KSIÊSTWA LITEWSKIEGO ZA JAGIELLONÓW

Analiza regulacji prawnych, dotycz¹cych eksploatacji zasobów wodnych w dobrach hospodarskich Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego w XVI w., nale¿y do rzadko podejmowanej tematyki badawczej. Historycy zajmuj¹cy siê na-ukowo Wielkim Ksiêstwem Litewskim (dalej WKL), mimo i¿ niejednokrotnie charakteryzowali jego prawodawstwo, to w³aœciwie nie analizowali go pod k¹tem eksploatacji i administracji zasobów wodnych¹.

Nieco wiêcej uwagi wspomnianym wy¿ej regulacjom, w odniesieniu do panowania Zygmunta II Augusta (ale te¿ z licznymi odwo³aniami do rozpo-rz¹dzeñ z czasów Zygmunta I Starego), poœwiêci³ w swych monografiach W³adimir I. Piczeta. Badacz ten pisz¹c o reformach gospodarczych wielkich

1 J. Bardach, Statuty litewskie w ich krêgu prawno-kulturowym, w: ten¿e, O dawnej i niedawnej Litwie, Poznañ 1988, s. 9–71; ten¿e, Studia z ustroju i prawa Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego XIV–XVII w., Warszawa 1970; J. Jurginis, Litovskij Statut – pamjatnik istorii prava i kultury Wielikogo Knja¿estwa Litovskogo, w: Pierwyj litowskij Statut 1529 g, Wilno 1982, s. 14–19; K. Avižonis, Lietuvos Statutai, w: ten¿e, Rinktiniai raštai, t. 2, Rzym 1978, s. 3–170;

S. Lazutka, Litowskij Statut – fieodalnyj kodeks Wielikogo Knja¿estwa Litowskogo, Wilno 1973;

K. Jablonskis, Lietuvos valstybës ir teisës istorija nuo XIV a. pabaigos iki XVI a. vidurio, Wilno 1971; W. T. Paszuto, Obrazowanije litowskogo gosudarstwa, Moskwa 1959; M. Lubawskij,

Ob-³astnoje dielenie i miestnoje uprawlenie Litowsko-russkago gosudarstwa ko wremieni izdania pierwago Litowskago Statuta, Moskwa 1892; ten¿e, Oczerk istorii Litowsko-russkogo gosudar-stwa do Lublinskoj unii wkluczitielno, Moskwa 1910; M. F. W³adimirskij-Budanow, Oczerki po istorii litowsko-russkogo prawa, t. 12, Kijów 1889–1890; T. Czacki, O litewskich i polskich prawach o ich duchu, Ÿrzód³ach, zwi¹zku i o rzeczach zawartych w pierwszem Statucie dla Litwy 1529 Roku wydanem, t. 1–2, Warszawa 1800–1801.

Anna Ko³odziejczyk

44

ksi¹¿¹t, omawia³ ogólne za³o¿enia „Ustawy na wo³oki” z 1557 r. i „Ustawy leœnej” z 1567 r.² Przedstawi³ równie¿ wczeœniejsze ustawy gospodarcze – z lat 1514–1534 – pod k¹tem ich wp³ywu na zmiany funkcjonowania dóbr hospo-darskich w zakresie zarz¹du i wykorzystania ludnoœci zale¿nej³. Nie intere-sowa³y go jednak bli¿ej te zmiany w zwi¹zku z gospodark¹ wodn¹ w dobrach wielkoksi¹¿êcych do XVI w.

Podobnie, chocia¿ ju¿ nie tak szczegó³owo pisa³ o podejmowanych od l514 r.

reformach gospodarczych Jagiellonów W³adys³aw Pociecha w swej rozprawie o królowej Bonie⁴.

Na marginesie warto stwierdziæ, i¿ w ogóle w odniesieniu do ekonomiki zasobów wodnych dóbr hospodarskich ksiêstwa, brak jest w historiografii wyczerpuj¹cych opracowañ. Kilka uwag „Ustawie na wo³oki” i rybo³ówstwu Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego, i to w odniesieniu jedynie do Podlasia w XVI stuleciu, poœwiêci³ Aleksander Jab³onowski w trzecim tomie swej pomnikowej pracy, wydanej na pocz¹tku XX stulecia⁵. Pod tym k¹tem obszar Grodzieñszczyzny, a konkretnie puszcz Perstuñskiej i Prze³omskiej, choæ g³ównie w kontekœcie analizy jednego ze Ÿróde³ – „Regestru spisania jezior J.K. Moœci, ku niewodnictwu Grodzieñskiemu i Prze³omskiemu nale¿¹cych”

z 1569 r. – omawia³ w swych pracach Knut Olof Falk⁶. Tematyce jezior dawnej Grodzieñszczyzny, jednak g³ównie w ujêciu limnologicznym, poœwiêci-li równie¿ swoje prace Bazypoœwiêci-li Czeczuga i Alfred Lityñski⁷. Oczywiœcie nie sposób pomin¹æ materia³ów opracowanych przez Jerzego Wiœniewskiego, w których przy okazji kreœlenia rozwoju osadnictwa ziem dawnego Podlasia i Grodzieñszczyzny pojawia³o siê tak¿e wiele kwestii zwi¹zanych z omawian¹ problematyk¹⁸. Ostatnio zagadnienia dotycz¹ce gospodarki stawowej w

do-2 W. I. Piczeta, Agrarnaja reforma Sigizmunda Awgusta w Litowsko-Russkim gosudar-stwie, cz. 2, wyd. 2, Moskwa 1958, s. 183–214; s. 263–268.

3 W. Piczeta, Agrarnaja reforma, cz. 1, wyd. 2, Moskwa 1958, s. 83–141.

4 W. Pociecha, Królowa Bona (1494–1557). Czasy i ludzie Odrodzenia, t. 3, Poznañ 1958, s. 51–55, 69–74.

5 A. Jab³onowski, Podlasie, w: ród³a dziejowe, t. 17, cz. 3: Polska XVI wieku pod wzglê-dem geograficzno-statystycznym, t. 6, cz. 3, Warszawa 1910, s. 160–164.

6 „Regestr spisania jezior J.K. Moœci, ku niewodnictwu Grodzieñskiemu i Prze³omskiemu nale¿¹cych 1569 r.”, w: K. O Falk, Wody wigierskie i huciañskie. Studium toponomastyczne, cz. 1, 2, Uppsala 1941, s. 1–11; tekst „Regestru” zawiera równie¿ praca: K. O. Falk, Regestr spisania Jezior…roku 1569, „Acta Baltico-Slavica”, t. 10, 1976, s. 92–99.

7 B. Czeczuga, Czterystalecie spisania Regestru (1569–1969) i znaczenie tego dokumentu dla limnologii, „Rocznik Bia³ostocki”, t. 10, 1970, s. 335–345; A. Lityñski, Jeziora suwalskie i ryby je zamieszkuj¹ce w œwietle danych dokumentu z XVI wieku, „Archiwum Hydrobiologii Rybactwa”, t. 9, 1935, s. 123–124.

8 J. Wiœniewski, Dzieje osadnictwa w powiecie sejneñskim od XV do XIX wieku, w: Mate-ria³y do dziejów ziemi sejneñskiej, Bia³ystok 1963, passim; ten¿e, Dzieje osadnictwa w powiecie suwalskim od XV wieku do po³owy XVII wieku, w: Studia i materia³y do dziejów Suwalszczyzny, Bia³ystok 1965, passim; ten¿e, Dzieje osadnictwa w powiecie augustowskim od XV do koñca XVIII wieku, w: Studia i materia³y do dziejów Pojezierza Augustowskiego, pod red. J. Antoniewi-cza, Bia³ystok 1967, passim; ten¿e, Osadnictwo wschodniej Bia³ostocczyzny: geneza, rozwój oraz zró¿nicowanie i przemiany etniczne, „Acta Baltico-Slavica”, t. 11, 1977, passim.

45

Regulacje prawne dotycz¹ce wykorzystania zasobów wodnych...

brach hospodarskich na Podlasiu (g³ównie starostwa knyszyñskiego), omówi³ Józef Maroszek⁹.

Zasygnalizowana powy¿ej problematyka wymaga bez w¹tpienia stworze-nia wyczerpuj¹cego opracowastworze-nia monograficznego, zwi¹zanego z szeroko rozu-mian¹ eksploatacj¹ zasobów wodnych w dobrach wielkoksi¹¿êcych Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego do XVI w.¹⁰ Niniejsze uwagi poœwiêcono czêœciowemu wype³nieniu tej luki, przede wszystkim poprzez uporz¹dkowanie w rzeczow¹ i chronologiczn¹ ca³oœæ informacji Ÿród³owych, dotycz¹cych uregulowañ praw-nych, normuj¹cych eksploatacjê wód w Wielkim Ksiêstwie Litewskim za pa-nowania ostatnich Jagiellonów. Wówczas to bowiem w³adcy Litwy w zwi¹zku z wzrastaj¹cymi mo¿liwoœciami gospodarczej eksploatacji dóbr w³asnych i potrzebami finansowymi skarbu Wielkiego Ksiêstwa, zaczêli k³aœæ nacisk na lepszy ich zarz¹d, nadzór i wykorzystanie. W odniesieniu do zasobów wod-nych, tak jak i leœwod-nych, Zygmunt I Stary inspirowany dzia³alnoœci¹ królowej Bony, odchodzi³ od ich dotychczasowego u¿ytkowania, koncentruj¹cego siê g³ównie na utrzymaniu regale ³owieckiego. W rozleg³ych puszczach i wodach litewskich dostrze¿ono wówczas du¿y potencja³ ekonomiczny. Dzia³alnoœæ t¹ kontynuowa³ Zygmunt II August, którego panowanie sta³o siê okresem prze-budowy gospodarczej dóbr wielkoksi¹¿êcych na Litwie.

Ustawodawstwo hospodarskie w zakresie omawianym w niniejszym ar-tykule obejmowa³o dwie grupy regulacji prawnych. Po pierwsze, rozporz¹dze-nia, tzw. ustawy, konstytucje – okreœlaj¹ce gospodarcze wykorzystanie tych zasobów, w ramach w³asnoœci hospodara w Wielkim Ksiêstwie Litewskim. Po wtóre, ogólne regulacje prawne, zwi¹zane ze sprawami w³asnoœciowymi, któ-rych przedmiotem by³y jeziora, stawy i rzeki, a znajduj¹ce swoje odzwiercie-dlenie dla omawianego okresu g³ównie w pierwszym i drugim Statucie Li-tewskim¹¹.

Pierwszym z wy¿ej wspomnianych rozporz¹dzeñ gospodarczych Jagiello-nów by³a „Ustawa pisana dla wszystkich dworów Wileñskiego powiatu, tak i Trockiego” z 28 marca 1514 r.¹² Zygmunt I Stary – w reakcji na z³y stan finansowy skarbu wielkoksi¹¿êcego – wyda³ rozporz¹dzenie w za³o¿eniu dys-cyplinuj¹ce dzier¿awców hospodarskich w zakresie przekazywania dochodów, nale¿nych w³adcy z tytu³u posiadanych przez niego maj¹tków ziemskich

– dworów.

9 J. Maroszek, Pogranicze Litwy i Korony w planach króla Zygmunta Augusta. Z historii dziejów realizacji myœli monarszej miêdzy Niemnem a Narwi¹, Bia³ystok 2000, s. 281; ten¿e, Dolina Nereœli w przesz³oœci, „Bia³ostocczyzna”, nr 2, 1997, s. 3–19; ten¿e, Dolina Biebrzy w przesz³oœci do koñca XVIII wieku, „Bia³ostocczyzna”, nr 1, 1995, s. 1–21.

10 G. B³aszczyk, Geografia historyczna Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego. Stan i perspektywy badañ, Poznañ 2007, s. 10.

11 Pirmasis Lietuvos Statutas. Tekstai senaja baltarusiu, lotynu ir senaja lenku kalbomis, pod red. S. Lazutka, I. Valikonyte, E. Gudravicius, cz. 1, Vilnius 1991; Statut Wialikaga Knia-stwa Litouskaga 1566 goda, pod red. T.I. Dounar, U.M. Satolin, Ja.A. Juho, Minsk 2003.

12 „Ustawa pisana dla wszystkich dworów Wileñskiego powiatu, tak i Trockiego”, w:

M. Liubawskij, Ob³astnoje dielenije, „Pri³o¿enija”, nr 23, s. XIX–XXI.

Anna Ko³odziejczyk

46

Jak wynika z jej treœci, Zygmunt I Stary do tego¿ roku – od momentu objêcia w³adzy na Litwie – nie otrzymywa³ w³aœciwie ¿adnych dochodów z tych dóbr w powiecie wileñskim i trockim¹³. Rozporz¹dzenie w³adcy zmie-nia³o ten stan rzeczy poprzez precyzyjne okreœlenie zasad funkcjonowania dóbr pod zarz¹dem dzier¿awców oraz iloœci i rodzaju dochodów, które

nale¿a-³y siê z nich w³adcy.

Wœród tych regulacji zawarto równie¿ dwie, zwi¹zane z zasobami wodny-mi. Po pierwsze w³adca postanowi³, i¿ dzier¿awcy maj¹ rozpatrzeæ liczbê bobrowników w dzier¿awach. Tam gdzie bêdzie ich zbyt wielu na potrzeby s³u¿by bobrowniczej, niepotrzebnych osadziæ na ziemi: „na wroce osaditi”

i pobieraæ od nich co roku po kopie groszy op³aty¹⁴. Po wtóre zastrzeg³, i¿

wszystkie dochody z jezior maj¹ p³yn¹æ odt¹d do skarbu hospodarskiego.

Dzier¿awcy mieli prawo po³owu ryb wy³¹cznie na swoje potrzeby¹⁵.

Kolejn¹ chronologicznie – ustawê dla ziemi ¿mudzkiej z 21 paŸdziernika 1529 r. – wyda³ Zygmunt I Stary w zwi¹zku z katastrofaln¹ sytuacj¹ ekono-miczn¹ ludnoœci zale¿nej we w³oœciach hospodarskich w tej ziemi¹⁶. Obok rozporz¹dzeñ normuj¹cych ogólne funkcjonowanie w³oœci hospodarskich na

¯mudzi (obci¹¿enia podatkowe, robocizny, uprawnienia urzêdników wielkok-si¹¿êcych i zalecenia gospodarcze zwi¹zane z ekonomik¹ w³oœci) potwierdzo-no w odniesieniu do zasobów wodnych konieczpotwierdzo-noœæ op³acania przez ka¿dego z poddanych dwu groszy „niewodnicznych” w zamian za mo¿liwoœæ ³owienia w jeziorach hospodarskich¹⁷. Okreœlono tak¿e termin pobierania tych op³at

– na Bo¿e Narodzenie ka¿dego roku, a tak¿e zaznaczono, i¿ dochody te bêd¹ s³u¿y³y wy³¹cznie w³adcy i jego nastêpcom¹⁸.

Próby uregulowania problemów zwi¹zanych z eksploatacj¹ wód zw³asz-cza w kontekœcie prawa w³asnoœci, podjêto nastêpnie w I Statucie litewskim, przyjêtym na sejmie w Wilnie w 1529 r.¹⁹

Pierwszy Statut przewidywa³ w tym wzglêdzie kilka regulacji, zapisa-nych w dwóch artyku³ach – ósmym: „O prawach ziemskich, graniczach, mie-dzach i o kopach” – i dziewi¹tym: „O ³owjech, puszczach, bartne drzewo, jeziora, bobrowe gonj, sokole gniazda i o chmieliszczach”, ujmuj¹cych w

nor-13 Ibidem, s. XIX.

14 Ibidem, s. XX.

15 Ibidem.

16 „Konstytucja korolja jego mi³osti ¯ikgimonta wsim poddanym tiwunstw ziemli ¯omojt-skoje uczynienaja”, w: Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 25 (1387–1546). Uþraðymø knyga 25, D. Atanavièius, A. Baliulis, Vilnius 1998, nr 77, s. 133-137. Ustawê wydrukowano równie¿ w:

Akty otnosiaszczesja k istorii zapadnij Rossij, sobrannyje i izdannyje archeograficzeskoju komissie-ju, t. 2, 1506–1544, Sanktpetierburg 1848, s. 199–203, gdzie wydawca podaje datê wydania

„8 ili 20 janwaria 1529 god”. Jednoczeœnie w uwagach na stronie 203 informuje, ¿e w dokumen-tach Metryki Litewskiej funkcjonuj¹ dwie daty: 8 styczeñ i 21 paŸdziernik 1529 r., okreœlaj¹ce datacjê tego dokumentu, por. ibidem, s. 203.

17 „Konstytucja korolja jego mi³osti ¯ikgimonta”, s. 135.

18 Ibidem.

19 Pirmasis Lietuvos Statutas, s. 219.

47

Regulacje prawne dotycz¹ce wykorzystania zasobów wodnych...

my prawne dotychczasowy stan rzeczy²⁰. Oczywiœcie artyku³y te nie mog³y obj¹æ wszystkich aspektów spraw, rozstrzyganych zwykle przez s¹dy wiel-koksi¹¿êce. Dotyczy³y jedynie najwa¿niejszych kwestii, podlegaj¹cych kom-petencji urzêdników hospodarskich. Rozdzia³ ten w szerokim zakresie

okre-œla zasady postêpowania s¹dowego w przypadku spraw spornych zwi¹zanych z w³asnoœci¹ ziemi. W odniesieniu do zasobów wodnych ustalono przede wszystkim tryb postêpowania w sprawach dotycz¹cych sporów o nieprawne zajêcie jezior czy od³awianie bobrów. Przed s¹dem obie strony sporów powin-ny by³y wówczas stawiaæ po osiemnastu œwiadków. Spoœród nich sêdziowie wybierali po szeœciu œwiadków, którzy wraz z w³aœcicielami – stronami sporu, sk³adali przysiêgê, odnoœnie przedmiotu sporu²¹.

I tak artyku³ dwunasty rozdzia³u ósmego I Statutu litewskiego informuje o postêpowaniu w przypadku, gdy granicê wspóln¹ dóbr stanowi³a rzeka.

Jeœli zmieni³a ona koryto, porzucaj¹c dotychczasowy bieg wówczas nadal granica mia³a biec wzd³u¿ starego koryta. W³aœciciel, który utraci³ w ten sposób swobodny dostêp do rzeki, posiada³ nadal prawo do korzystania z jej po³owy (na ca³ej d³ugoœci granicy) zarówno dla ³owienia ryb, jak i „inszych po¿itków”. Gdyby zaœ któryœ z w³aœcicieli przekopawszy rzekê zmieni³ jej bieg i udowodniono mu to, wówczas musia³ szkodê naprawiæ przywracaj¹c rzekê w jej stare koryto. Równie¿ powinien by³ wynagrodziæ inne dodatkowe uszczerbki, na przyk³ad uszkodzone ¿eremia bobrowe²².

W Statucie litewskim drugim z 1566 r. dodano, ¿e po³owy ryb z rzeki granicznej nale¿¹ do brzegów dwóch w³aœcicieli. Zaznaczono te¿, i¿ gdy rzeka wysypie piasek i „brzegu przyczyni” nale¿y ten naddatek do jednego w³aœci-ciela odpowiedniego brzegu²³.

Z kolei artyku³ trzynasty z rozdzia³u ósmego I Statutu regulowa³ zasady u¿ytkowania rzeki (lub jej fragmentu) z lini¹ brzegow¹ nale¿¹c¹ wy³¹cznie do jednego kompleksu dóbr. Gdyby wiêc w³aœciciel ziemi postawi³ na niej m³yny czy zbudowa³ stawy zalewaj¹c w ten sposób m³yny s¹siada, wówczas zobowi¹zany zosta³ do spuszczenia wody pod nadzorem urzêdnika hospodar-skiego (wi¿a – szpiega) oraz naprawienia szkód. Jeœli dosz³oby w podobnych okolicznoœciach do zatopienia siano¿êci, czyli ³¹ki bez wiedzy jej w³aœciciela, wtedy mo¿liwe by³o jedynie oddanie innej w zamian. Je¿eli na to poszkodo-wany nie wyrazi³by zgody, to traci³ prawo do innego zadoœæuczynienia szkody.

W przypadku natomiast usypania grobli rozci¹gaj¹cej siê do cudzego brze-gu, która spowodowa³aby zatopienie siano¿êci lub uszkodzenie stawu mo¿na j¹ by³o – zgodnie z I Statutem – rozkopaæ bez ¿adnej kary: „bo nikto ni ma bes dozwolenia ku cudzemu brzegu grobliej zasypowaæ ani stawu zaima攲⁴. Statut drugi z 1566 r. (artyku³ szesnasty) postanowienia te potwierdzi³²⁵.

20 Ibidem, s. 219–257.

21 Ibidem, s. 219

22 Ibidem, s. 227.

23 Statut Wialikaga Kniastwa Litouskaga 1566 goda, s. 165.

24 Pirmasis Lietuvos Statutas, s. 229.

25 Statut Wialikaga Kniastwa Litouskaga 1566 goda, s. 165–166, 172–173.

Anna Ko³odziejczyk

48

Artyku³ czternasty z I Statutu litewskiego – przewidywa³ natomiast po-stêpowanie w przypadku podejrzenia, i¿ ktoœ nieprawnie chce wybudowaæ staw przy cudzym brzegu czy zatopiæ komuœ siano¿êci. Wówczas nale¿a³o to miejsce w obecnoœci „wi¿a” zlustrowaæ i pod tzw. „zaruk¹”, czyli porêczeniem

„zapowiedzieæ”, a zatem okreœliæ prawo w³asnoœci²⁶.

Rozdzia³ dziewi¹ty tego¿ Statutu, w artykule trzecim gwarantowa³ z kolei swobodne u¿ytkowanie jezior w³aœcicielowi, nawet jeœli nie nale¿a³ doñ las otaczaj¹cy jego jezioro. Móg³ on braæ sobie nawet drewno do robienia koryt na ryby w czasie zimowej pory ci¹gniêcia niewodów. Nie wolno mu by³o natomiast w jakikolwiek inny sposób czyniæ szkód w cudzej puszczy²⁷. W artykule pi¹tym ustalono tak¿e, ¿e za „pow³óczenie” (od³awianie niewo-dem) cudzego jeziora w swojej puszczy nale¿y zap³aciæ odszkodowanie za ryby w³aœcicielowi jeziora, a tak¿e dodatkowo karê do skarbu hospodara²⁸. Te ustalenia precyzowa³ dodatkowo artyku³ ósmy. Okreœlono w nim konkret-n¹ karê za pow³óczenie jeziora, stawu i sadzawki oraz uszkodzenie b¹dŸ

spalenie m³yna, a tak¿e rozkopanie grobli. Stanowiæ j¹ mia³o dwanaœcie rubli groszy litewskich (oczywiœcie dodatkowo nale¿a³o te¿ wynagrodziæ szkody)²⁹. W drugim Statucie litewskim dodano postanowienie mówi¹ce o tym, i¿ osoba, której zdarzy siê wypadek podczas transportu rzek¹, ma prawo na cudzym brzegu siê ratowaæ i naprawiaæ szkody, bez ¿adnych op³at³⁰.

W fundamentalnej i niejednokrotnie omawianej w literaturze „Ustawie na wo³oki hospodara Korola Jeho Mi³osti” z 1 kwietnia 1557 r., sprawom wykorzystania wód p³yn¹cych i stoj¹cych poœwiêcono niema³o uwagi³¹.

Wœród 49 artyku³ów Ustawy znalaz³y siê regulacje dotycz¹ce budowy stawów, ich eksploatacji oraz budowy m³ynów i ich eksploatacji w dobrach hospodarskich WKL³².

W³adca nakazywa³ urzêdnikom (wradnikom) po zakoñczeniu prac polo-wych na jesieni i na wiosnê, tam gdzie to bêdzie mo¿liwe, budowê stawów i sadzawek. Na powy¿sze cele nale¿a³o przeznaczyæ do 20 kop groszy (op³a-ta za grabarzy i najemnych ludzi do prac konstrukcyjnych) z dochodów za ryby, sprzeda¿ byd³a i produktów rolnych. Jeœli kwota taka nie by³a

wystar-26 Pirmasis Lietuvos Statutas, s. 229.

27 Ibidem, s. 245.

28 Ibidem, s. 249.

29 Ibidem, s. 251.

30 Statut Wialikaga Kniastwa Litouskaga 1566 goda, s. 169–170.

31 „Ustawa na wo³oki hospodara korolja jego mi³osti wo wsiem Wielkom Knijazstwie Litowskom. Leta Bo¿eho Naro¿enia 1557, miesi¹ca apriela 1 dnia”, w: Litowskaja Metrika.

Knigi publicznych die³, t. 1, w: „Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka”, t. 30, Juriew 1914, kol.

542–586. „Ustawê na wo³oki” wydrukowano równie¿ dwukrotnie w pierwszej po³owie XIX wie-ku. Por.: Ustawa na wo³oki hospodara Korola Jeho Mi³osti z 1557 r., w: J. Jaroszewicz, Obraz Litwy pod wzglêdem jej cywilizacji od czasów najdawniejszych do koñca wieku XVIII, Wilno 1844, s. 229–275; 1557 aprielia 1, oktabria 20, i 1558 maja i ijunia 20. Ustawy o uprawlienji Korolewskich wo³ostiej, s dopo³nitielnymi k nim statjami, s. 72–91 (gdzie „Ustawê” podzielono na 57 artyku³ów).

32 „Ustawa na wo³oki”, kol. 558–559.

49

Regulacje prawne dotycz¹ce wykorzystania zasobów wodnych...

czaj¹ca, o jej podwy¿szeniu decydowali rewizorowie na podstawie ustaleñ z hospodarem³³.

Po³ów ryb, czyli spuszczanie stawów, odbywaæ siê mia³o tylko za pozwole-niem w³adcy. Dzier¿awca – wradnik – miejscowy posiada³ prawo do co dzie-si¹tej ryby z takiego od³owu, poza którym nie wolno mu by³o prowadziæ po³owów, nawet na w³asne potrzeby³⁴.

Zgodnie z brzmieniem ustawy tam gdzie by³o to mo¿liwe, przy stawach nale¿a³o budowaæ m³yny zbo¿owe, a tak¿e wiêksze o dwóch, trzech ko³ach, które obs³ugiwa³y wówczas folusze i rudnice. Decyzjê w tej sprawie podejmo-wano z udzia³em rewizorów. M³ynarze otrzymywali prawo do jednej wolnej w³óki oraz trzeciej miarki m¹ki jako wynagrodzenia. W zamian musieli pro-wadziæ m³yn, dbaæ o jego konserwacjê i wyposa¿enie oraz jeden dzieñ w tygodniu odbywaæ s³u¿bê ciesielsk¹ w najbli¿szym dworze³⁵. Dodajmy, i¿

hospodar zadba³ nawet w tym miejscu o kontrolê rzetelnoœci m³ynarzy, bo-wiem wskazano w tym artykule równie¿ sposób dowodzenia (co ciekawe, w sprawach niejasnych powo³ywano ekspertów spoœród innych m³ynarzy) i karania m³ynarzy za z³odziejstwo³⁶.

W kilku nastêpnych artyku³ach „Ustawy” omawiano kolejno po³owy brów (artyku³ 32), które tak jak dot¹d prowadziæ mieli „na hospodara” bo-brownicy otrzymuj¹c za to co pi¹tego bobra lub „po czerewie ot ko¿dogo bobra”³⁷. Prawo do wykorzystania rzek i jezior (artyku³ 33) dla poddanych hospodarskich (ale tylko dla nich, co podkreœla³ artyku³ czterdziesty ósmy tej¿e ustawy³⁸) nakazywa³o ³owiæ ryby w rzekach i jeziorach przy pomocy kryhy (kryki), wêdy, brodnia, tryhubicy, obora i innych ma³ych sieci. Zabra-niano natomiast „zabijania” jazów, które wyniszcza³y ryby, zw³aszcza podczas tar³a. W miesi¹cach kwietniu, maju i czerwcu: „niczym ryb nie ³owit w ozierach, tolko dlja mono¿enia ich w tych miesiecach, czoho wrad i niewod-niczyje zaboroniti majut, wied¿e w riekach wolnych zaw¿dy poddanym u³ow na ryby [przys³uguje – A.K.]”³⁹.

Niestety, zaplanowany w ca³oœci dla spraw zwi¹zanych z eksploatacj¹ jezior artyku³ czterdziesty nie zosta³ opracowany. W oryginalnych dokumen-tach Metryki Litewskiej pozostawiono dla niego siedem pustych kart⁴⁰. Trud-no dociekaæ dziœ, co zadecydowa³o o tym opuszczeniu. Byæ mo¿e sprawy zwi¹zane z jeziorami wymaga³y jeszcze dopracowania, którego jednak nie uzupe³niono nawet w wydanym 20 wrzeœnia tego¿ 1557 r. „Dope³nieniju i isprawlieniju” „Ustawy na wo³oki”, inspirowanym uwagami Piotra

Chwal-33 Ibidem, kol. 558.

34 Ibidem, kol. 559.

35 Ibidem.

36 Ibidem.

37 Ibidem, kol. 576.

38 Ibidem, kol. 584–585.

39 Ibidem, kol. 576–577.

40 Ibidem, kol. 581 i przypis 1 na tej¿e stronie.

Anna Ko³odziejczyk

50

41 Ibidem, kol. 585–590.

42 Ibidem, kol. 589.

43 „Ustawa zamkow, dzierzaw y dworcow naszych Wielkiego Xiêstwa Lithewskiego, tak w Wilenskim, iako Trockim powieciech, y iako siê starostowie, dzier¿awcy y urzêdnicy zachowac mai¹ (b.d.)”, w: Litowskaja Metrika. Knigi publicznych die³, t. 1, w: Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. 30, Juriew 1914, kol. 599–622. Ustawa ta nie jest datowana w dokumentach Metryki Litewskiej. Wpisano j¹ jednak do ksi¹g pomiêdzy dokumentami z 1558 roku a doku-mentem „Ustawy krola iego mci lesniczem w Wielkim Xiêstwie Lithewskim” z roku 1567.

W treœci ustawy jej wystawca, zapewne Zygmunt August (bowiem powo³uje siê kilkukrotnie na decyzje „krola jego mci starszego”, np. kol. 610) zaznacza, i¿ podejmowane decyzje wynikaj¹ z ustawy Brzeskiej (np. kol. 612 i 621), czyli poprawy II Statutu Litewskiego uchwalonej na sejmie brzeskim w roku 1566. W œwietle powy¿szych ustaleñ nale¿y zrewidowaæ dotychczas przyjmowan¹ na rok 1547 datacjê „Ustawy zamkow, dzierzaw y dworcow naszych Wielkiego Xiêstwa Lithewskiego”. Zob. G. B³aszczyk, Litwa na prze³omie œredniowiecza i nowo¿ytnoœci 1492–1569, Poznañ 2002, s. 129. „Ustawê zamkow, dzier¿aw y dworcow naszych” wydrukowano równie¿ przed 1914 rokiem, jednak tak¿e bez podania daty. Zob. M. Downar-Zapolski, Oczerki po organizacji, „Pri³o¿enija”, nr 39, s. 84; „Ustawa zamków, dzier¿aw y dworców naszych Wielkiego Ksiêstwa Lithewskiego tak w Wilenskim iako Trockim powiecie y iako siê starosto-wie, dzier¿awcy y urzêdnicy zachowaæ mai¹”, „Athenaeum”, t. 5, 1845, s. ?

44 „Ustawa zamkow, dzierzaw y dworcow naszych, kol. 608.

45 „Ustawa krola iego mci lesniczem w Wielkim Xiêstwie Lithewskim. Roku 1567, fe-bruaria dnia 27, w Knyszinie, z rozkazania kr[ola] iego mci, pana naszego m[i³osciwego],

czewskiego⁴¹. Dla omawianych przez nas zagadnieñ przynios³o ono jedynie rozszerzenie obowi¹zku pracy ciesielskiej we dworze, œwiadczonej przez m³y-narzy, do dwóch dni w tygodniu⁴².

Wzrastaj¹cy nacisk Jagiellonów na podwy¿szanie dochodów z dóbr wiel-koksi¹¿êcych, a tak¿e mno¿¹ce siê problemy wynikaj¹ce z rozwoju folwar-ków, spowodowa³y wydanie w 1567 roku „Ustawy zamkow, dzierzaw y dwor-cow naszych Wielkiego Xiêstwa Lithewskiego”⁴³. Jest ona jedn¹ z najobszer-niejszych regulacji hospodarskich, dotycz¹cych zarz¹du dóbr w Wielkim Ksiêstwie Litewskim. W sposób szczegó³owy, wskazuj¹cy na wielk¹ dba³oœæ o dobry zarz¹d dóbr, ale te¿ wysok¹ znajomoœæ ich funkcjonowania wydawa-no polecenia ich zarz¹dcom.

W odniesieniu do wykorzystania wód rozporz¹dzano budowê stawów i sadzawek (po zakoñczeniu prac polowych) w miejscach do tego dogodnych.

Kontrolê poczynañ w tym zakresie przeprowadzaæ miano corocznie, poprzez sprawozdania sk³adane hospodarowi. On te¿ przydawa³ sobie prawo decydo-wania o celowoœci budowy nowych stawów. Tam, gdzie stawy lub sadzawki ju¿ funkcjonowa³y, a zosta³y uszkodzone przez zerwanie grobli dzier¿awcy sami podejmowali decyzjê co do ich naprawy, jednak obci¹¿ywszy konkretny maj¹tek co najwy¿ej kosztami dziesiêciu kop groszy (na mistrza czy graba-rzy)⁴⁴. Zalecano jednoczeœnie zarybianie tych stawów i sadzawek rybami z blisko po³o¿onych jezior, rzek i jazów. Gdyby takich nie by³o w najbli¿szej okolicy, stawów nie nale¿a³o konstruowaæ, gdy¿ nie dawa³yby spodziewanych zysków.

Rozporz¹dzenia dotycz¹ce wchodów do rzek i jezior hospodarskich zawie-ra³a równie¿ „Ustawa krola jego mci lesniczem…” z 27 lutego 1567 r.⁴⁵

Zapisa-51

Regulacje prawne dotycz¹ce wykorzystania zasobów wodnych...

no w niej bowiem, i¿: „na rzekach i ma³ych rzeczkach, które od jeziora do jeziora id¹ i przechodz¹, aby ¿adnych jazow [leœniczowie – A.K.] nie zabijali i nikomu inszemu zabijaæ nie dopuszczali dla wolnego przechodu ryb od jeziora do jeziora, a wszako¿ gdzieby ktore rzeki ju¿ prominê³y jeziora,

no w niej bowiem, i¿: „na rzekach i ma³ych rzeczkach, które od jeziora do jeziora id¹ i przechodz¹, aby ¿adnych jazow [leœniczowie – A.K.] nie zabijali i nikomu inszemu zabijaæ nie dopuszczali dla wolnego przechodu ryb od jeziora do jeziora, a wszako¿ gdzieby ktore rzeki ju¿ prominê³y jeziora,

W dokumencie PRAWO KOŒCIELNE W CZECHACH I NA MORAWACH W ŒREDNIOWIECZU (Stron 43-53)