Podstawę materiału empirycznego wykorzystanego w tej rozpra-wie stanowią wywiady pogłębione z jednostkami należącymi do orga-nizacji wchodzących w kontakt (nie zawsze bezpośredni) z uchodźca-mi. W rozprawie wykorzystano łącznie 63 wywiady przeprowadzone w latach 2004–2007 w ramach dwóch projektów badawczych: Euro-pejskie dylematy: formy dyskryminacji instytucjonalnej, politycznej i społecz-nej9 oraz Ewaluacja Programów Integracyjnych dla uchodźców w Polsce10. Te dwa przedsięwzięcia miały odmienny charakter. Pierwsze służyło porównawczej analizie zjawiska dyskryminacji. W niniejszej rozprawie wykorzystuję materiały empiryczne dotyczące mechanizmów dyskrymi-nacji instytucjonalnej w systemie edukacyjnym zebrane w gimnazjach uczęszczanych przez uchodźców. Drugie przedsięwzięcie miało charak-ter aplikacyjny i jego celem była ewaluacja pracy instytucji pomocowych realizujących na podstawie Rozporządzenia Ministra Polityki Społecznej w sprawie udzielania pomocy uchodźcom (Dz.U. z 2005 r. Nr 201 poz. 1669) indywidualne programy integracji. Cechą wspólną obu było zaintereso-wanie funkcjonozaintereso-waniem instytucji społecznych wytwarzanych wobec
9Jednym z celów tego projektu badawczego była analiza instytucjonalnych mechani-zmów umożliwiających oraz przeciwdziałających dyskryminacji imigrantów. Realizowany był w Polsce przez Instytut Spraw Publicznych pod kierownictwem prof. dr hab. Joan-ny Kurczewskiej w latach 2004–2005. Miał on zasięg międzynarodowy (prowadzoJoan-ny był w 8 krajach) i jego celem było dostarczenie danych do analiz porównawczych. W części dotyczącej systemu edukacyjnego przeprowadzono dwa studia przypadków szkół gimna-zjalnych w Warszawie i Łukowie. Wykorzystanym narzędziem badawczym był pogłębiony wywiad socjologiczny. Wywiady przeprowadzono z pracownikami szkoły oraz organizacji z jej otoczenia istotnych ze względu na obecność uczniów-uchodźców.
10Celem tego projektu badawczego była ocena działania instytucji Indywidualnego Programu Integracji oraz wypracowanie rekomendacji służących poprawie polityki inte-gracyjnej wobec uchodźców. Projekt ten realizowany był przez Instytut Spraw Publicznych oraz Stowarzyszenie Interwencji Prawnej przy wsparciu Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w latach 2006–2007. W ramach tych badań przeprowadzono wywiady we wszystkich powiatowych centrach pomocy rodzinie realizujących w 2006 roku indywi-dualne programy integracji oraz przeanalizowano dokumentację wszystkich zawartych w 2006 roku programów. Pogłębione wywiady socjologiczne przeprowadzono również w innych organizacjach zaangażowanych w realizację indywidualnych programów inte-gracji, w organizacjach uzupełniających ich realizację oraz z migrantami.
uchodźców. Dzięki temu możliwa była reinterpretacja materiałów em-pirycznych pochodzących z tych dwóch źródeł z zastosowaniem jednego schematu teoretycznego i uzyskanie na ich podstawie odpowiedzi na te same pytania badawcze.
Wywiady przeprowadzono w organizacjach, z którymi uchodźcy mają zinstytucjonalizowany kontakt (np.: powiatowe centra pomocy ro-dzinie realizujące indywidualne programy integracji uchodźców, szko-ły uczęszczane przez uczniów uchodźców, ośrodki zamieszkane przez cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy, organiza-cje pozarządowe świadczące pomoc uchodźcom). Przeprowadzono rów-nież wywiady w organizacjach będących istotnymi ze względu na kon-takt z uchodźcami uczestnikami organizacyjnego otoczenia tych pierw-szych (np.: urzędy wojewódzkie koordynujące realizacje indywidual-nych programów integracji uchodźców, kuratoria udzielające wsparcia metodycznego i organizacyjnego szkołom uczęszczanym przez uchodź-ców, Urząd do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców rozpatrujący wnioski o nadanie statusu uchodźcy i zarządzający ośrodkami dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy).
Badanych do wywiadów dobierano ze względu na funkcje, które pełnili w organizacjach (np.: pracownicy socjalni powiatowych centrów pomocy rodzinie realizujący indywidualne programy integracji, pracow-nicy urzędów wojewódzkich koordynujących indywidualne programy integracji, aktywiści organizacji pozarządowych świadczących pomoc uchodźcom, wychowawcy klas uczęszczanych przez uchodźców, pra-cownicy kuratoriów oświaty odpowiedzialni za uczniów cudzoziem-skich). Materiał empiryczny analizowany w poszczególnych rozdziałach jest w nich omówiony bardziej szczegółowo.
Do analiz w rozdziale dotyczącym instytucji pomocowych wybra-no organizacje wymienione w aktach prawnych regulujących prowa-dzenie działań integracyjnych wobec uchodźców oraz udzielanie im ochrony. Dodatkowo uwzględniono również organizacje, nie wymienio-ne w przepisach, lecz definiujące się jako działające na rzecz uchodźców.
W rozdziale dotyczącym szkół kryterium doboru była obecność w nich uczniów ubiegających się lub o nadanym statusie uchodźcy. Wywiady przeprowadzono również z przedstawicielami organizacji wchodzących w relacje ze szkołami ze względu (lub między innymi ze względu) na obecność w nich uczniów uchodźców.
W rozprawie analizuję powstawanie, obumieranie, rozpowszech-nianie i utrwalanie nowych form instytucjonalnych. Nie jest to jednak uchwytne za pomocą danych niezależnych od interpretacji aktorów
in-dywidualnych, którzy biorą udział w badanym procesie (Gąciarz 2004:
51). Natura nowych form instytucjonalnych jest ulotna, więc często nie zostawiają po sobie śladów, które można wykorzystać jako źródła.
Z tego względu autorzy piszący o proto-instytucjach lub nowo wytwa-rzanych polach organizacyjnych, podkreślając swoją przynależność do paradygmatu instytucjonalnych badań nad organizacjami, w którym za najbardziej wiarygodne i przydatne dane uznawane są dokumenty wy-twarzane przez organizacje, kładą nacisk na konieczność korzystania z wywiadów jako podstawowego źródła materiału empirycznego (Law-rence, Hardy, Phillips 2002: 284; Maguire, Hardy, Lawrence 2004: 661;
Boxenbaum 2004: 7).
Wypowiedzi badanych analizuję w kontekście przepisów i doku-mentów regulujących pracę ich organizacji (ustawy, rozporządzenia mi-nisterialne, statuty) oraz wytwarzanych w trakcie ich pracy (umowy zawierane z uchodźcami odbywającymi programy integracji, wewnętrz-ne dokumenty organizacji). Interpretacja danych nie byłaby możliwa bez obserwacji w organizacjach pracujących z uchodźcami. Doświad-czenia zebrane podczas wizyt w badanych organizacjach (np. szkołach, powiatowych centrach pomocy rodzinie, kuratoriach oświaty, urzędach wojewódzkich, ośrodkach dla cudzoziemców ubiegających się o nada-nie statusu uchodźcy oraz organizacjach pozarządowych — zwłaszcza Caritas Polska, której byłem przez trzy lata pracownikiem) oraz różnych wydarzeń związanych z pracą organizacji zajmujących się uchodźstwem (konferencje, szkolenia, innego rodzaju zebrania), stanowią ważny kon-tekst, dzięki któremu możliwa była interpretacja materiału empirycz-nego. Prowadziłem w trakcie badań (ale także po nich) obserwacje, które — zgodnie z kryteriami zaproponowanymi przez Renate Mayntz, Kurta Holma i Petera Hübnera — należy określić jako niesystematycz-ne, nieuczestniczące obserwacje w «naturalnych» sytuacjach społecz-nych. Pozwoliły one poznać warunki relacjonowanych przez badanych sytuacji i działań. Jak piszą, odwołując się do tradycji socjologii ro-zumiejącej, przywołani autorzy, obserwacja umożliwia zobiektywizo-wanie subiektywnego rozumienia sensu (Mayntz, Holm Hübner 1985:
111, 115–116).
Za ważny rodzaj danych uważam też literaturę dotyczącą zjawiska uchodźstwa w Polsce. Analizuję ją, gdyż interesuje mnie wpływ wiedzy naukowej i eksperckiej dotyczącej danego zjawiska na jego przebieg.
Analiza publikacji dotyczących zjawiska uchodźstwa w Polsce pozwala odtworzyć etap teoretyzacji (theorization) w procesie zmiany instytucjo-nalnej, w którym aktorzy określają, co jest organizacyjnymi słabościami,
znajdują uzasadnienia dla możliwych rozwiązań oraz poszukują dla nich legitymacji (Greenwood, Suddaby, Hinings 2002: 60).