Pole organizacyjne (organizational field) jest obecnie centralnym po-jęciem teorii instytucjonalnej w badaniach nad organizacjami (Wooten, Hoffman 2008: 142). Jak stwierdził Neil Fligstein „«Nowe teorie insty-tucjonalne» uznają poziom mezo za właściwy poziom teoretyzowania, skupiając się na lokalnych porządkach społecznych, i dzięki temu mo-gą znaleźć zastosowanie w wielu kontekstach badawczych. Większość badań empirycznych w dziedzinie socjologii politycznej, socjologii or-ganizacji i socjologii ruchów społecznych dotyczy tworzenia nowych i transformacji już istniejących pól” (2009: 276). W obrębie nowe-go instytucjonalizmu jako pierwsi zdefiniowali pole organizacyjne Paul J. DiMaggio i Walter W. Powell jako „te organizacje, które łącznie sta-nowią rozpoznawalne obszary zinstytucjonalizowanego życia: kluczo-wych dostawców, konsumentów zasobów i produktów finalnych, agen-cje nadzoru oraz inne organizaagen-cje, które dostarczają podobnych usług i produktów” (2006: 601). Ich zdaniem zaletą stosowania go jako jed-nostki analizy jest to, że odsyła do wszystkich ważnych aktorów, którzy niekoniecznie muszą konkurować z daną organizacją czy wejść z nią w bezpośrednią interakcję.
Zdaniem DiMaggio oraz Powella w polu organizacyjnym zacho-dzi wiele zjawisk związanych z uzgadnianiem zbiorowej racjonalności oraz tworzeniem wspólnych instytucji. Jako główny mechanizm upo-wszechniania podobnych instytucji uznali izomorfizm instytucjonalny polegający na upodobnianiu się organizacji w danej populacji, które podlegają wpływowi zbliżonych warunków środowiska. „Organizacje konkurują nie tylko o zasoby i klientów, ale również o polityczną władzę i instytucjonalną legitymację, zarówno o społeczne, jak i ekonomiczne dostosowanie” (DiMaggio, Powell 2006: 603). Autorzy wyróżniają trzy podstawowe mechanizmy izomorficznej zmiany instytucjonalnej: izo-morfizm przymusu wynikający z wpływu politycznego oraz zagadnienia legitymacji; izomorfizm mimetyczny wynikający z udzielania standar-dowych (uznanych za sprawdzone) odpowiedzi w warunkach niepew-ności; izomorfizm normatywny powiązany ze zjawiskiem profesjonali-zacji, a więc rozpowszechnienia się zestawu podzielanych norm poprzez grupę zawodową, która pełni pewne funkcje w organizacjach należących do danego pola organizacyjnego (DiMaggio, Powell 2006).
Definicję DiMaggio i Powella rozbudował W. Richarda Scott. Za-uważył on, iż wzory komunikacji w obrębie pola są definiowane przez wspólne dla jego uczestników systemy znaczeń (Scott 2008: 86). Pole
organizacyjne to poziom pośredniczący pomiędzy organizacją a społe-czeństwem; zachodzą na nim procesy, dzięki którym społecznie skon-struowane oczekiwania oraz praktyki są rozpowszechniane i reprodu-kowane (Greenwood, Suddaby, Hinings 2002: 58). Przyjmując zatem, że społeczeństwo reprezentuje poziom makro, a poziom jednostki i or-ganizacji to poziom mikro, pole organizacyjne jest układem społecznym na poziomie mezo, ułatwiającym zrozumienie relacji między pozioma-mi makro a pozioma-mikro.
Pole organizacyjne bywa przez niektórych autorów nazywane in-stytucjonalnym — w niektórych publikacjach można spotkać te terminy używane zamiennie. Według Lawrence’a, Hardy i Phillipsa pole instytu-cjonalne jest wytwarzane w procesie strukturacji. W jej obrębie wzory działania społecznego wytwarzają oraz reprodukują instytucje oraz re-lacje, które konstytuują to pole (Lawrence, Hardy, Phillips 2002: 282).
W tej definicji ważne jest odniesienie do teorii strukturacji zapropo-nowanej przez Anthony’ego Giddensa (2003). Według niego systemy społeczne podlegają stałej reprodukcji w drodze interakcji oraz praktyk społecznych. Struktura systemów społecznych jest zarówno wynikiem, jak i środkiem, za pomocą którego aktorzy społeczni wciąż je tworzą i odtwarzają. W ten sposób Giddens starał się przezwyciężyć jeden z kluczowych dylematów socjologii, jakim jest opozycja agency struc-ture (podmiot sprawczy — struktura). Teoria strukturacji umożliwia traktowanie jednostek nie jako wytworów społecznego przymusu, jak chcieliby twórcy teorii deterministycznych, ani struktur czy systemów społecznych jako dowolnie budowanych przez jednostki, jak chcieli-by z kolei twórcy teorii konstruktywistycznych (Giddens 2003). Pole instytucjonalne jest zatem obszarem w obrębie, którego spotykają się aktorzy społeczni (jednostki lub organizacje), których działania okre-ślane są przez (a zarazem odtwarzają) te same instytucje.
Inspiracją dla neoinstytucjonalistów stosujących pojęcie pola orga-nizacyjnego jest koncepcja pola społecznego Pierre’a Bourdieu. Fran-cuski uczony definiował je jako „sieć albo konfigurację obiektywnych relacji między pozycjami. Pozycje zaś są zdefiniowane obiektywnie ze względu na swoje istnienie i ze względu na uwarunkowania, jakie na-rzucają osobom czy instytucjom je zajmującym, określając ich aktualną i potencjalną sytuację (situs) w strukturze dystrybucji różnych rodzajów władzy (czy kapitału). Posiadanie zaś owej władzy (kapitału) określa dostęp do specyficznych korzyści, o które toczy się gra w danym polu.
Jednocześnie uwarunkowania te wynikają z obiektywnych relacji po-zycji zajmowanej wobec innych (relacji dominacji, podporządkowania,
równoważności itp.)” (Bourdieu, Wacquant 2001: 78). Bourdieu łącząc teorię pola oraz teorię habitusu starał się, jak Giddens, przezwycię-żyć dychotomięagency structure, pokazując w swoich licznych pracach, w jaki sposób pole kształtuje habitus obecnych w nim jednostek i jak habitus jednostek wpływa na przebieg gry w obrębie pola, w którym każde działanie równocześnie definiuje je i określa pozycję w polu jego sprawcy.
Rozważania z jednej strony Powella i DiMaggio, a z drugiej zaś Bourdieu trudno ze sobą porównywać. Te pierwsze wywodzą się z dzie-dzictwa ekonomii i socjologii organizacji. Te drugie z filozofii społecz-nej oraz zaangażowania w emancypacyjne ruchy polityczne. Podejścia te różnią również badane pola. Instytucjonaliści początkowo skupiali się na organizacjach gospodarczych, nastawionych na przynoszenie zysku, Bourdieu zaś interesowała przede wszystkim walka o władzę. DiMag-gio i Powell analizowali, jak w obrębie pola organizacyjnego dochodzi do ujednolicenia form instytucjonalnych poprzez zmianę izomorficzną (2006), dla Bourdieu ważne było ciągłe budowanie i podtrzymywanie różnic w obrębie pola. Jednak przedstawiciele nowego instytucjona-lizmu rozwijają koncepcję pola organizacyjnego, inspirując się wciąż wpływową myślą Bourdieu.
Andrew J. Hoffman zauważył, że kluczowe dla powstania pola ganizacyjnego jest jakieś wspólne zagadnienie, które skupia uwagę or-ganizacji uczestniczących w polu, niezależnie od ich różnych interesów i odmiennych powodów zainteresowania daną kwestią (1999: 352).
Hoffman, badając zagadnienie ochrony środowiska w amerykańskim przemyśle chemicznym, analizował przedsiębiorstwa, agendy rządowe i organizacje pozarządowe działające na rzecz środowiska naturalnego.
Dla potrzeb analiz prowadzonych w niniejszej książce pole organiza-cyjne jest konfiguracją łączącą organizacje, które z różnych przyczyn są zainteresowane obecnością uchodźców w Polsce.
Zdaniem Lawrence’a i współpracowników poprzez powtarzające się interakcje grupy organizacji wytwarzają wspólne rozumienie oraz praktyki, które kształtują instytucje definiujące dane pole instytucjo-nalne. Instytucje te zaś kształtują trwałe wzory interakcji, które następ-nie podtrzymują te instytucje (Lawrence, Hardy, Phillips 2002: 282).
Jest to proces ciągłej reprodukcji, który opisał cytowany już Giddens (2003). Inni autorzy podkreślają jednak, za Bourdieu, że w polu orga-nizacyjnym nie wszystkie znaczenia są w pełni podzielane, a sytuacja w nim panująca jest rozumiana różnie przez pozostających w konflikcie aktorów. W takim ujęciu pole organizacyjne tworzone jest nie tyle ze
względu na pewne wspólne dla należących do niego aktorów zagadnie-nie, ile dlatego, że pozostają oni ze sobą w relacjach, w ciągłym procesie wzajemnego odnoszenia się do siebie. Pole organizacyjne jest tu jedno-cześnie formą zapośredniczenia, jak i wynikiem reprodukcji praktyk, co jest zgodne z teorią strukturacji Giddensa (Wooten, Hoffman 2008:
136–138; por. Giddens 2003).