Wprowadzenie
W rozdziale tym stawiam sobie za cel więcej niż przegląd lite-ratury tematu. Jedną z tez niniejszej książki jest twierdzenie, że ba-dacze są aktorami odgrywającymi ważną rolę w polu organizacyjnym wytworzonym w Polsce wokół zjawiska uchodźstwa. Analizuję pra-ce powstałe po przystąpieniu Polski do Konwencji Genewskiej (Dz.U.
z 1991 r. Nr 8, poz. 111), czyli dotyczące uchodźstwa rozumianego zgodnie z jej zapisami. Najstarsza praca przedstawiona w tym rozdzia-le pochodzi z 1998 roku, najnowsza zaś z 2011 roku. Okres ten to czas analizowanych w rozdziałach empirycznych przemian instytucjo-nalnych w obrębie organizacji zajmujących się uchodźcami. Obserwo-wać można również przemiany sposobów badania i interpretowania tej tematyki. Ważną zmianą formalno-prawną było uchwalenie w 2003 ro-kuUstawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 128 poz. 1176). Z kolei na wzmocnienie organizacji trzeciego sektora niosących pomoc uchodźcom wpływ miało pojawie-nie się po akcesji do UE dostępności funduszy europejskich (najpierw
1W poniższym rozdziale poruszone są wątki, z których część przedstawiam w arty-kule pt.Asymetrie i klisze pojęciowe w analizach uchodźstwa w Polsce (Pawlak 2012).
Europejskiego Funduszu Społecznego, a następnie Europejskiego Fun-duszu na rzecz Uchodźców). Należy stwierdzić, że w miarę upływu czasu prace na temat uchodźstwa publikowane w Polsce są coraz bo-gatsze teoretycznie i pisane z większą refleksją metodologiczną.
Nie ograniczam się tylko do analizy publikacjistricte akademickich na temat uchodźstwa w Polsce. Jako zjawisko stosunkowo nowe „nie dorobiło się” ono jeszcze literatury naukowej tak bogatej, aby można było „pogardzić” publikacjami osób działających poza nauką lub na jej obrzeżach. Przynoszą one bardzo dużo informacji na temat zjawiska uchodźstwa, które dopiero czekają na usystematyzowanie i poddanie refleksji teoretycznej. Prace te są także świetnym źródłem, które po-zwoli mi zrekonstruować obraz pola uchodźczego widzianego oczami części jego uczestników.
Aktywnie publikują na temat uchodźstwa przedstawiciele organi-zacji pozarządowych niosących pomoc przymusowym migrantom (po-niżej analizuję prace takich autorów jak: Aleksandra Chrzanowska, Ka-tarzyna Gracz, Małgorzata Just, Witold Klaus, Agnieszka Kosowicz, Jan Kruszyński, Katarzyna Szyniszewska). Stąd poniższy rozdział posłuży odtworzeniu ich światopoglądu i postaw ideologicznych, którym da-ją wyraz w swoich pracach. Odwołuda-jąc się do kategorii teoretycznych, które są ramą niniejszej rozprawy, analiza publikacji dotyczących zjawi-ska uchodźstwa w Polsce pozwala odtworzyć etap teoretyzacji w pro-cesie zmiany instytucjonalnej, w którym aktorzy należący do pola or-ganizacyjnego określają, co jest organizacyjnymi słabościami, znajdują uzasadnienia dla możliwych rozwiązań, poszukują moralnej oraz / lub pragmatycznej legitymacji dla nowych rozwiązań (Greenwood, Sudda-by, Hinings 2002: 60).
Badania nad zjawiskiem uchodźstwa w Polsce można podzielić na kilka nurtów. W pierwszej kolejności wymienić wypada opracowania o charakterze akademickim (przedstawiam tutaj prace: Agnieszki Flor-czak, Haliny Grzymały-Moszczyńskiej, Ewy Nowickiej, Sławomira Ło-dzińskiego, Macieja Ząbka i innych). Jest to jeden z biegunów kontinu-um. Drugi — to opracowania o charakterze raportowym powstające na zapotrzebowanie działań związanych z polityką społeczną. Większość prac, które opublikowano w Polsce na temat uchodźstwa, znajduje się gdzieś w środku kontinuum. Przypadki skrajne to oczywiście publika-cje (częstoon-line lub o charakterze broszurowym) pisane przez prak-tyków pracujących codziennie na rzecz uchodźców, zainteresowanych nie metodologią badań społecznych czy głębszą refleksją teoretyczną, lecz po prostu opisem rzeczywistości i propozycją zmian wynikającą
z własnych doświadczeń. Należy podkreślić, że ważnym bodźcem do powstawania tego rodzaju opracowań są wymogi przeróżnych progra-mów mających na celu poprawę sytuacji uchodźców. Często oczekuje się po nich relacji z obecnej sytuacji i rekomendacji dla polityki spo-łecznej.
Wewnątrz kontinuum umieściłbym prace autorstwa badaczy aka-demickich, pisane na zapotrzebowanie konkretnych projektów polityki społecznej — mają one solidne podstawy warsztatu metodologiczne-go i niejednokrotnie pojawia się w nich element refleksji teoretycznej, jednak należą do gatunku „raportu” i muszą spełniać inne wymogi for-malne niż opracowania ściśle akademickie (tutaj należy wymienić np.
raporty badaczy z Instytutu Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszaw-skiego: Grażyny Firlit-Fesnak, Pawła Huta, Łukasza Łotockiego).
Obok nich wyróżniłbym również artykuły i książki o ambicjach akademickich napisane przez osoby, które do nauki wchodzą ze swo-ją wiedzą zdobytą w praktycznej pracy z uchodźcami. Autorów tych cechuje silne emocjonalne nastawienie do problematyki uchodźstwa.
Niejednokrotnie przedstawiają analizowane zjawiska w sposób przery-sowany i nie zawsze zgodny z rzeczywistością, przyjmują też pewne założenia, dla których wybiórczo szukają potwierdzenia w materiale empirycznym.
W tym rozdziale interesuję się jedynie pracami dotyczącymi zjawi-ska uchodźstwa. Stanowią one tylko część literatury poświęconej mi-gracjom do Polski. Czynię tak, ponieważ zjawisko uchodźstwa uważam za specyficzną odmianę migracji, na temat której rozwinęła się roz-budowana i odrębna refleksja, nie ma więc potrzeby pokazywania jej w szerszym kontekście zjawisk migracyjnych. Tematyka wielu prac do-tyczących innych rodzajów migracji (np. migracji zarobkowych, migracji Polaków) jest na tyle daleka od tematyki uchodźstwa, że analizowanie ich razem zakłóciłoby jasny wykład problemu.
Postanowiłem również zawęzić analizowaną literaturę do prac z za-kresu socjologii, antropologii oraz raportów badawczych wykorzystują-cych podejścia tych nauk. Jak zauważyli autorzy jednego z gruntowniej-szych opracowań dotyczących literatury na temat uchodźstwa w Polsce, publikacje dotyczące aspektów prawno-instytucjonalnych liczebnie do-minują, jednak od około 2000 roku wzrasta liczba publikacji dotyczą-cych kwestii społeczno-kulturowych (Chrobot et al. 2008: 78). Odrzu-ciłem zatem z moich analiz prace z zakresu prawoznawstwa i studiów nad stosunkami międzynarodowymi (zob.: Wierzbicki 1993; Oleksie-wicz 2006). Mimo to przedstawiam jednak w tym miejscu takie prace
jak np. książka Uchodźcy w Polsce. Między humanitaryzmem a pragmaty-zmem, w której Agnieszka Florczak skupia się przede wszystkim na zjawisku uchodźstwa z perspektywy prawoznawcy oraz badacza sto-sunków międzynarodowych, ale zarysowuje również instytucjonalny i społeczny jego kontekst w Polsce i tę część jej ustaleń poddaję anali-zie (2003).
W analizie badań eksperckich i akademickich dotyczących uchodź-stwa w Polsce koncentruję się na wyróżnionych przeze mnie wąt-kach przewijających się przez poszczególne prace. Zatem nie prowa-dzę analizy w sposób chronologiczny. Zdaję sobie sprawę, że moja analiza jest wybiórcza, gdyż nie relacjonuję na przykład, jak poszcze-gólni autorzy przedstawiają cechy uchodźców lecz pokazuję przypadki ich idealizowania. Nie przedstawiam również po kolei wszystkich po-jęć teoretycznych stosowanych przez omawianych autorów, lecz sku-piam się na tym, jak nadużywane jest pojęcie instytucji totalnej, oraz na tym, jak ważną rolę odgrywa w omawianej literaturze pojęcie inte-gracji.
Rozdział rozpoczynam od wątków, które uznawane były przez ana-lizowanych przeze mnie autorów za najważniejsze (związanych z tożsa-mością uchodźców; testowaniem hipotezy dotyczącej tego, jak kontakt z uchodźcami zmienia nastawienie do nich przedstawicieli społeczeń-stwa przyjmującego; oceną gotowości Polaków na przyjęcie „innych”;
środkami zaradczymi proponowanymi wobec zdiagnozowanych proble-mów). Przechodzę następnie do zaobserwowanych przeze mnie ten-dencji pojawiających się w analizowanych pracach (określam je jako asymetrię w stosunku do różnych kategorii badanych; nadmierne ide-alizowanie uchodźców; nadużywanie pojęć nieprzystających do badanej rzeczywistości). Następnie analizuję wątki coraz bardziej wiążące się z moimi zainteresowaniami (czyli zagadnienia związane z „integracją”
jako tematem badań oraz postulowanym celem polityki wobec uchodź-ców; interpretacja roli organizacji pozarządowych; oraz wyjściem poza analizy i wykorzystaniem wyników badań w interwencji wobec nie-sprawnie funkcjonujących organizacji). Przegląd zamykam jego inter-pretacją z perspektywy przyjętych przeze mnie założeń z paradygmatu nowego instytucjonalizmu2.
2Pozwoliłem sobie w poniższym przeglądzie na pominięcie omówienia publikacji mojego autorstwa i współautorstwa, gdyż wnioski z nich płynące przedstawione są w in-nych rozdziałach tej rozprawy (Kurczewska et al. 2004, 2005, 2006a, 2006b; Pawlak 2005, 2008, 2009; Frelak, Klaus, Wiśniewski 2007; Pawlak, Ryabinska 2007).