ICOMOS

W związku z obserwowaną zmianą statusu szlaków kulturowych konieczne stało się doprecyzowanie, czym są one w istocie. Najpełniejsza defi nicja

zo-52 Operaional Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention, UNESCO, World Heritage Centre, 2005.

stała stworzona przez ICOMOS (ang. International Council on Monuments and Sites, pol. Międzynarodowa Rada Ochrony Zabytków i Miejsc Histo-rycznych), instytucję afi liowaną przy UNESCO, a konkretnie działający przy ICOMOC CIIC (fr. Comité scientifi que international des itinéraires cultu-rels, ang. Scientifi c Commitee on Cultural Routes, pol. Międzynarodowy Ko-mitet Naukowy ds. Szlaków Kulturowych). Znalazła się ona w obszernym dokumencie poświęconym zagadnieniu szlaków kulturowych⁵³, ratyfi kowa-nym w trakcie 16. Walnego Zgromadzenia ICOMOS, które obyło się w roku 2008 w Kanadzie. Zgodnie z umieszczonym tam zapisem szlak dziedzictwa kulturowego to „Każda droga komunikacyjna, lądowa, wodna lub jakakol-wiek inna, której granice są określone, charakteryzująca się posiadaniem specyfi cznej dynamiki i historycznej funkcjonalności, służąca konkretnemu jasno określonemu celowi, spełniająca następujące warunki:

musi wyrastać z interaktywnych działań ludzkich i odzwierciedlać je, prezentować proces wzajemnej wymiany dóbr, idei, wiedzy i wartości po-między ludźmi, krajami, regionami i kontynentami w ciągu długiego czasu;

musi promować interakcję kultur w przestrzeni i czasie, której odbiciem jest dziedzictwo materialne lub niematerialne;

musi odzwierciedlać dynamiczny system historycznych i kulturalnych relacji”⁵⁴.

Dopełnieniem tej wielowymiarowej defi nicji stało się określenie dodat-kowych elementów charakteryzujących szlaki kulturowe. Zaliczono do nich:

1) kontekst – szlaki występują w kulturowym lub/i naturalnym kontek-ście, budują go swoją obecnością, wzbogacają nowymi elementami poprzez interakcje kulturowe;

2) zawartość – konieczna jest obecność elementów, potwierdzających materialny i kulturowy charakter szlaku; te konstytutywne elementy szlaku muszą być związane z historycznym funkcjonowaniem dro-gi; chodzi przy tym zarówno o dziedzictwo materialne (związane z fi zycznym funkcjonowaniem drogi, zależne od jej charakteru, np.

miejsca postoju, biura obsługi, magazyny, szpitale, sklepy, poczty, fortyfi kacje, mosty, obiekty przemysłowe, kopalniane, placówki han-dlowe, centra miast, obiekty kultu religijnego itp.), jak i niematerial-ne (świadczące o procesie wymiany oraz dialogu pomiędzy ludźmi i kulturami związanymi ze szlakiem);

53 Th e Icomos Charter on Cultural Routes, Prepared by the International Scientifi c Committee on Cultural Routes (CIIC) of ICOMOS, Ratifi ed by the 16th General Assembly of ICOMOS, Québec (Canada), on 4 October 2008.

54 Tamże.

3) międzykulturowy wymiar całości – zgodnie z ideą, szlak – jako całość – ma większą wartość kulturową niż suma wszystkich komponen-tów; zyskują one na znaczeniu właśnie przez wzajemne interakcje, kulturowe powiązania wzbogacające kulturowy kapitał. Geografi cz-na rozległość szlaku również go wzbogaca, pozwalając cz-na ukazanie kulturowych powiązań pomiędzy ludźmi, regionami, państwami, a nawet kontynentami;

4) dynamiczny charakter – charakteryzuje żywy wymiar funkcjonowania szlaku, dookreśla go przez wskazanie duchowych elementów będących dopełnieniem niematerialnego dziedzictwa szlaków kulturowych. Poj-mując szlaki jako zestawienie dynamicznych elementów kulturowej komunikacji między ludźmi, dobra dziedzictwa kulturowego, które je budują, mogą zostać oszacowane w ich prawdziwych przestrzennych i historycznych wymiarach, pozwalających na wszechstronne i stałe traktowanie ochrony szlaków jako komplementarnej całości;

5) usytuowanie – geografi czne usytuowanie szlaku determinuje jego charakter, miejskie lub wiejskie uwarunkowania terytorialne okre-ślają fi zyczne granice szlaku, nadając mu jednocześnie cechy spe-cyfi cznej niepowtarzalnej atmosfery. Szlaki kulturowe są związane z różnorodnymi pejzażami dopełniającymi i dookreślającymi je.

Kilka punktów wspomnianego dokumentu wydaje się szczególnie inte-resujących w kontekście niniejszego opracowania. Opisując szczegółowo kwestie usytuowania szlaku, zwrócono uwagę na to, że „Ochrona i konser-wacja szlaków kulturowych wymaga dogłębnej wiedzy o historycznych, na-turalnych i kulna-turalnych cechach ich środowiska. Jakakolwiek interwencja musi wpasować się w kontekst i respektować określone cechy tradycyjnego pejzażu, musi służyć jego zrozumieniu, nie zniekształcać go, niezależnie od tego, czy jest to pejzaż kulturowy, naturalny czy mieszany”⁵⁵. Jednoznacznie z tego wynika, że szlak kulturowy jest tu postrzegany jako fenomen mogą-cy służyć zachowaniu i ochronie pejzażu kulturowego w każdym wymia-rze jego niezwykle pojemnej formuły. Dostwymia-rzeżono przy tym praktyczny aspekt takiej ochrony, zwracając uwagę, że szlak ów musi być jednoznacz-nie określony terytorialjednoznacz-nie, posiadając przy tym konkretjednoznacz-nie wyznaczoną strefę buforową, pozwalającą na skuteczne zabezpieczenie materialnych i niematerialnych wartości kulturowych.

W omawianym dokumencie odniesiono się także do zagadnienia za-rządzania szlakami, pisząc, iż kulturowe bogactwo, różnorodność

związ-55 Tamże.

ków oraz dóbr związanych z istnieniem szlaku kulturowego, wymaga ujęcia interdyscyplinarnego, które będzie ilustrować i ożywiać hipotezy nauko-we oraz stymulować wzrost wiedzy historycznej, kulturonauko-wej, technicznej i artystycznej. Ta interdyscyplinarność wymaga specyfi cznej metodologii w badaniu, szacowaniu zasobów, zabezpieczaniu, ochronie, konserwacji, praktycznym wykorzystaniu (zagospodarowaniu), czyli zarządzaniu szla-kiem. Mając na uwadze powyższe określenia, postuluje się „stworzenie sy-stemu skoordynowanej i integralnie prowadzonej działalności”⁵⁶.

Wreszcie sprawa ostatnia. W końcowej części dokumentu zamieszczono punkt porządkujący zależność szlaków kulturowych i prowadzonej dzia-łalności turystycznej; to niezwykle istotne rozróżnienie, gdyż – jak wy-kazano poniżej – w polskim piśmiennictwie naukowym szlaki kulturowe opisywane są niemal wyłącznie jako „produkty turystyczne”. Tymczasem autorzy dokumentu zwracają uwagę na fakt możliwego konfl iktu pomię-dzy funkcją turystyczną a innymi rolami szlaków kulturowych. Z tego po-wodu postulują taką organizację ruchu turystycznego, która nie narazi na niebezpieczeństwo zmiany znaczenia, autentyczności i integralności histo-rycznych wartości szlaku kulturowego, jako elementów kluczowych rów-nież z perspektywy zwiedzających. Jak zapisano, organizowanie zwiedzania powinno odbywać się na racjonalnych zasadach związanych z prowadzo-nymi wcześniej badaniami nad uwarunkowaniami środowiskowymi oraz społecznymi, z uwzględnieniem działań podejmowanych w celu ochrony szlaku przed negatywnym wpływem turystyki. Podkreśla się przy tym zna-czenie społeczności lokalnych: „rozwój szlaku kulturowego w celach tury-stycznych powinien zagwarantować, że priorytetem będzie umożliwienie uczestnictwa w nich lokalnej społeczności oraz regionalnych fi rm tury-stycznych”. Co ciekawe, w punkcie zatytułowanym Uczestnictwo publiczno-ści dostrzeżono wyłącznie przedstawicieli tychże społecznopubliczno-ści: „Ochrona, konserwacja, promocja, zarządzanie szlakiem kulturowym wymagają po-budzenia społecznej świadomości i uczestnictwa mieszkańców tych obsza-rów, przez które przebiega szlak”⁵⁷. Tym samym ostatecznie zdefi niowano podstawowy wymiar funkcjonowania szlaku kulturowego; bez względu na perspektywę, z której jest on opisywany, charakter prymarny względem in-nych ma wymiar lokalny. Szlak kulturowy wyrasta z historii regionu, budo-wany jest na podstawie regionalnego dziedzictwa, zachowanie jego auten-tycznego charakteru nie jest możliwe z pominięciem społeczności lokalnej, zaś zarządzanie szlakiem – mające na celu zachowanie jego materialnych

56 Tamże.

57 Tamże.

i niematerialnych walorów dla przyszłych pokoleń – może być skuteczne wyłącznie wówczas, gdy będzie uwzględniało uwarunkowania lokalne.