s. 294.

21 Ibidem, s. 305.